en POLSKI
eISSN: 2299-8284
ISSN: 1233-9989
Nursing Problems / Problemy Pielęgniarstwa
Current issue Archive Manuscripts accepted About the journal Editorial board Reviewers Abstracting and indexing Subscription Contact Instructions for authors Ethical standards and procedures
Editorial System
Submit your Manuscript
2/2018
vol. 26
 
Share:
Share:
Original paper

Factors determining performance of cervical cytology and follow-up visits to a gynaecologist among nurses from the Subcarpathian and Lubelskie voivodeships

Ewa Smoleń
,
Beata Dobrowolska

Problemy Pielęgniarstwa 2018; 26 (2): 130–139
Online publish date: 2018/11/13
Article file
- Czynniki.pdf  [0.27 MB]
Get citation
 
PlumX metrics:
 

WSTĘP

Choroby kobiece, w tym rak szyjki macicy (RSM), rozpoznawane są nadal zbyt późno [1]. W Polsce najczęstszą przyczynę zgonów kobiet w przedziale wieku 30–59 lat stanowią nowotwory złośliwe [2]. Polska ma jeden z najwyższych wskaźników umieralności z powodu raka szyjki macicy w Europie (8,9 na 100 tys. Polska/1,6 Europa). Na raka szyjki macicy co roku w Polsce umiera niemal 1800 kobiet. Współczynnik standaryzowany zgonów w Polsce wynosi 5,3, a dla województw lubelskiego i podkarpackiego odpowiednio 5,1 i 5,5 [3–5]. Główny czynnik rozwoju raka szyjki macicy to wysokoonkogenne wirusy HPV (Human papilomavirus). Są one szeroko rozpowszechnione i mogą powodować zakażenie do 80% kobiet i mężczyzn, a co druga osoba w wieku 15–25 lat jest ich nosicielem [3–7].
Jedną z przyczyn niekorzystnego stanu zdrowia Polek jest opóźnienie we wprowadzeniu i mała skuteczność populacyjnych programów wczesnego wykrywania nowotworów w badaniach przesiewowych. Sytuacja ta dotyczy szczególnie raka szyjki macicy. Najwyższe zagrożenie kobiet w Polscy tym nowotworem notuje się w przedziale wieku 50–65 lat. Dużą skuteczność w profilaktyce raka szyjki macicy wykazuje profilaktyka pierwotna oraz wtórna [3, 4, 7–9]. Od 2006 r. realizowany jest w ramach Narodowego Programu Zwalczania Chorób Nowotworowych Populacyjny Program Profilaktyki i Wczesnego Wykrywania Raka Szyjki Macicy [2, 4, 5, 10]. Zakłada on obniżenie umieralności i zachorowalności oraz zwiększenie 5-letnich wyleczeń z raka szyjki macicy. Istotnym elementem jest włączenie pielę-gniarek środowiskowych do działań edukacyjnych na rzecz kobiet i zainicjowanie współpracy z izbami pielęgniarek i położnych [10]. Polska Koalicja Walki z Rakiem Szyjki Macicy przy udziale Polskiego Towarzystwa Ginekologiczne-go oraz Polskiego Towarzystwa Pediatrycznego przygotowała rekomendacje mające na celu poprawić niekorzystną sytuację w Polsce, zmniejszając umieralność kobiet z powodu raka szyjki macicy o 50% do 2020 r. W tym celu należy objąć badaniem cytologicznym minimum 75% kobiet w wieku 25–59 lat. Osiągnięcie celu ułatwią także: objęcie szczepieniem przeciw HPV 75% dziewczynek w wieku 11–12 lat, efektywna edukacja kobiet i lekarzy oraz skoordy-nowanie działań podmiotów w profilaktyce RSM [3, 4, 9]. Od grudnia 2015 r. obowiązuje Narodowy Program Zwal-czania Chorób Nowotworowych na lata 2016–2024. Istotnym elementem programu jest zwiększenie zgłaszalności Polek na badania przesiewowe, w tym m.in. raka szyjki macicy kobiet w wieku 25–59 lat. Program ten ma także zwiększyć wiedzę kadry medycznej, w tym pielęgniarek [11].
Wykrycie zmian podczas skriningu cytologicznego jest pierwszym etapem dalszego postępowania i podjęcia leczenia [4, 6, 9, 11, 12]. Obecnie wyniki cytologiczne są raportowane w systemie Bethesda 2001 [12]. W Polsce co roku niemal 3,3 mln kobiet jest zapraszanych do udziału w bezpłatnych badaniach cytologicznych. W 2009 i 2010 r. zaledwie 27% kobiet skorzystało z tych badań, co jest na bardzo niskim i niezadowalającym poziomie [3–5, 10].
W profilaktyce raka szyjki macicy istotne znaczenie ma opieka ginekologiczna i regularne wizyty u ginekologa. Zaleca się wykonywanie badania ginekologicznego przynajmniej jeden raz w roku, a po osiągnięciu doj-rzałości płciowej powinny być to przede wszystkim systematyczne wizyty [13]. Podstawą udziału w badaniach profi-laktycznych oraz systematycznej kontroli lekarskiej jest wysoka świadomość i wiedza kobiet na temat raka szyjki macicy. Źródła informacji w tym zakresie są różne. Jednym z nich może być pielęgniarka [4, 14]. Celem pracy było określenie czynników warunkujących udział pielęgniarek w wykonywaniu badania cytologicznego oraz korzystaniu z wizyt u ginekologa.

