Poczucie własnej skuteczności u pacjentów z chorobami onkologicznymi. Porównanie z danymi populacyjnymi

WSTĘP

Współczesna psychoonkologia skupia się na badaniu psychologicznych wyznaczników funkcjonowania osób chorych w celu znalezienia odpowiedzi, jakie czynniki wspomagają proces leczenia, ułatwiają tworzenie dobrej relacji terapeutycznej, opóźniają postęp choroby i ułatwiają proces adaptacji do trudnej sytuacji życiowej warunkowanej chorobą.
Pojęcie poczucia własnej skuteczności (self-efficacy) zostało stworzone przez Alberta Bandurę [1] jako część teorii społecznego uczenia się (Social Cognitive Theory – SCT). Przekonanie o własnej skuteczności jest rozumiane jako osobiste sprawstwo, które przekłada się na działanie, m.in. modyfikację zachowań zdrowotnych. Poczucie własnej skuteczności przejawia się przekonaniem jednostki, że ma potencjał do działania – realizacji obranego celu, niezależnie od przeszkód i ograniczeń. Powstaje w wyniku społecznego uczenia się i wyraża się tym, że działania jednostki mogą przynieść oczekiwane rezultaty. Poczucie własnej skuteczności pozwala przewidywać, na ile sprawnie dana osoba jest w stanie stawiać czoło wymagającym i nieznanym wcześniej sytuacjom oraz radzić sobie z różnorodnymi wyzwaniami. Osoby o silnym i słabym przekonaniu o własnej kompetencji i sprawczości różnią się w zakresie sposobu myślenia, wyboru celów działania i ich realizacji oraz emocji, które towarzyszą dążeniom do realizacji obranego celu. Osoby o silnym poczuciu własnej skuteczności częściej wybierają zadania trudne i są skłonne dłużej wytrwać przy wybranym przez siebie sposobie ich osiągnięcia [2, 3]. Natomiast słabe przekonanie o własnej skuteczności wiąże się z uruchamianiem wzmożonego napięcia emocjonalnego oraz zwiększoną koncentracją na porażkach i ograniczeniach jednostki, co obniża efektywność i wykorzystanie indywidualnego potencjału. Dodatkowo wiąże się ze zwiększonym nasileniem bólu, negatywnych emocji, gorszym funkcjonowaniem i samopoczuciem [4]. Z tego względu silne przekonanie o własnej skuteczności jest pożądaną cechą u pacjentów onkologicznych, dla których zmaganie się z chorobą oznacza konfrontację z wymagającą sytuacją, z którą nie mieli najczęściej do czynienia w przeszłości.
Badanie przeprowadzono w celu określenia poziomu własnej skuteczności wśród pacjentów onkologicznych i odniesienia uzyskanych wyników do danych osób zdrowych z przeciętnej populacji. Celem praktycznym było opracowanie programów zajęć psychoedukacyjnych wzmacniających poczucie własnej skuteczności u pacjentów z chorobą nowotworową, uwzględniających specyfikę funkcjonowania określonych grup chorych.
W pracy postawiono dwa pytania badawcze: Jaki jest poziom poczucia własnej skuteczności u osób z różnymi diagnozami choroby nowotworowej? Czy istnieją różnice w nasileniu poczucia własnej skuteczności u osób z chorobą nowotworową w porównaniu z osobami z przeciętnej populacji?

MATERIAŁ I METODY

Przeprowadzono badania kwestionariuszowe z jednokrotnym pomiarem na próbie 639 osób z chorobami nowotworowymi, poddanych leczeniu w klinikach narządowych Centrum Onkologii – Instytucie im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie (liczebność pacjentów leczonych w poszczególnych klinikach zamieszczono w tabeli 1, a ich charakterystykę demograficzną w tabeli 2). Respondenci byli badani za pomocą Skali Uogólnionej Własnej Skuteczności (GSES – Generalised Self-Efficacy Scale) Schwarzera i Jerusalema [5] w adaptacji Juczyńskiego [6]. Składa się ona z 10 pozycji, mierzących przekonanie osoby, na ile może być ona skuteczna w konfrontacji z różnymi trudnymi sytuacjami i przeszkodami. Właściwości psychometryczne narzędzia są zadowalające [6].

Analizy statystyczne

Analizy wykonano z wykorzystaniem pakietu IBM SPSS Statistics 23. W celu sprawdzenia, czy różnice w postrzeganiu własnej skuteczności przez pacjentów leczonych w różnych klinikach są istotne, przeprowadzono test Kruskala-Wallisa. W celu ustalenia, które średnie różnią się istotnie, zdefiniowano kontrast post-hoc Bonferroniego. Ze względu na braki danych analizy przeprowadzono na próbie 639 osób (98,6% wszystkich uczestników badania).

