Wiedza na temat raka jelita grubego i preferowane zachowania zdrowotne mieszkańców miasta i wsi

Pomimo ogromnego rozwoju medycyny w ostatnich latach choroby nowotworowe nadal pozostają główną przyczyną zgonów [1]. Na podstawie danych przedstawionych przez Światową Organizację Zdrowia 7,5 mln ludzi na całym świecie umiera w ciągu roku z powodu raka. Nowotwory jelita grubego (colorectal cancer – CRC) u kobiet i mężczyzn są na drugim miejscu pod względem częstości występowania i liczby spowodowanych przez nie zgonów [2].
W Europie 5-letnia przeżywalność wynosi 43%, a w Stanach Zjednoczonych – 62% [3]. W Stanach Zjednoczonych, jak również w krajach Europy Zachodniej, wskaźnik umieralności na raka jelita grubego systematycznie się zmniejsza, a w krajach Europy Wschodniej (w tym w Polsce) wzrasta [1].
Rak jelita grubego uważa się za stale narastający problem zdrowotny w Polsce, jak również w krajach wysoko uprzemysłowionych Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych [3], a wyniki jego leczenia w Polsce należą do najgorszych w Europie (tylko 25% chorych przeżywa 5 lat) [4–6]. Szacuje się [7], że w Polsce z powodu CRC umiera rocznie ok. 8 tysięcy pacjentów [7]. Co czwarta osoba powyżej 50. roku życia ma polipy w jelicie grubym, które nieusunięte mogą się przekształcić w raka jelita [5, 8, 9]. Rak jelita grubego w 70% rozwija się na podłożu polipów gruczolakowatych, gruczolaków kosmkowych (ok. 40%), a jedynie ok. 5% z cewkowych [6, 10].
Według badań diagnostycznych [11] polipy gruczolakowate (gruczolaki) znajdowane są w ok. 80% przypadków w esicy i odbytnicy, ulegając przemianie nowotworowej, wg jednych źródeł w ciągu 7–12 lat, wg innych w ciągu 5–15 lat [4–7]. Ryzyko wykrycia raka jest największe w przypadku polipów o średnicy powyżej 2 cm i wynosi 45% [10]. W przypadku polipów o średnicy poniżej 1 cm wynosi ok. 1%, a jeśli chodzi o polipy o średnicy 1–2 cm, to ryzyko wzrasta do 10% [10].
Choroba rozwija się przez długi czas, dlatego też jest możliwość wczesnego jej wykrycia i wyleczenia (90% szansy na wyleczenie) [4]. Powyższe związane jest z odpowiednim poziomem wiedzy ludności na temat nowotworu jelita grubego, a przede wszystkim jego profilaktyki [2].
Należy pamiętać, że zmniejszenie zachorowania, a tym samym umieralności na CRC jest możliwe jedynie przy aktywnej współpracy społeczeństwa, które musi zmienić nie tylko styl swojego życia (głównie dietę), lecz także systematycznie kontrolować stan swojego zdrowia, czynnie uczestnicząc w programach profilaktycznych.
Celem pracy była ocena stanu wiedzy na temat CRC i jego profilaktyki oraz preferowanych zachowań zdrowotnych, w zależności od miejsca zamieszkania (miasto/wieś) lub płci (męska/żeńska).

Materiał i metody

Na przeprowadzenie badań uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku R-I-002/215/2013 oraz zgodę Dyrekcji Zakładu Produkcyjno-Usługowego „PRAWDA” w Olecku, a także wójta gminy Wieliczki. Dobór dwóch badanych prób był celowy. Badania ludności miejskiej zostały przeprowadzone w grupie 120 pracowników powyższego Zakładu, a wiejskiej w grupie 128 mieszkańców wsi należących do ww. gminy. W badaniu zastosowano: metodę sondażu diagnostycznego, z wykorzystaniem kwestionariusza ankietowego własnej konstrukcji, który składał się z 36 zamkniętych pytań, oraz Standaryzowany Inwentarz Zachowań Zdrowotnych (IZZ) Juczyńskiego. Analizy statystycznej dokonano za pomocą pakietu statystycznego SPSS Statistica 21,0. Poddano je także analizie opisowej, graficznej oraz statystycznej. Do zbadania zależności statystycznej pomiędzy analizowanymi cechami użyto testu chi kwadrat. Przyjęto 5% ryzyka błędu wnioskowania. Wartość prawdopodobieństwa p < 0,05 uznano za istotną statystycznie.

