Wstęp
Objawy towarzyszące menopauzie grupowane są zwykle w kilka kategorii. Podstawą kategoryzacji jest zarówno mechanizm biologiczny, jak i fakt występowania objawów w okresie perimenopauzy. Raport ekspertów Światowej Organizacji Zdrowia [1] przyjmuje tę pierwszą perspektywę, wyróżniając objawy specyficzne dla okresu menopauzalnego i związane ze zmianami hormonalnymi, a mianowicie objawy wazomotoryczne, atrofię urogenitalną i nieregularne miesiączkowanie, a także inne objawy występujące pojedynczo i w zespołach, które jednak nie są specyficzne dla zmian hormonalnych związanych z menopauzą. Do tej grupy objawów zaliczono, np. depresję, napięcie nerwowe, bezsenność, trudności w koncentracji uwagi, bóle i zawroty głowy, bóle pleców, spadek energii. Inne źródła [2] nie stosują wyraźnie takiej klasyfikacji, choć uwzględniają wymienione grupy, ponadto włączają do objawów związanych z menopauzą również osteoporozę i choroby układu sercowo-naczyniowego.
Kryterium współwystępowaniu objawów pojawia się w publikacjach poświęconych pomiarom zmian menopauzalnych. Zastosowanie metody analizy czynnikowej pozwala wyodrębnić grupy objawów. Ich liczba waha się od 3 [3, 4] do 7 [5], przy czym zwykle występują 3 grupy objawów: wazomotoryczne, somatyczne i psychiczne [3]. Do pierwszej z nich zaliczane są uderzenia gorąca i pocenie się, a do drugiej bóle mięśni i stawów, zawroty i bóle głowy, drętwienie różnych partii ciała, trudności z oddychaniem, zakłócenia czucia w dłoniach i stopach. Trzecia grupa – objawy psychiczne – obejmuje symptomy charakterystyczne dla niepokoju (np. uczucie napięcia, napady lęku, podniecenie, trudności z zasypianiem, trudności z koncentracją) oraz depresji (np. utrata zainteresowań, smutek, poirytowanie, wybuchy płaczu, uczucie zmęczenia i utrata energii do działania), co sprawia, że niektórzy autorzy [5] traktują te grupy objawów odrębnie. Nowsze opracowania ujmują je łącznie [3, 4, 6]. Niezależnie od kryterium (mechanizm hormonalny czy współwystępowanie) oba podejścia klasyfikacyjne wyodrębniają objawy wazomotoryczne, a ich obecność potwierdzają liczne badania [1, 7, 8, 9].
Charakterystyka objawów typowych dla okresu okołomenopauzalnego staje się bardziej skomplikowana, jeśli porównuje się objawy występujące u kobiet w różnych krajach. Okazuje się wówczas, że wyróżniane przez ekspertów [1] typowe następstwa zmian hormonalnych nie są ani uniwersalne, ani nawet najczęstsze. Wyniki badań z udziałem Indianek z plemienia Majów zamieszkujących Półwysep Jukatan w Meksyku wskazują, że mimo możliwych do zarejestrowania zmian poziomu estrogenów u kobiet nie występują żadne z objawów łączonych z tymi zmianami [10]. Inne badania prowadzone wśród Majów w Gwatemali [11], wskazują jednak na występowanie typowych objawów wazomotorycznych u ok. połowy badanych. Raport ekspertów Światowej Organizacji Zdrowia [1] podaje, że objawy wazomotoryczne występują u 10–22% kobiet w Hongkongu, 17% kobiet w Japonii, 23% kobiet w Tajlandii, 45% kobiet w Ameryce Północnej i 80% kobiet w Danii. Inne dostępne źródła także wskazują na zróżnicowane występowania typowych objawów menopauzy. Polskie badania [12] podają stosunkowo niski (31%) odsetek kobiet doświadczających objawów wazomotorycznych, zwłaszcza w zestawieniu z danymi z Norwegii (76%) [13], Danii (56%) [14] i Finlandii (75%) [15].