MATERIAŁ I METODY

Badaniem objęto 184 pielęgniarki w województwie lubelskim i podkarpackim. Do badań zaproszono pielęgniarki, które wcześniej nie leczyły się z powodu żadnej choroby nowotworowej. Każda z nich otrzymała rzetelną informację na temat celu badania oraz zasad dotyczących anonimowości i ochrony prywatności wszystkich uczestników bada-nia. Pielęgniarkom przekazano także informację, że mogą się wycofać z badania w każdym momencie jego trwania. W celu zachowania standardów etycznych w badaniach kierowano się zaleceniami Deklaracji helsińskiej. Posłużono się metodą sondażu diagnostycznego, techniką ankiety. Zastosowano autorski kwestionariusz ankiety. W analizie sta-tystycznej zastosowano test 2. Przyjęto poziom istotności p < 0,05.

WYNIKI

Charakterystykę badanej grupy przedstawiono w tabeli 1.
W badaniach własnych w ostatnim roku wykonanie badania cytologicznego deklarowała co druga pielęgniar-ka (52,7%). Ponad rok temu to badanie wykonała niemal co trzecia (30,4%) pielęgniarka, natomiast 10,3% deklaro-wało, że cytologię wykonało ponad 5 lat temu, bądź nie pamiętało terminu badania. Odsetek 6,5% badanych podał, że nigdy nie miał wykonanej cytologii. Mężatki zdecydowanie częściej wykonywały badanie cytologiczne niż kobiety stanu wolnego (p = 0,014). Wraz z wiekiem zwiększał się odsetek kobiet, które w ostatnim roku wykonały to badanie (p = 0,0001). Nie stwierdzono istotnej statystycznie zależności między wykonywaniem cytologii przez pielęgniarki a ich wykształceniem, sytuacją bytowo-ekonomiczną oraz miejscem zamieszkania (tab. 2.).
Średnia wieku pierwszej wizyty u ginekologa w badanej grupie wyniosła 20,34 roku (SD 2,652 roku), minimum 12 lat, maksimum 28 lat. Pierwszą wizytę u ginekologa deklarowały kobiety będące najczęściej (35,2%) w wieku 20–21 lat oraz powyżej 21. roku życia (30,2%). Zgłoszenie się na pierwszą wizytę do ginekologa korelowało z wiekiem badanych (p = 0,0001). Nie stwierdzono istotnej statystycznie zależności między miejscem zamieszkania badanych a ich wiekiem w momencie pierwszej wizyty u ginekologa (tab. 3.).
Większość pielęgniarek deklarowała posiadanie „stałego” ginekologa, w tym 39,1% w publicznym zakładzie opieki zdrowotnej, a 44,6% w gabinecie prywatnym. „Stałego” ginekologa nie miało 16,3% pielęgniarek, w tym naj-częściej pielęgniarki powyżej 45. roku życia (32,1%), a najrzadziej w przedziale wieku 41–45 lat (9,1%) oraz 36–40 lat (8,9%) – p = 0,015. Pozostałe wyniki przedstawiono w tabeli 4.
Pielęgniarki z wyższym wykształceniem (31,3%) w mniejszym stopniu niż ze średnim zawodowym (76,2%) korzystały z regularnych wizyt u ginekologa (p = 0,001). Systematyczne wizyty u ginekologa deklarowały częściej mę-żatki (75,9%) w porównaniu z kobietami stanu wolnego (52,5%) – p = 0,004 oraz pielęgniarki w przedziale wieku 31–35 lat (76,9%), 36–40 lat (75,6%) i 41–45 lat (90,0%). Zdecydowanie w mniejszym stopniu regularne wizyty u ginekologa zgłaszały pielęgniarki poniżej 30. roku życia (56,4%) oraz powyżej 45. roku życia (53,6%). Czynniki, takie jak sytuacja bytowo-ekonomiczna, miejsce zamieszkania, regularność miesiączek oraz region, nie różnicowały systematyczności wizyt u ginekologa pielęgniarek (tab. 5.).
Pielęgniarki deklarowały, że najczęściej przyczyną wizyt u ginekologa było sprawdzenie stanu zdrowia (73,9%), w mniejszym stopniu ciąża (50,5%) oraz pojawienie się niepokojących dolegliwości (45,7%), a najrzadziej stosowanie antykoncepcji (8,7%) i hormonalna terapia zastępcza (HTZ). Czynniki, takie jak wykształcenie, sytuacja bytowo-ekonomiczna oraz miejsce zamieszkania, nie korelowały z przyczynami wizyt pielęgniarek u ginekologa (tab. 6.).
Pielęgniarki, które deklarowały wizyty u ginekologa w prywatnym zakładzie opieki zdrowotnej (91,4%), miały częściej wykonane badanie ultrasonograficzne narządów rodnych w porównaniu z korzystającymi z wizyt u ginekologa w publicznym ZOZ (84,7%) – p = 0,006 (tab. 7.).

