iStock

Jak powinniśmy jeść, abyśmy byli zdrowsi?

Udostępnij:
Na tytułowe pytanie odpowiadamy, przedstawiając nowe zalecenia żywieniowe.
Artykuł dr Katarzyny Wolnickiej, kierownik Zakładu Edukacji Żywieniowej Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego Zakładu Higieny – Państwowego Instytutu Badawczego:
Wyniki raportu „Sytuacja zdrowotna ludności Polski i jej uwarunkowania” z 2020 r. sporządzonego przez Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny – Państwowy Instytut Badawczy (NIZP PZH – PIB) wykazują, że prawidłowa dieta jest jednym z czterech najważniejszych czynników determinujących liczbę lat przeżytych w zdrowiu przez Polaków. Na pierwszym miejscu wśród przyczyn utraconych lat życia w zdrowiu jest palenie tytoniu, następnie wysoki wskaźnik masy ciała (body mass index – BMI) i wysokie ciśnienie tętnicze.

Za dużo, za mało
Zgodnie z wynikami GBD 2019 (Global Burden of Disease Study) czynniki żywieniowe, które odbierają nam najwięcej lat w zdrowiu, to zbyt niskie spożycie produktów zbożowych pełnoziarnistych, nasion roślin strączkowych i owoców oraz zbyt duże spożycie soli, konsumpcja mięsa czerwonego i przetworów mięsnych. Niekorzystny wpływ mają również takie błędy żywieniowe, jak nadmierna konsumpcja cukru i słodyczy, częste spożywanie napojów słodzonych, za małe spożycie warzyw i ryb, niewielkie spożycie niskotłuszczowych produktów mlecznych i przetworów mlecznych bez dodatku cukru, a także niewystarczająca ilość orzechów w diecie.

Z danych Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) z 2019 r. wynika, że Polacy spożywają zbyt dużo mięsa czerwonego i przetworzonych produktów mięsnych w stosunku do zaleceń. Zgodnie z wynikami badań
Międzynarodowej Agencji Badania Raka (IARC) takie zachowanie zwiększa ryzyko zachorowania na niektóre nowotwory. Przetwory mięsne, takie jak wędliny, kiełbasy, parówki, są zaliczane do grupy pierwszej czynników rakotwórczych – mamy na to silne dowody naukowe i epidemiologiczne.

Wyniki badań wskazują, że dieta bogata w produkty pochodzenia roślinnego niesie wiele korzyści dla zdrowia. Jej stosowanie zmniejsza śmiertelność ogółem, śmiertelność z powodu chorób układu krążenia, ryzyko rozwoju chorób układu krążenia, niektórych nowotworów, cukrzycy typu 2, insulinooporności, nadciśnienia, stanu zapalnego, a także nadwagi i otyłości. Właśnie dlatego spośród różnych źródeł białka powinniśmy jak najczęściej wybierać produkty pochodzenia roślinnego. Z badania opublikowanego w „British Medical Journal” w 2020 r. wynika, że spożycie białka roślinnego zmniejsza śmiertelność ogółem i śmiertelność z powodu chorób układu krążenia. Zwiększenie o 3 proc. energii dostarczanej z białka roślinnego zmniejsza o 5 proc. śmiertelność ogółem.

Rośliny strączkowe
Zaleca się ograniczenie spożycia mięsa czerwonego i wszystkich przetworów mięsnych (wędlin, kiełbas) do maksymalnie 350–500 g tygodniowo. Większe ograniczenie to dalsze korzyści dla zdrowia.

Tymczasem dane z budżetów gospodarstw domowych z 2019 r. wskazują, że Polacy spożywają łącznie ok. 5,08 kg mięsa i jego przetworów na osobę na miesiąc. Nie obejmują one jednak spożycia w ramach żywienia zbiorowego poza domem. Samych wędlin Polacy zjadają ok. 2 kg miesięcznie. Tymczasem dobrym roślinnym zamiennikiem mięsa, bogatym w białko, który powinien zdecydowanie częściej gościć na naszych stołach, są rośliny strączkowe – groch, fasola, soczewica, soja. Według GUS spożywamy ich średnio niespełna kilogram rocznie na osobę. Dane z raportu „Krajowe badanie sposobu żywienia i stanu odżywienia populacji polskiej” sporządzonego przez NIZP PZH – PIB w 2021 r. pokazują, że tylko 11 proc. mężczyzn i 10 proc. kobiet spożywa rośliny strączkowe 2–4 razy w tygodniu, a 19 proc. mężczyzn i 21 proc. kobiet raz w tygodniu. Aż 43 proc. mężczyzn i 39 proc. kobiet deklaruje, że nie spożywa roślin strączkowych nigdy lub rzadziej niż raz w miesiącu. Tymczasem zawierają one duże ilości białka, a także błonnika, który pomaga utrzymać stabilny poziom cukru we krwi oraz daje uczucie sytości. Nasiona roślin strączkowych są również bogate w witaminy z grupy B, w tym foliany. Warto włączyć je do diety w postaci np. pasty na kanapki, dipów do warzyw, zupy z fasoli czy soczewicy, gulaszu warzywnego z fasolą, duszonej soczewicy jako dodatku do grillowanej ryby lub kurczaka.