Wyniki

W badaniu uczestniczyło łącznie 248 osób, w tym 51,6% osób z miasta oraz 48,4% osób ze wsi, 54,4% kobiet i 45,6% mężczyzn. Wiek badanych mieścił się w granicach: – 20–30 lat – 23,4%, 31–40 lat – 19,4% i 41–50 lat – 19,4%, 51–60 lat – 17,7%, 61–70 lat – 8,9% i powyżej 70 lat – 11,3%. Większość (31,5%) respondentów miało wykształcenie średnie, wyższe – 27,4%, zawodowe – 23,8% lub podstawowe – 17,3%.
O CRC słyszało 88,7% osób, a 11,3% nie wiedziało o jego istnieniu. Analiza statystyczna wiedzy ludności miejskiej i wiejskiej na temat raka jelita grubego i jego profilaktyki wykazała, że średni poziom wiedzy wynosił 14,93 ±9,52 (maksimum 37 pkt za prawidłowe odpowiedzi na wszystkie pytania). Niski poziom wiedzy (0–17 pkt) prezentowało 58,9% badanych, w tym 53,9% mieszkańców miast i 64,2% wsi (p > 0,05). Poziom średni (18–35 pkt) – 38,7% osób, w tym 42,2% mieszkańców miast i 35% wsi (p > 0,05), a wysoki (36–49 pkt) – 2,4%, w tym 3,9% mieszkańców miast i 0,8% wsi (p > 0,05). Średni deficyt wiedzy mieszkańców miasta wynosił 32,2, a wsi – 36,1 (p > 0,05). Średnia odpowiedzi prawidłowych na powyższy temat kobiet wynosiła 18,3 ±8,9, a mężczyzn – 10,9 ±8,6 (p > 0,05). Średnia deficytu wiedzy u kobiet wynosiła 30,7, u mężczyzn zaś 38,1 (p > 0,05). Wyniki podsumowano w tabeli 1.
Prawie połowa respondentów (48,8%) uważała, że CRC w Polsce występuje często.
Większość respondentów (49,6%) uważała, że CRC częściej dotyczy mężczyzn. O tym, że bardziej narażone są kobiety, przekonanych było 7,26% badanych, a że płeć nie ma tu znaczenia – 43,2% osób.
Ponad połowa (55,2%) ankietowanych twierdziła, że ryzyko rozwoju CRC wzrasta wraz z wiekiem, nie poparło powyższego 9,3%, a 35,5% respondentów nie wiedziało, czy wiek ma jakikolwiek wpływ na powstanie raka.
O tym, że rak oznacza wyrok śmierci przekonanych było 32,7% badanych. Takiej opinii nie podzielało 57,7% respondentów, a 9,7% nie miało w tej kwestii zdania.
Większość ankietowanych (76,2%) uważała, że CRC można dziedziczyć. Odmiennego zdania było 8,9% osób, a 14,9% nie miało w tej kwestii zdania.