WYNIKI

Statystyki opisowe prezentujące nasilenie poczucia własnej skuteczności przedstawiono w tabeli 1, w podziale na trzy poziomy nasilenia poczucia własnej skuteczności: wyniki niskie (10–24 punkty), średnie (25–29 punktów) i wysokie (30–40 punktów) [5]. Średnie nasilenie poczucia własnej skuteczności u pacjentów leczonych w poszczególnych klinikach przedstawiono na rycinie 1. Wyniki te są zbliżone do wyniku dla grupy klinicznej, którą badano w trakcie prac nad adaptacją i normalizacją GSES na język polski – kobiet po mastektomii (N = 30): średnia (mean – M) = 30,07, odchylenie standardowe (standard deviation – SD) = 3,85 [5]. Jednocześnie wyniki uzyskane w prezentowanym badaniu są wyższe niż wyniki osób z populacji polskiej (N = 690, M = 27,54, SD = 5,11) [7] oraz, w przypadku niektórych rozpoznań choroby onkologicznej, wyższe niż średni wynik dla badanych z populacji normalnej z 22 krajów: Belgii, Kostaryki, Danii, Finlandii, Francji, Niemiec, Wielkiej Brytanii, Grecji, Hongkongu, Węgier, Indonezji, Włoch, Japonii, Korei Południowej, Holandii, Peru, Polski, Portugalii, Rosji, Hiszpanii, Syrii i Stanów Zjednoczonych (N = 17 553, M = 29,46, SD = 5,33).
Wynik testu Kruskala-Wallisa wykazał występowanie istotnych statystycznie różnic w wartościach średnich rang poczucia własnej skuteczności u pacjentów z różnymi rozpoznaniami onkologicznymi: χ2 (12) = 32,151, p = 0,001. Różnice istotne statystycznie zaobserwowano między pacjentami z chorobami nowotworowymi: 1) narządów rodnych vs układu moczowego (p = 0,031), 2) układu moczowego vs gruczołu piersiowego (p = 0,001), 3) układu pokarmowego vs gruczołu piersiowego (p = 0,001), 4) obszaru głowy i szyi vs gruczołu piersiowego (p = 0,021). Pozostałe różnice są nieistotne statystycznie (p > 0,05). Średnie nasilenie poczucia własnej skuteczności dla pacjentów z chorobą nowotworową z uwzględnieniem obszaru lub układu objętego chorobą przedstawiono na rycinie 1.

DYSKUSJA

W badaniu uzyskano wynik wskazujący na występowanie dość silnego przekonania o własnej skuteczności wśród pacjentów onkologicznych – we wszystkich grupach przeważały wyniki średnie lub wysokie. Zaobserwowano także, że wyniki osób z grupy porównawczej – zarówno z populacji polskiej, jak i światowej – są nieznacznie niższe lub porównywalne z wynikami prezentowanymi w niniejszym badaniu. Może to oznaczać, że pacjenci onkologiczni jako grupa posiadają ważny zasób – mają skłonność do postrzegania nowej, trudnej sytuacji choroby jako wyzwania [8] i są wytrwali w radzeniu sobie z nią. Wyniki innych badań prowadzonych na pacjentach z chorobą nowotworową wskazują, że wykazują oni przekonanie o własnej skuteczności na co najmniej średnim poziomie [9, 10]. Badania innych autorów potwierdzają, że poczcie własnej skuteczności stanowi ważny zasób i wiąże się z lepszym przystosowaniem do choroby u pacjentów po operacji złośliwego guza. Przystosowanie jest rozumiane jako stosowanie adaptacyjnych strategii radzenia sobie ze stresem [11]. Nasilenie poczucia własnej skuteczności pozwala także przewidywać, czy osoby z chorobami przewlekłymi: nadciśnieniem tętniczym, chorobami reumatycznymi, cukrzycą typu 2 lub ograniczeniami fizycznymi, angażują się w ćwiczenia fizyczne mające poprawić ich stan zdrowia [12]. U pacjentów z chorobą niedokrwienną serca silne przekonanie o własnej skuteczności wiąże się z optymistycznym przekonaniem, że pacjenci podejmą aktywność fizyczną mimo przeciwności [13]. U pacjentów z chorobą niedokrwienną serca wysokie poczucie własnej skuteczności wiąże się z niskim nasileniem depresji, a u pacjentów z chorobami układu pokarmowego – z niskim nasileniem lęku oraz bólu [13].