DYSKUSJA

W Polsce nadal na niskim poziomie jest nawyk systematycznych badań profilaktycznych w odniesieniu do raka szyjki macicy. Częściej na badania zgłaszają się kobiety z wyższym wykształceniem, dobrym statusem ekonomicz-nym, mieszkające w miastach, będące w związkach i w starszych grupach wiekowych [13]. W Polsce powodem wyko-nywania cytologii jest często ciąża [14]. Polskie Towarzystwo Pielęgniarskie (PTP) za International Council of Nurses (ICN) podkreśla rolę pielęgniarek w promowaniu zdrowia społeczności. Zaleca, aby pielęgniarki aktywnie uczestniczy-ły w profilaktyce pierwotnej i wtórnej nowotworów oraz wspierały w wyborze prawidłowych zachowań zdrowotnych, edukowały, a nade wszystko same uczestniczyły w badaniach profilaktycznych na poziomie podstawowej opieki zdrowotnej [15]. W Polsce niewiele było dotąd prowadzonych badań w grupie pielęgniarek dotyczących wykonywania badań kontrolnych w profilaktyce nowotworów, dlatego wyniki zostaną w większości porównane z badaniami prze-prowadzonymi wśród kobiet niebędących pielęgniarkami.
W badaniach własnych zaledwie co druga pielęgniarka deklarowała wykonanie badania cytologicznego w ciągu ostatnich 12 miesięcy, a znaczny odsetek (6,5%) nie wykonał nigdy tego badania. Wykonywanie cytologii przez Polki jest bardzo zróżnicowane. W badaniach Kostrzewy-Zabłockiej i wsp. [16] 34,0% pielęgniarek w ostatnim roku wykonało cytologię. W badaniach Stanisławskiej i wsp. badanie cytologiczne raz w roku wykonywało zdecydo-wanie więcej kobiet (87,2%) niż w badaniach własnych [17]. Respondentki w badaniach Bojar i wsp. [18] wskazały, że badanie cytologiczne w ciągu ostatnich 6 miesięcy miało 59,7% z nich, a 18,2% ponad rok temu. Zbliżony odsetek kobiet wykonał cytologię w ciągu ostatniego roku w badaniach Stefanek i wsp. – 44,3% [19], Bakalczuk i wsp. – 43,0% [20] oraz Iwanowicz-Palus i wsp. – 41,0% [21]. W badaniach Bojar i wsp. [18] 12,2% respondentek ostatnie badanie cytologiczne miało ponad 4 lata temu, a w grupie przebadanej przez Stefanek i wsp. – 2,7% powyżej 4 lat [19]. Inni autorzy wykazali, że kobiety nie przywiązują wagi do terminu wykonania badań profilaktycznych. W bada-niach Bakalczuk i wsp. [20] 11,0%, natomiast nieznacznie mniej (7,3%) u Stefanek i wsp. [19] nie pamiętało terminu wykonania ostatniej cytologii. W porównaniu z wynikami badań własnych, zdecydowanie większy odsetek kobiet (16,5%) w badaniach Iwanowicz-Palus i wsp. [21] oraz Bakalczuk i wsp. [20] 21,5% nigdy nie poddał się badaniu cy-tologicznemu.
W badaniach własnych częściej badanie cytologiczne wykonywały pielęgniarki będące w związkach małżeń-skich. Łuczyńska i Bukowska-Durawa [22] wykazały, że częściej powyższe deklarowały respondentki będące w związkach z partnerem. W badaniach Iwanowicz-Palus i wsp. [21] większy odsetek wykonujących to badanie był wśród kobiet posiadających dzieci (63,4%) niż bezdzietnych. Analizując w badaniach własnych czynniki korelujące z wykonywaniem cytologii przez pielęgniarki, stwierdzono, że wykonywanie tego badania było częstsze wraz z wiekiem badanych. Najmniej respondentek wykonywało to badanie, będąc poniżej 30. roku życia (35,9%). Zdecy-dowanie częściej kobiety w tym wieku nie pamiętały terminu wykonania cytologii. Podobnie jak w badaniach wła-snych, u kobiet w województwie podkarpackim udział w badaniach profilaktycznych i wykonaniu cytologii wzrastał wraz z wiekiem. W badaniu Barnaś i wsp. [23] w bezpłatnym badaniu cytologicznym wzięło udział najwięcej kobiet w wieku 55–59 lat. Należy podkreślić, że liczba rozmazów cytologicznych w województwie podkarpackim pod koniec ubiegłego dziesięciolecia była jedną z najniższych w Polsce [23].