Ankietowani za czynniki predysponujące do CRC uznali:
• obciążenie genetyczne (22,1%), w tym: 81,5% kobiet i 64,6% mężczyzn (p > 0,05), 74,2% mieszkańców miast i 73,3% mieszkańców wsi (p > 0,05),
• hemoroidy (16,7%), w tym: 52,6% kobiet i 59,3% mężczyzn (p > 0,05), 50,8% mieszkańców miast i 60,8% mieszkańców wsi (p > 0,05),
• otyłość (15,5%), w tym: 57,8% kobiet i 44,2% mężczyzn (p > 0,05), 62,5% mieszkańców miast i 40% mieszkańców wsi (p > 0,05),
• polipowatość jelit (12,7%), w tym: 54,1% kobiet i 28,3% mężczyzn (p > 0,05), 50% mieszkańców miast i 34,2% mieszkańców wsi (p > 0,05),
• spożywanie alkoholu (10,6%), w tym: 43,7% kobiet i 25,7% mężczyzn (p > 0,05), 46,9% mieszkańców miast i 23,3% mieszkańców wsi (p > 0,05),
• niską aktywność fizyczną (9,7%), w tym: 40% kobiet i 23% mężczyzn (p > 0,05), 40,7% mieszkańców miast i 23,3% mieszkańców wsi (p > 0,05),
• nadwagę (6,8%), w tym 22,2% kobiet i 23% mężczyzn (p > 0,05), 25% mieszkańców miast i 20% mieszkańców wsi (p > 0,05),
• palenie tytoniu (6%), w tym: 23,7% kobiet i 15,9% mężczyzn (p > 0,05), 25% mieszkańców miast i 15% mieszkańców wsi (p > 0,05).
• Respondenci najczęściej za objawy CRC uznawali obecność krwi w stolcu (19,9%), zaparcia na przemian z biegunkami (15,6%), utratę masy ciała (11,2%), ból w dole brzucha (11%) oraz uczucie niepełnego wypróżnienia (10,8%). Rzadziej wskazywali na jawne krwawienie (9,3%), wąskie „ołówkowate” stolce (7,3%), wzdęcie brzucha (8,3%), brak łaknienia (4,6%) oraz wymioty (2,1%).
Ponad połowa respondentów (59,3%) uważała, że sposób odżywiania ma wływ na powstanie CRC. Sądziło tak 72,6% kobiet i 42,5% mężczyzn (p > 0,05) oraz 64,1% mieszkańców miast i 53,3% mieszkańców wsi (p > 0,05).
Według 42,3% osób dieta uboga w błonnik ma największy wpływ na powstanie CRC.
W opinii 41,5% respondentów palenie papierosów nie miało wpływu na wystąpienie CRC, odmienną opinię wyraziło 21% badanych.
Z kolei 43,1% twierdziło, że brak aktywności fizycznej ma wpływ na powstanie CRC. Nie podzielało tej opinii 14,1% badanych, a 42,7% mialo problem z deklaracją.
O tym, że CRC można wykryć przed wystąpieniem objawów, przekonanych było 39,5%. Aż 27% badanych sądziło, że nie można tego zrobić, a 33,5% nie wiedziało nic na ten temat.
Ponad połowa (56%) ankietowanych słyszało o obecności badań przesiewowych w kierunku CRC, jednakże aż 44% w ogóle nie wiedziało o istnieniu takich badań.
Większość ankietowanych (46,8%) uważało, że zalecanym i najczęściej wykonywanym badaniem przesiewowym w kierunku raka jelita grubego jest kolonoskopia. Pozostali wskazywali badanie ultrasonograficzne jamy brzusznej (22,1%), badanie na krew utajoną (11,6%), gastroskopię (7,5%), badanie rentgenowskie brzucha (4,9%), sigmoidoskopię (3%), badanie antygenu karcinoembrionalnego (2,6%) lub fiberosigmoidoskopię (1,5%).
Ponad połowa osób (53,6%), w tym 63,7% kobiet i 41,6% mężczyzn, poddałaby się badaniu kolonoskopowemu (p > 0,05).
Zdaniem 78,2% osób badania przesiewowe dla wykrycia CRC są trudno dostępne. Odmienną opinię wyraziło 21,8% respondentów.