Badania nad rozpowszechnieniem objawów menopauzy wskazują również, że objawy wazomotoryczne nie są objawami, na jakie najczęściej uskarżają się kobiety. Na czołowych miejscach list objawów pojawiają się, np. poczucie zmęczenia i brak energii [16, 17], sztywność i bóle stawów [7], bóle mięśni i stawów [18], bezsenność [19], nerwowość [20], osłabienie i zmęczenie [21], bóle głowy [22]. Objawy zaliczane do grupy wazomotorycznych pojawiają się na czołowych miejscach w niektórych tylko zestawieniach, np. intensywne pocenie się [15] oraz uderzenia gorąca [23]. Cytowane dane wskazują więc, że kobiety doświadczają szeregu różnych objawów, które mogą utożsamiać z menopauzą. Część z nich może być związana z procesem starzenia się organizmu i nie jest specyficzna dla menopauzy [24]. Może być jednak łączona z menopauzą ze względu na charakterystyczną dla danej kultury koncepcję zmian związanych z traceniem zdolności rozrodczych i towarzyszących temu dolegliwości [23, 25].
Zróżnicowanie częstości objawów wazomotorycznych, a także pojawianie się innych rodzajów symptomów, sugeruje obecność pozahormonalnych czynników modyfikujących ich występowanie i nasilenie. Poszukiwano ich wśród czynników demograficznych, takich jak wykształcenie, sytuacja zawodowa i rodzinna [26–28]. U kobiet z niższym poziomem wykształcenia objawy występowały istotnie częściej [26, 27, 29] i w znaczniejszym stopniu zakłócały codzienne funkcjonowanie. Kobiety niepracujące zawodowo [26] oraz w trudnej sytuacji materialnej [29] doświadczały bardziej intensywnych objawów. Spośród czynników związanych ze stylem życia kobiet i modyfikujących intensywność objawów menopauzalnych na plan pierwszy wysuwa się palenie tytoniu. Badania wskazują, że palaczki częściej zgłaszają występowanie objawów wazomotorycznych [26, 28], a także niepokój i obniżenie popędu płciowego [29], nie dostarczają natomiast dowodów na większą intensywność objawów u palących kobiet. Warto pamiętać, że palenie tytoniu częściej jest udziałem kobiet z niższym wykształceniem i w gorszej sytuacji ekonomicznej, dlatego trudno rozstrzygnąć, w jakim stopniu intensywność objawów jest pochodną palenia tytoniu, a w jakim wynikiem stresorów związanych z sytuacją społeczno-ekonomiczną [26].
Cytowane wyżej wyniki badań wskazują na związek objawów menopauzalnych z czynnikami pozahormonalnymi. W literaturze pojawiają się także pojedyncze doniesienia o możliwości występowania symptomów podobnych do menopauzalnych w innych okresach życia kobiet [9, 30], a także u mężczyzn [31, 32]. Szczególnie ta ostatnia możliwość wydaje się interesująca i warta uwagi. Silny związek objawów wazomotorycznych ze zmieniającym się poziomem estrogenu sugerowałby, że ewentualne podobieństwa symptomów u kobiet i mężczyzn nie będą dotyczyć tej grupy objawów. Pozostałe kategorie objawów mogą również występować u mężczyzn w tej samej grupie wiekowej. Pogarszający się stan zdrowia (w tym zjawisko andropenii) [33] może prowadzić do pojawienia się niektórych objawów somatycznych i psychicznych, a sytuacja życiowa może sprzyjać objawom psychicznym.
Cel badań
Badanie miało na celu określenie, czy i w jakim stopniu objawy uznawane za typowe dla menopauzy są charakterystyczne jedynie dla kobiet, a także czy kobiety łączą objawy ze zmianami hormonalnymi. Przyjęto, że objawy wazomotoryczne wystąpią jedynie u kobiet (hipoteza 1.), kobiety i mężczyźni będą deklarować występowanie podobnych objawów psychicznych i somatycznych, jednak u kobiet objawy te będą występować częściej i z większą intensywnością (hipoteza 2.), niezależnie od wprowadzenia instrukcji informującej o badaniu objawów związanych z menopauzą kobiety będą charakteryzować występujące u nich doznania tak samo (hipoteza 3.).