Badanie opublikowane w „Nutrients” w 2020 r. przynosi odpowiedź na pytanie, co pomogłoby w zwiększeniu ich spożycia przez osoby w wieku 25–40 lat w Polsce. Respondenci odpowiadali, że pomocna byłaby znajomość przepisów, zdobycie umiejętności kulinarnych, brak dyskomfortu po jedzeniu, niższe ceny produktów na rynku, zwiększenie wiedzy o wartościach odżywczych, szersza oferta w restauracjach. Są to czynniki, które mogłyby wpłynąć na zwiększenie spożycia roślin strączkowych i zmniejszenie spożycia mięsa i przetworów mięsnych.

Warto pamiętać, że dieta oparta na produktach pochodzenia roślinnego jest korzystna nie tylko dla zdrowia, lecz także dla środowiska.

Cukier i sól
Innym bardzo ważnym problemem żywieniowym jest nadmierne spożycie cukru – ponad 42 kg cukru rocznie, czyli średnio 23 łyżeczki dziennie. Światowa Organizacja Zdrowia (World Health Organization – WHO) zaleca nie więcej niż 10 łyżeczek cukru dziennie. Spożywamy mniej cukru dodanego wprost z cukiernicy, natomiast więcej pochodzącego z produktów przetworzonych, takich jak słodycze, słodkie napoje, wyroby cukiernicze, słodkie produkty mleczne itp. Najwięcej cukru znajduje się w słodkich napojach – w 1/2 litra może być aż dziesięć łyżeczek. Rzeczywiście picie takich napojów powoduje szybkie dostarczenie nadmiernej ilości cukru i kalorii, ale nie tylko, bo w batoniku jest sześć łyżeczek cukru, w owocowym jogurcie – cztery, w małej porcji słodkich płatków śniadaniowych – dwie. Negatywnych skutków zdrowotnych jest wiele – cukier przyczynia się do nadwagi i otyłości, sprzyja próchnicy zębów. Już co czwarty Polak jest otyły. Nadwagę mają trzy na pięć osób dorosłych i co trzeci ośmiolatek. Cukrzycą, która rozwija się u większości ludzi otyłych, dotkniętych jest niemal 3 mln osób.

Niekorzystny dla zdrowia jest także nadmiar soli. Zaleca się ograniczenie jej spożycia do 5 g dziennie (jedna łyżeczka) – zarówno z dosalania potraw, przy stole, jak i z produktów przetworzonych. Warto zastąpić ją aromatycznymi ziołami, które mają cenne dla zdrowia składniki i poprawiają smak. Sól spożywana w nadmiarze jest odpowiedzialna za zwiększenie ryzyka takich chorób, jak nadciśnienie (sprzyjające udarom i innym chorobom układu krążenia), rak żołądka, osteoporoza.

Ważna jest edukacja konsumentów w zakresie czytania etykiet podczas zakupów i wybierania produktów bez dodatku soli lub o niższej zawartości.







Edukacja na talerzu
W odpowiedzi na potrzebę edukacji żywieniowej Polaków w NIZP PZH – PIB prowadzony jest projekt Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej (NCEŻ). W jego ramach w 2020 r. powstały nowe zalecenia żywienia w postaci graficznej „Talerza zdrowego żywienia” i materiału uzupełniającego „W trzech krokach do zdrowia”.