Badaniu kolonoskopowemu poddałoby się 52,3% mieszkańców miast i 55% mieszkańców wsi (p > 0,05). Nie uczyniłoby tego 47,7% mieszkańców miast i 45% mieszkańców wsi (p > 0,05).
Zdecydowana większość ankietowanych (62,5%) zgadzała się z opinią, że CRC wcześniej wykryty może być wyleczalny.
Ankietowani wiedzę na temat CRC czerpali z telewizji (20,9%), Internetu (19,6%) oraz od znajomych (18,3%). Pozostali z prasy (10%), od lekarza (8,2%), ze szkoły (7,4%), radia (6%), fachowych podręczników (5,4%) lub od pielęgniarki (4,2%).
Analizę wybranych kategorii zachowań zdrowotnych zbadano za pomocą testu psychologicznego IZZ Juczyńskiego (tab. 2.).
Ankietowani najczęściej potwierdzali, iż: mają przyjaciół i uregulowane życie rodzinne (x = 3,96), myślą pozytywnie (x = 3,87), przestrzegają zaleceń lekarskich wynikających z ich wyników badań (x = 3,80) oraz ograniczają palenie tytoniu (x = 3,89).
Otrzymane wyniki zostały zliczone w celu uzyskania ogólnego wskaźnika nasilenia zachowań zdrowotnych: 38% respondentów prezentowało przeciętne (w granicach 5. i 6. stena) zachowania zdrowotne; 30% osiągnęło wyniki najniższe (w granicach 1.–4. stena), a 32% miało wysoki wskaźnik (w granicach 7.–10. stena) zachowań zdrowotnych.
Najwyższe wyniki ankietowani otrzymali w zakresie pozytywnego nastawienia psychicznego (x = 3,48). W globalnej ocenie zachowań zdrowotnych dla badanej grupy osób zarówno z miasta, jak i ze wsi, średnia IZZ wynosiła 77,97 ±5,88, co odpowiada wynikowi przeciętnemu. Analizując poszczególne kategorie zachowań zdrowotnych, stwierdzono, że najwyżej ocenione zostały pozytywne nastawienie psychiczne (średnia 3,48 ±0,82 stena) i zachowanie profilaktyczne (średnia 3,27 ±0,59 stena) natomiast najsłabiej – prawidłowe nawyki żywieniowe (średnia 3,10 ±0,46 stena) i zachowania profilaktyczne (średnia 3,2 ±0,56 stena). Wyniki przedstawiono w tabeli 3.
Stwierdzono istotną zależność pomiędzy miejscem zamieszkania a wskaźnikiem zachowań zdrowotnych: 39,8% osób z miasta wykazywało wysoki poziom zachowań zdrowotnych, natomiast 34% osób mieszkających na wsi – niski wskaźnik zachowań zdrowotnych. Wykazano istotną zależność pomiędzy płcią a wskaźnikiem zachowań zdrowotnych: 40,7% kobiet wykazywało wysoki wynik zachowań zdrowotnych, natomiast 44,2% osób mężczyzn – niski wskaźnik zachowań zdrowotnych. Szczegółowe wyniki przedstawiono w tabeli 4.

Dyskusja

Rak jelita grubego, za Sitarz i wsp. [8], należy do najczęściej występujących nowotworów przewodu pokarmowego i zajmuje drugie miejsce wśród wszystkich nowotworów. Szacuje się [11], że rocznie na całym świecie na CRC choruje ponad milion osób, a umiera ponad pół miliona. Jego wysoka śmiertelność związana jest z późnym rozpoznaniem, głównie wskutek małej świadomości ludności oraz słabego rozpowszechnienia metod diagnostycznych [8]. Zdaniem wielu autorów [4, 8] społeczeństwo powinno znać najważniejsze informacje na temat CRC, istoty badań przesiewowych, czynników ryzyka rozwoju nowotworu oraz objawów ostrzegawczych.