Materiał i metoda
W badaniu1 uczestniczyło 205 osób w wieku 45–55 lat, w tym 109 kobiet (średni wiek 49,9 lat, SD = 2,4) oraz 96 mężczyzn (średni wiek 51 lat, SD = 2,7). Badani mieli co najmniej średnie wykształcenie. Nie byli poddawani hormonalnej terapii zastępczej. U kobiet rejestrowano liczbę miesięcy, jaka upłynęła od ostatniego krwawienia miesiączkowego. Wiek badanych kobiet był zgodny z typowym wiekiem osób uczestniczących w badaniach nad menopauzą [34]. Wiek mężczyzn odpowiadał okresowi, w którym mogą pojawiać się skutki stopniowego zmniejszania się sekrecji hormonów [33].
Do pomiaru występowania objawów zastosowano kwestionariusz Moje samopoczucie [6] składający się z 25 twierdzeń. W przypadku każdego z nich określa się na 6-punktowej skali od 0 (nigdy) do 5 (prawie zawsze) częstość, z jaką występują objawy, a także ich intensywność. Tu również stosowana jest 6-punktowa skala – od 0 (nie dotyczy) do 5 (bardzo duża intensywność). Twierdzenia tworzą 3 skale – objawów psychicznych, wazomotorycznych i somatycznych. Rzetelność kwestionariusza jest satysfakcjonująca – uzyskano wysokie współczynniki a Cronbacha, współczynnik Spearmanna-Browna oraz współczynniki korelacji dla metody powtórnego pomiaru [6]. Trafność kwestionariusza oceniano na podstawie badań 68 kobiet poddawanych hormonalnej terapii zastępczej – porównywano wyniki uzyskiwane w Moim samopoczuciu przed i po leczeniu oraz porównywano zmianę zarejestrowaną w wynikach kwestionariusza z kliniczną oceną zmiany stanu zdrowia kobiet. We wszystkich skalach kwestionariusza uzyskano istotne statystycznie różnice pomiędzy wynikami przed i po HTZ, zaś ocena kliniczna dokonywana przez lekarza potwierdziła wyraźną zmianę nasilenia objawów u kobiet, których wyniki zmieniły się istotnie [6].
Kwestionariusz Moje samopoczucie został zastosowany do oceny występowania objawów u kobiet, a także u mężczyzn. Dokonano nieznacznej modyfikacji kwestionariusza: 1. w twierdzeniu 24. użyto sformułowania trudności, dyskomfort podczas stosunku płciowego; 2. w instrukcji kwestionariusza wypełnianej przez część kobiet (n = 49) wprowadzono sformułowanie wskazujące, że kwestionariusz bada objawy związane z menopauzą (standardowa instrukcja odnosi się do samopoczucia w ciągu ostatnich 3 mies.). Ocenę występowania objawów u kobiet i mężczyzn przeprowadzono na 2 sposoby. Po pierwsze, porównano występowanie objawów u kobiet i mężczyzn – wykorzystano tutaj dane o liczbie osób, które uznały, że dany objaw u nich nie występuje (zaznaczenie 0) i liczbie osób, u których występował (wybór jednego z pozostałych punktów skali). Po drugie, posłużono się dokonywaną przez badanych oceną częstości i intensywności każdego z objawów, a także wynikami dla poszczególnych skal kwestionariusza.
Wyniki
Wstępna analiza (test t-Studenta) nie wykazała istotnych różnic w zakresie liczby rejestrowanych objawów pomiędzy kobietami wypełniającymi kwestionariusz zawierający zmodyfikowaną i standardową instrukcję, dlatego w dalszych analizach wykorzystano wyniki całej badanej grupy.
Dane dotyczące występowania objawów u kobiet i mężczyzn przedstawia tabela I. Spośród 25 objawów, w 13 nie ma istotnych różnic w zakresie odsetka kobiet i mężczyzn, którzy stwierdzili u siebie występowanie danego objawu. Wśród objawów, których występowanie różni się u kobiet i mężczyzn, znalazło się kilka zaliczanych do grupy objawów psychicznych (objaw 1., 3., 10., 21. wg tabeli I). Różnice stwierdzono również w przypadku kilku objawów zaliczanych do grupy objawów wazomotorycznych (objaw 8., 9., 17., 19., 20.), a także wśród objawów somatycznych (objaw 6., 7.). Wymienione objawy występowały częściej u kobiet niż u mężczyzn. W przypadku pozostałych objawów nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic w zakresie liczby kobiet i mężczyzn, którzy je u siebie zauważyli. Uzyskane dane wskazują, że kobiety i mężczyźni stwierdzali u siebie, choć niekiedy w różnej proporcji, występowanie tych samych objawów. Wśród wymienionych w Moim samopoczuci doznań nie znalazło się bowiem takie, które w ogóle nie wystąpiłoby w badanej grupie mężczyzn. Dotyczy to również uderzeń gorąca – objawu typowego dla zmian związanych z menopauzą, który pojawił się u 45,8% badanej grupy mężczyzn. Mimo występowania każdego z doznań u obu płci liczba objawów, które stwierdzili u siebie mężczyźni (średnio 14,51) jest istotnie niższa (t=4,236; df=203; p<0,01) niż liczba objawów u kobiet (średnio 18,05).