W grupie respondentek objętej badaniami przez Iwanowicz-Palus i wsp. [21] w ostatnim roku najczęściej ba-danie cytologiczne wykonywały kobiety w wieku 21–35 lat (58,4%). W badaniach Łuczyńskiej i Bukowskiej-Durawy [22] częściej badaniu cytologicznym w ciągu ostatnich 3 lat poddawały się kobiety w przedziale wieku 31–50 lat niż 18–30 lat oraz powyżej 50 lat. W badaniach Bakalczuk i wsp. [20] najczęściej badanie to wykonywały minimum raz na 2 lata kobiety w wieku 46–50 lat, natomiast zdecydowanie z mniejszą częstotliwością respondentki w przedziale wieku 40–45 lat.
Nie stwierdzono istotnej statystycznie zależności między wykonywaniem cytologii w badanej grupie a wykształceniem, sytuacją bytowo-ekonomiczną oraz miejscem zamieszkania badanych. Analogicznie w badaniach Stanisławskiej i wsp. [17] oraz Bakalaczuk i wsp. [20] miejsce zamieszkania respondentek nie różnicowało wykony-wania przez nich badania cytologicznego. W innych badaniach autorzy wykazali korelację wskazującą, że częściej badanie cytologiczne wykonywały mieszkanki miasta niż wsi [19, 20, 22]. Wykształcenie było czynnikiem, który w badaniach innych autorów w znacznym stopniu różnicował wykonywanie cytologii, np. w badaniach Łuczyńskiej i Bukowskiej-Durawy [22] oraz Stefanek i wsp. [19] najczęściej wykonywały badanie cytologiczne kobiety z wykształceniem wyższym. Z kolei systematyczne badanie cytologiczne w badaniach Baran i wsp. [24] częściej wy-konywały kobiety z wykształceniem średnim i podstawowym, a w badaniach Iwanowicz-Palus i wsp. [21] w ostatnim roku respondentki z wykształceniem średnim (48,8%). Analizując badania innych autorów, można zauważyć prawi-dłowość, że częściej cytologię wykonują kobiety z lepszą sytuacją społeczno-ekonomiczną, pracujące [22] oraz wy-kazujące dobrą znajomość zasad profilaktyki raka szyjki macicy [24].
W badanej grupie pielęgniarek średnia wieku pierwszej wizyty u ginekologa to 20 lat. Miejsce zamieszkania badanych nie korelowało z ich pierwszą wizytą u ginekologa. Wraz z wiekiem większy odsetek pielęgniarek deklarował późniejszy wiek pierwszej wizyty u ginekologa. Udział w pierwszej wizycie u ginekologa przed 18. rokiem życiem de-klarowało 28,9% pielęgniarek mających mniej niż 30 lat, natomiast w grupie powyżej 45. roku życia opinię taką wy-raziło 7,1%. Tylko 23,7% kobiet przed 30. rokiem życiem deklarowało pierwszą wizytę u ginekologa po 21. roku życia, a w przypadku kobiet powyżej 45. roku życia było to 50,0% pielęgniarek. Jak wynika z badań przeprowadzonych w Polsce, 16,0% kobiet na pierwszą wizytę do ginekologa zgłasza się w początkowym okresie dojrzewania płciowego, tj. między 13. a 15. rokiem życia. W przedziale wieku 16–19 lat do ginekologa udaje się 48,0% kobiet, natomiast 21,0% dopiero po 20. roku życia [13]. W 2014 r. regularne wizyty u ginekologa deklarowało 74,0% Polek, nieregularne 18,0%, natomiast 8,3% nigdy nie było na wizycie u ginekologa [13].