Z obecnie przeprowadzonych badań wynika, że najliczniejszą grupę stanowiły osoby z niskim poziomem wiedzy na temat CRC i jego profilaktyki (58,8% ankietowanych). Okazało się, że wyższym poziomem wiedzy wykazywały się osoby z miasta oraz kobiety. Jedynie 4,2% ankietowanych swoją wiedzę na temat raka jelita grubego uzyskało od pielęgniarki, a 8,2% od lekarza, a najczęściej czerpali ją z telewizji, Internetu oraz od znajomych.
Sitarz i wsp. [8] są przekonani, że zwiększenie świadomości ludzi wpływa z jednej strony na wzrost wyleczeń, z drugiej na przełamanie tabu na temat raka uznawanego za chorobę nieuleczalną, a także na zmniejszenie lęku przed badaniami profilaktycznymi, jak również przesiewowymi. Ciesla i wsp. [4] twierdzą, że społeczeństwo bardzo często odbiera raka jako karę od Boga, coś złego, odmiennego i wstydliwego, co przyczynia się do tego, że ludzie zbyt późno zgłaszają się do lekarza, zmniejszając tym samym szansę na pełne wyleczenie.
Z badań własnych wynika, że zdecydowana większość (80,6%) respondentów wstydziła się mówić o jakichkolwiek problemach związanych z jelitem grubym, a rak, pomimo postępów w diagnostyce i leczeniu, nadal uznawany był przez 32,7% ankietowanych za wyrok śmierci.
Samo słowo „rak” i obawa przed tą chorobą powoduje, że wiele osób woli unikać badań przesiewowych, aby przypadkiem nie poznać diagnozy. W związku z powyższym przełamanie takich stereotypów spoczywa na lekarzach oraz pielęgniarkach, którzy w swojej codziennej pracy powinni rozpowszechniać wiedzę na temat raka jelita grubego. Według Narodowego Programu Zwalczania Chorób Nowotworowych [12] podniesienie świadomości społeczeństwa na temat nowotworów jest najtańszym i najważniejszym etapem realizacji programu.
W literaturze przedmiotu [13, 14] podaje się, że rak jelita grubego należy do najczęściej występujących nowotworów, na który zapadają w równym stopniu zarówno kobiety, jak i mężczyźni. W badaniach Kobus i wsp. [14] rak jelita grubego istotnie częściej dotyczył mężczyzn (57,14%) niż kobiet (42,86%), podobnie jak polipy gruczolakowate. Według literatury [15] w połowie lat 90. XX wieku u mężczyzn wzrosło zachorowanie na raka jelita grubego, a w przypadku starszych kobiet nastąpiło zahamowanie tempa umieralności na CRC. Według danych statystycznych [cyt. za 13] w ciągu następnych 20 lat liczba zachorowań się podwoi.
W aktualnych badaniach większość respondentów uznało, że rak jelita grubego częściej dotyczy mężczyzn.
Według danych z literatury [4, 16] w naszym kraju diagnozuje się ponad 14 tys. zachorowań na raka jelita grubego, jednak tylko 25% osób z takim rozpoznaniem ma szansę przeżycia. Nowotwór jelita grubego rozwija się długo, przez ok. 10–20 lat, i we wczesnym etapie nie daje żadnych objawów [17]. W związku z tym ważne jest upowszechnianie badań skriningowych, które znacząco przyczynią się do zmniejszenia śmiertelności.
Z obecnych badań wynika, że niestety prawie połowa ankietowanych w ogóle nie słyszała o badaniach przesiewowych w kierunku raka jelita grubego, a niespełna 17% uważało, że nowotwór ten należy do takiego rodzaju, który daje się najskuteczniej leczyć. Objawy świadczące o nowotworze jelita grubego znały częściej kobiety niż mężczyźni oraz mieszkańcy miast niż wsi.