W dalszym etapie analizy porównano częstość i intensywność objawów, korzystając z listy objawów oraz ze skal kwestionariusza Moje samopoczucie. Średnie wartości punktowe wszystkich skal przedstawiono w tabeli II.
W przypadku większości objawów oraz wszystkich skal (tabela II) kwestionariusza Moje samopoczucie wyniki uzyskane przez kobiety są istotnie wyższe niż wyniki mężczyzn, co wskazuje na częstsze i bardziej intensywne występowanie każdej kategorii objawów. Jedynie w przypadku 8 z 25 objawów nie było istotnej różnicy w zakresie średniej częstości występowania. Objawy te to 3 objawy wazomotoryczne (objaw 5., 18., 25.), 2 objawy psychiczne (objaw 11., 15.) oraz 3 objawy somatyczne (objaw 12., 16., 24.). Porównanie intensywności poszczególnych objawów wskazuje, że w 9 z 25 objawów nie było istotnych różnic między płciami. Objawy te należą do grupy wazmotorycznych (4 objawy – np. 5., 17.), somatycznych (4 objawy – np. 12., 24.), psychicznych (1 objaw – 15.).
Uzyskane wyniki nie były wysokie. Średnie dla kobiet plasowały się na poziomie 6 stena wg tymczasowych norm [6], a średnie dla poszczególnych objawów zawierały się w przedziale 0,752–2,339 (skala 0–5) w przypadku częstości oraz 0,899–2,312 w przypadku intensywności, co wskazuje, że kobiety nie były nadmiernie obciążone ani ze względu na częstość, ani intensywność objawów. Średnie wyniki dla mężczyzn były jeszcze niższe. Jedynie w przypadku 2 objawów – pobudliwości i drażliwości – nieznacznie przekraczały 2 pkt. Również mężczyźni nie doświadczali więc nadmiernie częstych i intensywnych objawów.
Porównania częstości i intensywności objawów menopauzalnych, jaką deklarowały kobiety opisujące swoje samopoczucie (instrukcja standardowa) lub swoje samopoczucie w związku z menopauzą (instrukcja zmodyfikowana) dokonano, posługując się analizą wariancji. Kontrolowano przy tym status menopauzalny badanych kobiet wyrażony liczbą miesięcy, jaka upłynęła od ostatniego krwawienia miesiączkowego. Przy uwzględnieniu statusu menopauzalnego nie wykazano efektu głównego instrukcji (tabela III). Kobiety podobnie opisywały więc swoje doznania niezależnie od tego, czy wyraźnie definiowano je jako objawy menopauzalne. Mimo braku istotnych statystycznie różnic warto jednak zwrócić uwagę na rysującą się tendencję – u kobiet w przypadku zmodyfikowanej instrukcji wyniki są nieco wyższe w każdej skali z wyjątkiem objawów somatycznych.