Dotychczasowy sposób prezentacji zaleceń nie dla wszystkich był wystarczająco zrozumiały. Zamiana piramidy na talerz miała na celu poprawę czytelności rekomendacji. Prosta i przejrzysta forma zaleceń ułatwia ich przełożenie na życie codzienne. Rysunek modelowego talerza odzwierciedla zalecane proporcje trzech grup produktów w całodziennej diecie. Połowę talerza, czyli połowę tego, co jemy, powinny stanowić warzywa i owoce z przewagą warzyw. Ćwiartkę talerza powinny zajmować pełnoziarniste produkty zbożowe (kasze, np. gryczana, razowy makaron, razowe pieczywo), kolejna 1/4 talerza to produkty będące źródłem białka (drób, ryby, nasiona roślin strączkowych, orzechy, jaja, produkty mleczne). Dookoła talerza znalazły się dodatkowe ilustracje: zalecane napoje, niewielka ilość tłuszczów roślinnych, przekreślona solniczka i przekreślone produkty wysoko przetworzone. Rysunek uzupełniają zalecenia: „Jedz mniej”, „Jedz więcej” oraz „Zamieniaj”. W grafice pojawia się również element aktywności fizycznej i potrzeby utrzymania masy ciała w normie.

Działania edukacyjne NCEŻ są skierowane do całego społeczeństwa – wszystkich grup wiekowych, osób chorych i zdrowych, zajmujących się żywieniem profesjonalnie (np. realizujących żywienie zbiorowe, dietetyków) oraz rodzin, nauczycieli, pracowników medycznych i pacjentów, którzy szukają sprawdzonich informacji na temat zdrowego żywienia i zdrowego stylu życia. Efekty jego działalności korzystnie wpływają na poprawę stanu zdrowia Polaków niezależnie od miejsca zamieszkania, co potwierdzają opinie pacjentów Centrum Dietetycznego Online utworzonego w ramach działania NCEŻ oraz internautów korzystających z portalu NCEŻ i mediów społecznościowych.

Strona ncez.pzh.gov.pl jest ważnym źródłem wiarygodnej wiedzy z zakresu żywienia, zgodnej z zasadami evidence based medicine. W 2020 r. odnotowano ogromne zainteresowanie publikowanymi treściami – stronę odwiedziło ponad 2,5 mln użytkowników.

Centrum Dietetyczne Online stanowi doskonałe narzędzie edukacji i wspierania konsumentów i pacjentów, którzy chcieliby zmienić swoje nawyki żywieniowe. Darmowy dostęp do konsultacji z dietetykiem, psychologiem i fizjoterapeutą pozwala zwiększyć dostępność tego typu poradnictwa i zmniejszyć nierówności w zdrowiu. Liczba konsultacji dietetycznych online (w tym konsultacje rodzinne) w 2020 r. to 3425. Przez cały okres działania Centrum Dietetycznego Online na wizyty zapisało się 25 tys. pacjentów. Spośród wszystkich osób, które odbyły do tej pory konsultacje, aż 98,3 proc. stwierdziło, że informacje przekazane podczas wizyty były dla nich przydatne i że poleciłyby skorzystanie z tej poradni swoim znajomym, a 96,2 proc. oceniło zrealizowaną konsultację bardzo dobrze bądź dobrze.

Narzędzia Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego pomocne w utrzymywaniu prawidłowej diety:
– Centrum Dietetyczne Online – we współpracy z Ministerstwem Zdrowia zostało stworzone Centrum Die-tetyczne Online (CDO) – bezpłatna internetowa poradnia dietetyczna. Dzięki tej inicjatywie od początku 2018 r. osoby z całej Polski za darmo i bez wychodzenia z domu mogą korzystać z profesjonalnej konsultacji dietetycznej. Celem Centrum Dietetycznego Online jest pomoc wszystkim osobom, które potrzebują porady dietetyka w codziennym życiu – zarówno osobom zdrowym, które chcą sprawdzić, czy ich sposób żywienia jest właściwy, jak i chorym, dla których dieta powinna być elementem skutecznego leczenia, szczególnie w przypadku jednoczesnego występowania wielu schorzeń. Jak skorzystać z bezpłatnej porady dietetycznej? Zapisz się na stronie: ncez.pzh.gov.pl/poradnia/ i połącz w wybranym przez siebie terminie z dietetykiem online.
– Dla osób zainteresowanych większą ilością informacji o zdrowym żywieniu powstała strona internetowa Na-rodowego Centrum Edukacji Żywieniowej ncez.pzh.gov.pl stworzona przez ekspertów, która jest wiarygodnym i przede wszystkim łatwo dostępnym źródłem wiedzy. Każdy zainteresowany poprawą stanu swojego zdrowia ma dostęp do wielu materiałów edukacyjnych z zakresu zdrowego żywienia (artykułów, materiałów wideo, infografik, przepisów).


Tekst opublikowano w „Menedżerze Zdrowia” 9–10/2021. Czasopismo można zamówić na stronie: www.termedia.pl/mz/prenumerata.

 
© 2024 Termedia Sp. z o.o. All rights reserved.
Developed by Bentus.