Posiadanie „stałego” ginekologa deklarowało w badanej grupie pielęgniarek 83,7% kobiet, w tym 39,1% ba-danych w publicznym zakładzie opieki zdrowotnej, a 44,6% w gabinecie prywatnym. W Polsce większość kobiet wy-biera prywatną opiekę ginekologiczną (49,3%), z opieki prywatnej i państwowej korzysta 24,3%, a z państwowej 26,4% [13].
Większość pielęgniarek (71,2%) w badanej grupie systematycznie badała się u ginekologa. Jednak niemal co trzecia pielęgniarka nie korzystała regularnie z wizyt u ginekologa. Miejsce i region zamieszkania oraz sytuacja byto-wo-ekonomiczna nie różnicowały systematyczności wizyt u ginekologa przez pielęgniarki. Pielęgniarki z wykształceniem średnim zawodowym (76,2%) oraz licencjackim (71,1%), mężatki (75,9%) oraz w przedziale wieku 31–45 lat najczęściej deklarowały systematyczne wizyty u ginekologa. W badaniach Bakalczuk i wsp. [20] profilak-tyczne badania u lekarza ginekologa wykonywało co 6 miesięcy 11,0% kobiet, co rok 23,5%, co 2 lata 14,0%, nato-miast 35,0% kobiet jedynie w momencie pojawienia się niepokojących dolegliwości. Grupa 14,5% nie wykonywała w ogóle profilaktycznych badań ginekologicznych. Zdecydowanie większy odsetek kobiet (53,0%) w ostatnim roku był na wizycie u ginekologa w badaniach Iwanowicz-Palus i wsp. [21]. Tylko 6,0% nigdy nie było u ginekologa. W ba-daniach Kostrzewy-Zabłockiej i wsp. [16] 7,0% pielęgniarek deklarowało wizyty u ginekologa częściej niż raz w roku, 34,0% raz w roku, 27,0% co 2 lata, 30,0% co 3–5 lat, a 2,0% nie bada się u ginekologa. Najwięcej kobiet (93,9%) wy-konywało badanie ginekologiczne raz w roku w badaniach Stanisławskiej i wsp. [17]. Czynniki, które mają związek z wizytami u ginekologa to także wiek (26–35 lat – najczęściej) [21], miejsce zamieszkania [17] oraz, jak wspomniano wcześniej, wykształcenie (wyższe – najczęściej) [24].
Głównym powodem wizyty u ginekologa w badanej grupie pielęgniarek było sprawdzenie stanu zdrowia (73,9%). Co druga pielęgniarka (50,5%) wskazała, że przyczyną wizyt u ginekologa była ciąża. Niepokojące jest, że co druga badana pielęgniarka (45,7%) zgłaszała się do ginekologa dopiero w momencie pojawienia się niepokojących dolegliwości. W mniejszym stopniu powodami wizyty u ginekologa były: HTZ, antykoncepcja oraz inne. Miejsce za-mieszkania, sytuacja bytowo-ekonomiczna oraz wykształcenie nie różnicowały powodów wizyt u ginekologa przez pielęgniarki. W Polsce kobiety w czasie ciąży poddają się najczęściej regularnym wizytom u ginekologa [14], co po-twierdzają także wyniki badań Iwanowicz-Palus i wsp. [21], w których 83,3%, które nie rodziły nie były nigdy u ginekologa.
Podsumowując – można stwierdzić, że wizyty u ginekologa pozwalają na ocenę stanu zdrowia, ale także pro-mowanie przez lekarza wykonywania badania cytologicznego. W badaniach Bojar i wsp. [18] 27,7% kobiet wzięła udział w badaniach cytologicznych po zaproponowaniu im tego badania przez ginekologa. Grupa 23,6% kobiet wska-zała, że brak takiej informacji od lekarza był powodem niepoddania się temu badaniu. Jednak w badaniach Kostrze-wy-Zabłockiej i wsp. [16] 22,0% pielęgniarek deklarowało, że badanie zaproponował lekarz, a 70,0% z nich same po-prosiły o wykonanie cytologii.