W badaniach Langenbach i wsp. [18] pacjenci jako objawy raka jelita grubego najczęściej wskazywali: bóle brzucha (55%) i obecność krwi w stolcu (49%). Badania Stapleya i wsp. [19] wykazały, że stwierdzenie u chorych na CRC krwawienia z odbytu jako pierwszego objawu w momencie rozpoznania świadczy o niższym stadium zaawansowania raka i tym samym lepiej rokuje.
W obecnie przeprowadzonych badaniach respondenci za najczęstsze objawy raka jelita grubego uznali: obecność krwi w stolcu, zaparcia na przemian z biegunkami oraz utratę masy ciała i bóle w dole brzucha.
Według Światowej Organizacji Zdrowia [cyt. za 2] rak jelita grubego powstaje w wyniku niewłaściwego stylu życia oraz wpływu szkodliwych czynników środowiskowych. W przypadku nowotworu jelita grubego niektóre źródła [cyt. za 11] podają, że wpływ żywności i sposobu żywienia odpowiada nawet za 90% zachorowań.
W przeprowadzonych badaniach własnych ponad połowa respondentów uważała, iż sposób odżywiania wpływa na powstanie raka jelita grubego. Takie opinie wyrażały głównie kobiety i mieszkańcy miast.
Kołędkiewicz i Dobuszyńska [11] do najważniejszych czynników żywieniowych predysponujących do powstania raka jelita grubego zaliczali: spożywanie czerwonego i przetworzonego mięsa, nadmierne spożycie alkoholu oraz otyłość.
Z badań własnych wynika, że większość badanych było przekonanych, że największy wpływ na powstanie raka jelita grubego ma dieta uboga w błonnik i dieta bogatotłuszczowa. Interesujące jest to, że prawie 14% badanych było przekonanych o wpływie diety ubogowęglowodanowej na powstanie raka.
Do powstania nowotworu jelita grubego przyczynia się również spożywanie alkoholu [11]. Głównie działanie rakotwórcze ma aldehyd octowy – metabolit alkoholu, który może uszkadzać materiał genetyczny komórek (DNA) [11]. Alkohol powoduje spowolnienie ruchów jelita grubego oraz zakłóca wchłanianie substancji odżywczych [4].
W przeprowadzonych obecnie badaniach większość kobiet niż mężczyzn uznała picie alkoholu za czynnik predysponujący do powstania nowotworu jelita grubego. Znacznie częściej takiej odpowiedzi udzieliły osoby z miasta niż ze wsi.
Palenie papierosów jest kolejnym czynnikiem wpływającym na powstanie CRC [4]. Król i wsp. [20] podają, że w dymie tytoniowym znajduje się dużo kancerogennych substancji, które przedostają się również do światła jelita grubego. Amerykańskie Towarzystwo do Walki z Rakiem [cyt. za 4] informuje, że palenie tytoniu odgrywa istotną rolę w rozwoju raka jelita grubego, a ryzyko zachorowania na ten nowotwór wzrasta o 30–40% u osób palących ponad 35 lat.
Obecnie z przeprowadzonych badań wynika, że spośród 248 ankietowanych jedynie 6% uznało palenie papierosów za czynnik predysponujący do raka jelita grubego, w tym częściej kobiety niż mężczyźni oraz mieszkańcy miast niż wsi.
W zapobieganiu nowotworowi jelita grubego ogromne znaczenie ma utrzymanie prawidłowego wskaźnika masy ciała (body mass index – BMI), najlepiej w granicach 20–25 kg/m², oraz obwodu brzucha – u mężczyzn poniżej 94 cm i u kobiet poniżej 80 cm [11, 21]. Szacuje się [11, 21], że ryzyko raka wzrasta o 15% na każde 5 kg/m², przy czym najbardziej niebezpieczna jest otyłość brzuszna (dochodzi wówczas do otłuszczenia narządów jamy brzusznej). Badania American Cancer Society [21], którymi objęto ok. 1,2 mln ludzi, wykazały, że w grupie osób o BMI ≥ 30 kg/m² ryzyko CRC wzrosło o 75% u mężczyzn i było większe o 25% u kobiet.