WNIOSKI

Pacjenci leczeni onkologicznie różnią się istotnie od siebie w zależności od rodzaju rozpoznanego rodzaju choroby nowotworowej. Najsilniejsze przekonanie o własnej kompetencji przejawiają pacjenci z rozpoznaniem choroby nowotworowej układu moczowego, a najsłabsze – pacjentki z rozpoznaniem choroby nowotworowej gruczołu piersiowego. Prezentowane badanie ma jednak pewne ograniczenia. Plan badania z pomiarem prowadzonym jednokrotnie na pacjentach w różnej fazie choroby (pierwsze lub kolejne leczenie) nie pozwala odpowiedzieć na pytanie, czy ich przekonanie o własnej skuteczności było silne, zanim choroba się rozpoczęła, czy zostało wzmocnione pod wpływem jakichś działań (np. pacjenci wzorowali się na innych osobach w podobnej sytuacji zdrowotnej, byli poddani interwencjom psychologicznym, otrzymali duże wsparcie od lekarzy i ważnych dla siebie osób). Ponadto hospitalizacja w wiodącym ośrodku o najwyższym poziomie referencyjności w zakresie leczenia chorób nowotworowych może wpływać na podwyższenie poczucia bezpieczeństwa i własnej skuteczności u badanej grupy chorych. Kolejnym ograniczeniem badania może być stosunek płci osób wypełniających ankiety. Nowotwór płuc jest wiodącą przyczyną zgonu u mężczyzn i zachorowalność wśród nich jest wyższa niż wśród kobiet [14], co nie znajduje odzwierciedlenia w rozkładzie płci w badanej grupie.
Z drugiej strony warto podkreślić mocne strony badania – dużą liczebność i zróżnicowanie próby (niemal 700 osób) oraz kompletność danych (bliska 100%). Podejmowany obszar badań dotyczący psychologicznych czynników wpływających na funkcjonowanie pacjentów z chorobą nowotworową również jest godny podkreślenia.
Wyniki prezentowanych badań mogą się przełożyć na projektowanie programów wsparcia psychologicznego kierowanego do pacjentów onkologicznych w celu wzmacniania u tych chorych poczucia skuteczności w walce z chorobą.

Autorki deklarują brak konfliktu interesów.

PIŚMIENNICTWO

1. Bandura A. Social cognitive theory. W: Annals of child development. Vol. 6. Six theories of child development. Vasta R (red.). JAI Press, Greenwich 1989.
2. Luszczynska A, Gutiérrez-Dona B, Schwarzer R. General self-efficacy in various domains of human functioning: Evidence from five countries. Int J Psychol 2005; 40: 80-89.
3. Schwarzer R, Jerusalem M. Generalized Self-Efficacy scale. W: Measures in health psychology: A user’s portfolio. Causal and control beliefs. Weinman J, Wright S, Johnston M (red.). NFER-NELSON, Windsor 1995.
4. Porter LS, Keefe FJ, Garst J i wsp. Self-efficacy for managing pain, symptoms, and function in patients with lung cancer and their informal caregivers: associations with symptoms and distress. Pain 2008; 137: 306-315.
5. Schwarzer R. Measurement of perceived self efficacy. Psychometric scales for cross-cultural research. Forschung an der Freien Universität Berlin, Berlin 1993.
6. Juszczyński Z. Narzędzia pomiaru w psychologii i promocji zdrowia. Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa 2001.
7. Schwarzer R. Everything to wanted to know about the General Self-Efficacy Scale but were afraid to ask; dostępne na: http://userpage.fu-berlin.de/~health/faq_gse.pdf; 2014.
8. Jerusalem M, Schwarzer R. Self-efficacy as a resource factor in stress appraisal. W: Self-efficacy: Thought control of action. Schwarzer R (red.). Hemisphere, Washington 1992.
9. Hirai K, Suzuki Y, Tsuneto S i wsp. A structural model of the relationships among self-efficacy, psychological adjustment, and physical condition in Japanese advanced cancer patients. Psychooncology 2002; 11: 221-229.
10. Börsbo B, Gerdle B, Peolsson M. Impact of the interaction between self-efficacy, symptoms and catastrophizing on disability, quality of life and health in chronic pain patients. Disabil Rehabil 2010; 17: 1387-1396.
11. Schwarzer R, Boehmer S, Luszczynska A i wsp. Dispositional self-efficacy as a personal resource factor in coping after surgery. Pers Indiv Differ 2005; 39: 807-818.
12. Shin YH, Jang HY, Pender NJ. Psychometric evaluation of the exercise self-efficacy scale among korean adults with chronic diseases. Res Nurs Health 2001; 24: 68-76.
13. Luszczynska A, Scholz U, Schwrzer R. The general self-efficacy scale: multicultural validation studies. J Psychol 2005; 139: 439-457.
14. Fundacja Wygrajmy Zdrowie. Rak płuca standardy diagnostyki i leczenia w Polsce. Raport. Warszawa 2015.