WNIOSKI

Czynniki socjodemograficzne różnicowały udział pielęgniarek w skriningu cytologicznym oraz w wizytach u ginekologa. Większość pielęgniarek przestrzegała zasad dotyczących wykonywania cytologii i poddawania się bada-niu ginekologicznemu. Niepokojącym faktem jest zgłaszanie się niemal połowy badanej grupy pielęgniarek do lekarza ginekologa dopiero wtedy, gdy pojawiają się dolegliwości.
Z uwagi na zadania zawodowe i udział pielęgniarek w realizacji profilaktyki pierwotnej i wtórnej raka szyjki macicy, należy zwiększać świadomość tej grupy kobiet na temat ich osobistego udziału w badaniach skriningowych oraz znaczenia oddziaływania przykładem osobistym.

Oświadczenie

Autorki deklarują brak konfliktu interesów.

Piśmiennictwo

1. Raport – Polki 2013. Zdrowie i jego zagrożenia. Ostrowska A (red.). Wyd. Fundacja MSD dla Zdrowia Kobiet, Warszawa 2013.
2. Moskalewicz B, Goryński P, Wojtyniak B. Podstawowe zagrożenia dla zdrowia kobiet w świetle statystyk. W: Raport – Polki 2013. Zdrowie i jego zagrożenia. Ostrowska A (red.). Wyd. Fundacja MSD da Zdrowia Kobiet, Warszawa 2013.
3. Rekomendacje kompleksowych zmian w obszarze profilaktyki raka szyjki macicy w Polsce. Wyd. Polska Koalicja na Rzecz Walki z Rakiem Szyjki Macicy, Warszawa 2012.
4. Południewski G. Poradnik profilaktyki raka szyjki macicy. Wyd. Polska Koalicja na Rzecz Walki z Rakiem Szyjki Macicy, War-szawa 2012.
5. Nowotwory kobiecego układu płciowego. Kornafel J, Mądry J (red.). Warszawa 2013.
6. Załącznik nr 3 do zarządzenia Nr 84/2014/DSOZ Prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia z dnia 16 grudnia 2014 r.
7. Wardak S. Wirus brodawczaka ludzkiego (Human PapillomaVirus – HPV) a rak szyjki macicy. Med Dośw Mikrobiol 2016; 68: 73-84.
8. Krzakowski M. Najważniejsze nowotwory złośliwe u kobiet w Polsce. W: Ostrowska A (red.). Raport – Polki 2013. Zdrowie i jego zagrożenia. Wyd. Fundacja MSD da Zdrowia Kobiet, Warszawa 2013.
9. Kodeks profilaktyki raka szyjki macicy. Wyd. Polska Koalicja na Rzecz Walki z Rakiem Szyjki Macicy, Warszawa 2012.
10. Narodowy Program Zwalczania Chorób Nowotworowych. Dz. U. Nr 143, poz. 1200 z 2008 r. Nr 54, poz. 325). Warszawa 2009.
11. Uchwała Nr 208 Rady Ministrów z dnia 3 listopada 2015 r. w sprawie ustanowienia programu wieloletniego na lata 2016–2024 pod nazwą „Narodowy Program Zwalczania Chorób Nowotworowych”. Poz. 1165. Warszawa 1 grudnia 2015 r.
12. Rekomendacje Zespołu Ekspertów PTG. Postępowanie w przypadku nieprawidłowego wyniku przesiewowego badania cytolo-gicznego. Ginekol Pol 2009; 80: 129-133.