Dyskusja
Przeprowadzone badanie wykazało, że kobiety i mężczyźni deklarują występowanie podobnych objawów – 13 spośród 25 analizowanych występowało u porównywalnej liczby kobiet i mężczyzn. Wśród nich znalazły się również objawy zaliczane do grupy wazomotorycznych i ściśle łączone ze zmianami hormonalnymi towarzyszącymi menopauzie. Niemniej analiza wskaźników (średnia częstość i intensywność) wskazuje, że u kobiet wiele spośród uwzględnianych objawów pojawia się częściej, są również zdecydowanie bardziej intensywne. Potwierdza to także porównanie wskaźników dla poszczególnych kategorii objawów. Objawy wazomotoryczne (hipoteza 1.), jak i psychiczne oraz somatyczne (hipoteza 2.) pojawiają się i u kobiet, i mężczyzn, ale istotnie częściej i z większą intensywnością u kobiet. Uzyskane dane nie potwierdzają hipotezy, że objawy wazomotoryczne są doświadczane wyłącznie przez kobiety. Pozwalają natomiast stwierdzić, że podobnie jak 2 pozostałe kategorie objawów, istotnie częściej występują u kobiet. Potwierdza to drugą z wysuniętych hipotez. Uzyskane dane są zgodne z wynikami badań prowadzonych w Australii [31], w których stwierdzono pojawianie się u mężczyzn objawów wazomotorycznych, mniej intensywnych jednak niż u kobiet. Australijscy badacze również uzyskali wyniki, potwierdzające większe nasilenie wszystkich analizowanych objawów u kobiet.
Stwierdzone w badaniach większe nasilenie objawów u kobiet może być uwarunkowane dwojako. Po pierwsze, może wynikać z rzeczywistego stanu zdrowia badanych kobiet, w tym zmian związanych z menopauzą, co znalazło odzwierciedlenie w deklarowanej częstości i intensywności objawów. Zawarte w Moim samopoczuciu objawy są łączone z menopauzą [1, 3–5, 35, 36] i rozpoznawane u kobiet w przedziale wiekowym uwzględnionym w badaniu. Są więc typowe i stąd ich występowanie u badanych kobiet. Niektóre z objawów zawartych w Moim samopoczuciu są jednak zbieżne z objawami częściowego niedoboru androgenów u starzejących się mężczyzn, zwłaszcza z jego objawami somatycznymi i psychicznymi [33, 37–39]. Dlatego też uczestniczący w badaniach mężczyźni rozpoznali u siebie wiele z wymienionych objawów. Zmiany związane ze zmniejszającym się poziomem androgenów z reguły są rozpoznawane ok. 60. roku życia i stosunkowo rzadko są badane u mężczyzn w przedziale 45–55 lat [38]. Być może nie wstępują jeszcze w takim nasileniu jak u kobiet, co tłumaczyłoby niższe wyniki uzyskane u mężczyzn.
Drugie wyjaśnienie łączy się z opisanymi w literaturze tendencjami mężczyzn do bagatelizowania i ukrywania własnych problemów zdrowotnych [39–41]. Informowanie o mniejszej liczbie, mniej intensywnych objawów byłoby wówczas skutkiem nie tyle ich mniejszego nasilenia, ile efektem tendencji do pomniejszania własnych niedomagań. W takim przypadku uzyskane wyniki świadczyłyby raczej o sposobie, w jaki mężczyźni odnoszą się do swego stanu zdrowia niż o rzeczywistym mniejszym nasileniu analizowanych objawów.
Warto uwzględnić jeszcze jedną możliwość wyjaśniania wyników uzyskanych przez mężczyzn. Uczestniczący w badaniach mężczyźni dysponowali wiedzą na temat menopauzy i jej objawów, której źródłem mogła być obserwacja stanu zdrowia ich partnerek. Mogli uznać przynajmniej część z listy objawów za typowe dla menopauzy (bo występujące u znajdującej się w okresie perimenopauzy partnerki) i dlatego nie rozpoznać ich u siebie (zwłaszcza objawów wazomotorycznych). Przyczyniło się to niższej średniej liczby objawów, a także ich niższej częstości i intensywności. Inne objawy, zwłaszcza z grupy objawów psychicznych i somatycznych, są dość uniwersalne i mogą pojawiać się u osób różnej płci, dlatego pojawiły się w wynikach badanych mężczyzn. Objawy te są także związane z występującymi u mężczyzn ok. 50. roku życia zmianami hormonalnymi [33], tym bardziej więc mogły zostać uwzględnione przez badanych opisujących własne samopoczucie.