W przeprowadzonych obecnie badaniach większość ankietowanych kobiet i mężczyzn uważało otyłość za czynnik predysponujący do powstania raka jelita grubego.
W literaturze przedmiotu [4] zwraca się uwagę na fakt, że brak aktywności fizycznej powoduje wolniejsze przechodzenie mas kałowych przez okrężnicę. Dodatkowo dieta bogata w tłuszcze zwierzęce, obecne w czerwonym mięsie, i ubogoresztkowa powodują zaleganie treści pokarmowej w jelitach i produkcję kwasów żółciowych, a w konsekwencji szkodliwe działanie na komórki okrężnicy [4].
Według obecnych badań większość kobiet niż mężczyzn uważało, że niska aktywność fizyczna przyczynia się do pojawienia się nowotworu jelita grubego.
Niedzielska i wsp. [10] podkreślają, że rak jelita grubego we wczesnym stadium nie daje żadnych objawów, dlatego też tak ważna jest wczesna diagnostyka, która powinna się zacząć od badań przesiewowych. Obecnie za złoty standard w diagnostyce CRC uważana jest kolonoskopia [3, 4] pozwalająca na wykrycie nie tylko nowotworu we wczesnych jego stadiach, lecz także jednoczesne usunięcie stwierdzonych stanów przedrakowych, czyli polipów gruczolakowych. W badania Sitarza i wsp. [8] 75,6% respondentów (1019 osób) oceniło dostęp do badań przesiewowych w kierunku raka przewodu pokarmowego jako zły. Najbardziej znanym respondentom badaniem była kolonoskopia (50,4%), ale aż 31,7% (428 osób) nie potrafiło wymienić żadnej metody diagnostyki przesiewowej.
W badaniach własnych większość respondentów było przekonanych o tym, że nowotwór jelita grubego można wykryć przed wystąpieniem objawów, słyszało o obecności badań przesiewowych w kierunku raka jelita grubego i twierdziło, że zalecanym i najczęściej wykonywanym badaniem przesiewowym w kierunku raka jelita grubego jest kolonoskopia.
Zdaniem Bazalińskiego i wsp. [22] dużo ludzi wypisuje na różnych forach dyskusyjnych wiele negatywnych opinii na temat kolonoskopii, opisując tam swoje nieprzyjemne doznania związane z badaniem, a tym samym strasząc się wzajemnie. Gałęcka [23] podkreśla, że pacjenci niechętnie wykonują kolonoskopię, ponieważ z jednej strony nie jest to badanie przyjemne, z drugiej wymaga odpowiedniego przygotowania. Antos [24] uważa z kolei, że niepokój pacjentów przed kolonoskopią spowodowany jest niewystarczającą wiedzą na temat badania lub obawami przed nieprzyjemnymi doznaniami, a nawet bólem oraz naruszeniem intymności pacjenta. Rupiński i wsp. [25] w swoich badaniach udowodnili, że akceptowalność kolonoskopii jest większa w przypadku osób, które miały wcześniej wykonane to badanie. Z badań Gryza i Izdebskiego [26] wynika, że częściej to kobiety bały się poddać badaniu kolonoskopowemu.
Z aktualnych badań wynika, że 63,7% kobiet i 41,6% mężczyzn poddałoby się badaniu kolonoskopowemu.
Zarówno obecne badania, jak i badania Bazalińskiego i wsp. [22] ukazują, że niższy poziom lęku prezentowały osoby z wyższym niż z niższym wykształceniem oraz mieszkańcy wsi niż miast. Lęk, niepokój i inne negatywne emocje spowodowane są z reguły brakiem lub niedostateczną wiedzą społeczeństwa, mogą również wynikać z błędnych lub wyolbrzymionych informacji na temat kolonoskopii [22].