13. Piróg M, Podgórniak M, Putowski M i wsp. Opieka ginekologiczna wśród młodych kobiet w Polsce z zastosowaniem technolo-gii medycznych. Eur J Med Tech 2014; 3: 17-23.
14. Ostrowska A. Profilaktyka ginekologiczna dla kobiet zagrożonych wykluczeniem społecznym. Na podstawie badania wykona-nego na zlecenie Fundacji MSD dla Zdrowia Kobiet w 2010 roku. Warszawa 2010.
15. Polskie Towarzystwo Pielęgniarskie. Stanowisko ICN: Rola pielęgniarek w profilaktyce raka. Warszawa 2010.
16. Kostrzewa-Zabłocka E, Dziemidok P, Marak-Studzińska M. Wiedza pielęgniarek pracujących w szpitalu na temat profilaktyki raka szyjki macicy jest niewystarczająca. J Educ Health Sport 2015; 5: 229-244.
17. Stanisławska J, Janikowska K, Stachowska M i wsp. Ocena wiedzy kobiet w zakresie profilaktyki raka piersi i raka szyjki maci-cy. Probl Hig Epidemiol 2016; 97: 38-44.
18. Bojar I, Woźnica I, Holecki T i wsp. Dostępność badań cytologicznych oraz poziom wiedzy kobiet na temat ich znaczenia w profilaktyce chorób nowotworowych narządu rodnego. Medycyna Ogólna 2010; 16: 77-89.
19. Stefanek A, Durka P. Poziom świadomości kobiet na temat profilaktyki raka szyjki macicy. Pol Przegl Nauk Zdrow 2014; 1: 29-38.
20. Bakalczuk G, Wdowiak G, Lewicka M i wsp. Ocena wykonywania profilaktycznych badań cytologicznych przez kobiety w okresie okołomenopauzalnym. Prz Menopauz 2012; 2: 129-134.
21. Iwanowicz-Palus G, Adamska-Kuźmicka I, Bień A i wsp. Wiedza i postawy młodych kobiet wobec profilaktyki raka szyjki ma-cicy. Pielęgniarstwo XXI wieku 2010; 3-4: 9-16.
22. Łuczyńska A, Bukowska-Durawa A. Dlaczego Polki nie robią badań cytologicznych? Badanie przeprowadzone na zlecenie fir-my Simens. Wyd. Simens, Warszawa 2011.
23. Barnaś E, Borowiec-Domka E, Kądziołka J i wsp. Czynniki wpływające na zgłaszalność kobiet z Podkarpacia na badania cyto-logiczne w ramach Ogólnopolskiego Programu Profilaktyki Raka Szyjki Macicy. Probl Hig Epidemiol 2008; 89: 482-486.
24. Baran W, Kornacka K, Szela S. Ocena wiedzy kobiet z Podkarpacia na temat profilaktyki raka szyjki macicy. Prz Med Uniw Rzesz Inst Leków 2013; 3: 311-318.
This is an Open Access journal, all articles are distributed under the terms of the Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International (CC BY-NC-SA 4.0). License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/), allowing third parties to copy and redistribute the material in any medium or format and to remix, transform, and build upon the material, provided the original work is properly cited and states its license.
Quick links
© 2024 Termedia Sp. z o.o.
Developed by Bentus.