Uzyskane wyniki wskazują również, że niezależnie od tego czy uwzględnione w kwestionariuszu objawy zostały wyraźnie powiązane z menopauzą, czy też nie, uczestniczki badań charakteryzowały swoje doznania tak samo. Tym samym hipoteza 3. została potwierdzona. Wydaje się, że w przypadku kobiet, u których objawy nie są zbyt intensywne i które nie są leczone z powodu dolegliwości okołomenopauzalnych, podkreślanie związku objawów z menopauzą nie ma istotnego znaczenia. Ważniejsza jest bowiem ocena natężenia dolegliwości. Jeśli objawy nie są uznawane za częste i intensywne, to podkreślanie ich związku ze zmianami hormonalnymi nie wpływa na ocenę. Wyniki innych badań, które wykazały wyraźny związek opinii o menopauzie i jej objawach z doświadczeniami kobiet w okresie perimenopauzalnym [42], wskazują na zasadność takiego wnioskowania.
Wnioski
Objawy uznawane za typowe dla menopauzy nie występują wyłącznie u kobiet. Są charakterystyczne także dla mężczyzn w porównywalnej grupie wiekowej, choć u kobiet pojawiają się z większą częstością i intensywnością. Dla oceny częstości i intensywności objawów przez kobiety nie ma znaczenia wyraźne podkreślanie ich związku z menopauzą.
Piśmiennictwo
1. Badania nad menopauzą w latach 90. Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera. Łódź 2001.
2. Coope J. Menopauza. W: A. McPherson (red.) Problemy zdrowotne kobiet. Springer PWN Warszawa 1997, 203-31.
3. Greene JG. Constructing a standard climacteric scale. Maturitas, 1998; 29, 25-31.
4. Perz J. Development of the Menopause Symptom List: A factor analytic study of menopause associated symptoms. Women & Health 1997; 25: 53-69.
5. Hunter M. The Women’s Health Questionnaire: A measure of mid-aged women’s perceptions of their emotional and physical health. Psychol and Health 1992; 7: 45-54.
6. Bielawska-Batorowicz E. Moje samopoczucie – polska adaptacja kwestionariusza Menopause Symptom List Jannette M. Perz. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Psychologica 2004; 8: 45-54.
7. The Menopause at the Millenium. The proceedings of the 9th International Menopause Society World Congress on the Menopause. red. Aso T, Yanaihara T, Fujimoto S. The Parthenon Publishing Group, New York 2000.
8. Menopause. Biology and Pathobiology. red. Lobo RA, Kelsey J, Marcus R. Academic Press. San Diego 2000.
9. Blumel JE, Castelo-Branco C, Cancelo MJ, et al. Relationship between psychological complaints and vasomotor symptoms during climacteric. Maturitas 2004; 49: 205-210.
10. Beyene Y, Martin MC. Menopausal experiences and bone density of Mayan women in Yukatan, Mexico. Am J of Human Biol 2001; 13: 505-11.
11. Stewart DE. Menopause in highland Guatemala Mayan women. Maturitas 2003; 44: 293-7.
12. Wojnar M, Dróżdż W, Araszkiewicz A, et al. Assessment and prevalence of depression in women 45-55 years of age visiting gynecological clinics in Poland. Arch Women’s Mental Health 2003; 6: 193-201.
13. Holte A. The changing truth about how natural menopause affects health complaints: results from the Norwegian Menopause Project. In: K Wijma, B von Schoultz (red.) Reproductive life. Advances in research in psychosomatic obstetrics and gynecology. The Parthenon Publishing Group. Carnforth 1992, 352-8.
14. Koster A, Eplov LF, Garde K. Anticipations and experiences of menopause in a Danish female general population cohort born in 1936. Arch Women’s Mental Health 2002; 5: 9-13.
15. Jokinen K, Rautava P, Makinen J, et al. Experience of climacetic symptoms among 42-46 and 52-56-year-old women. Maturitas 2003; 46: 199-205.
16. Conboy L, Domar A, O’Connell E. Women at mid-life: symptoms, attitudes, and choices, an internet based survey. Maturitas 2001; 38: 129-36.
17. Aso T. The significance of the menopause in human life in the present and next centuries. In: T Aso, T Yanaihara, S Fujimoto (red.) The menopause at the millenium. The proceedings of the 9th International Menopause Society World Congress on the Menopause. The Parthenon Publishing Group. New York 2000, 88-94).
18. Lam PM, Leung TN, Haines C, et al. Climacteric symptoms and knowledge about hormone replacement therapy among Hong Kong Chinese women aged 40-60 years. Maturitas 2003; 45: 99-107.
19. Pan HA, Wu MH, Hsu CC, et al. The perception of menopause among women in Taiwan. Maturitas, 2002; 41, 269-74.
20. Xiao B, Ge QS. Role of reproductive health in the quality of life of women in the menopause. In: T Aso, T Yanaihara, S Fujimoto (red.). The menopause at the millenium. The proceedings of the 9th International Menopause Society World Congress on the Menopause. The Parthenon Publishing Group. New York 2000, 122-6.
21. Obermeyer CM, Schulein M, Hajji N, et al. Menopause in Marocco: symptomatology and medical management. Maturitas 2002; 41: 87-95.
22. Limpaphayom KK. Healthy aging in the 21st century. In: T Aso, T Yanaihara, S Fujimoto (red.). The menopause at the millenium. The proceedings of the 9th International Menopause Society World Congress on the Menopause. The Parthenon Publishing Group. New York 2000, 95-100.
23. Berger G. Menopause and culture. Pluto Press. London 1999.
24. Bradsher JE, McKinlay SM. Distinguishing the effects of age from those of menopause. In: RA Lobo, J Kelsey, R Marcus (red.). Menopause. Biology and pathobiology. Academic Press. San Diego 2000, 203-11.
25. Lock M. Encounters with aging. Mythologies of menopause in Japan and North America. University of California Press. Berkeley 1995.
26. Gold EB. Demographics, environmental influences and ethnic and international differences in the menopausal experience. In: RA Lobo, J Kelsey, R Marcus (red.). Menopause. Biology and pathobiology. Academic Press. San Diego 2000, 189-201.
27. O’Connor VM, Del Mar CB, Sheehan M, et al. Do psycho-social factors contribute more to symptom reporting by middle-aged women than hormonal status? Maturitas 1995; 20: 63-9.
28. Staropoli CA, Flaws JA, Bush TL, et al. Predictors of menopausal hot flashes. J Women’s Health 1998; 7: 1149-55.
29. Avis NE, Stellato R, Crawford S, et al. Is there a menopausal syndrome? Menopausal status and symptoms across racial/ethnic groups. Soc Sci Med 2001; 52: 345-56.
30. Hahn P, Wong, J, Reid R. Menopausal-like hot flashes reported in women of reproductive age. Fert Steril 1998; 70: 913-8.
31. Calvaresi E, Bryan J. Symptom experience in Australian men and women in midlife. Maturitas 2003; 44: 225-36.
32. Hulka BS, Meirik O. Research on the menopause. Maturitas 1996; 23: 109-12.
33. Mędraś M, Bablok L. (red.) Andropauza. Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Warszawa 2002.
34. Holte A. Menopause, mood and hormone replacement therapy: methodological issues. Maturitas 1998; 29: 5-18.
35. Hunter M, O’Dea I. Cognitive appraisal of the menopause: the menopause representations questionnaire (MRQ). Psychol Health & Med 2001; 6; 65-76.
36. Hilditch JR, Lewis J, Peter A, et al. A menopause-specific quality of life questionnaire: development and psychometric properties. Maturitas 1996; 24: 161-75.
37. Diamond J. Surviving male menopause. A guide for women and men. Sourcebooks, Inc. Naperville 2000.
38. Korenman SG, Mooradian AD, HendrickV. Changes in men as they age: the manopause. In: RA Lobo, J Kelsey, R Marcus (red.). Menopause. Biology and pathobiology. Academic Press. San Diego 2000, 111-33.
39. Tan RS. The andropause mystery. Unraveling truths about the male menopause. AMRED Publishing. Houston 2001.
40. Brannon L. Psychologia rodzaju. Kobiety i mężczyźni: podobni czy różni. GWP. Gdańsk 2002.
41. Mandal E. Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. Katowice 2000.
42. Abraham S, Llewellyn-Jones D, Perz J. Changes in Australian women’s perception of the menopause and menopausal symptoms before and after the climacteric. Maturitas 1995; 20: 121-8.
Adres do korespondencji
dr n. hum. Eleonora Bielawska-Batorowicz
Instytut Psychologii Uniwersytetu Łódzkiego
ul. Smugowa 10/12
91-433 Łódź
e-mail: ebator@uni. lodz. pl
1W zbieraniu przedstawionego tu materiału uczestniczyła Izabela Lewicka.