Homa [6] w swoich badaniach dotyczących kolonoskopii przedstawiła główne powody, dla których pacjenci odmawiali udziału w tym badaniu. Były to strach przed bólem w trakcie badania, a także brak pewności co do słuszności wykonania kolonoskopii. W badaniach Sitarza i wsp. [8] większość respondentów uznała, że dostępność do badań skriningowych CRC jest zła. Interesujące wydaje się to, że ankietowani ze wsi wykazali lepszą dostępność badań przesiewowych niż mieszkańcy miast [8].
Przeprowadzone własne badania ukazały, że ankietowani za główne przyczyny rezygnacji z kolonoskopii uznali długi czas badania, lęk przed badaniem i bólem z nim związanym oraz to, że badania przesiewowe dla wykrycia raka jelita grubego są trudno dostępne.
Według Amerykańskiego Towarzystwa Gastroenterologicznego [cyt. za 27] zalecane badania skriningowe w kierunku wykrycia CRC powinny być wykonywane po 50. roku życia jeszcze przed wystąpieniem objawów lub gdy nowotwór ten występuje w rodzinie. W literaturze fachowej [14] podaje się, że wraz z wiekiem wzrasta prawdopodobieństwo zachorowania na CRC, a rak jelita grubego w 90% rozpoznanych przypadków odnosi się do pacjentów powyżej 50. roku życia.
W przeprowadzonych badaniach ponad połowa ankietowanych twierdziła, że ryzyko powstania nowotworu jelita grubego wzrasta wraz z wiekiem.
Udowodniono naukowo [27], że nowotwór wcześniej wykryty może być całkowicie i mniejszym kosztem wyleczalny. Rak jelita grubego należy do nowotworów, które charakteryzują się długą fazą przedkliniczną, dlatego też można go wykryć, wykonując regularne badania przesiewowe [4]. Dane epidemiologiczne podają, że wykrycie i podjęcie leczenia raka jelita grubego we wczesnych stadiach choroby (stopień A, B1, B2 wg Dukesa) zwiększa odsetek 5-letnich przeżyć do ponad 90%, 85% i 70%, a w bardziej zaawansowanej fazie (stopień D) zmniejsza te szanse do 5% [7]. W Polsce 50% przypadków tego raka rozpoznawanych jest w momencie znacznego zaawansowania choroby (stopień C i D) [28].
Z obecnych badań wynika, że zdecydowana większość ankietowanych zgadzała się z opinią, że rak wcześniej wykryty może być wyleczalny.
Twardak i wsp. [29] są przekonani, że chcąc zmienić tę sytuację, należy przede wszystkim zwiększyć i rozpowszechnić wiedzę na temat raka jelita grubego i jego profilaktyki, uświadamiając społeczeństwo, że nowotwór ten jest wyleczalny w przypadku, gdy zostanie wykryty we wczesnej fazie rozwoju.
W badaniach własnych większość ankietowanych uważała za profilaktykę pierwotną raka jelita grubego stosowanie diety (spożywanie mniej kalorycznych posiłków, większe spożycie warzyw i owoców oraz produktów zawierających błonnik).
Według danych z literatury [5, 6, 10] w 70% rak jelita grubego rozwija się na podłożu gruczolaków w postaci polipów. Szacuje się, że co czwarta osoba powyżej 50. roku życia ma polipy w jelicie grubym, które nieusunięte mogą się przekształcić w raka jelita [5, 8, 9, 23]. Uważa się [1, 3–6, 23], że polipy gruczolakowate (gruczolaki) mogą ulec przemianie nowotworowej w ciągu 5–15 lat, a usuwając wszystkie polipy w czasie kolonoskopii, zmniejsza się ryzyko rozwoju raka jelita grubego o 95%.
W przeprowadzonych obecnie badaniach, mimo że gros respondentów nie słyszało o polipach jelita grubego, to w opinii większości polip może się przekształcić w nowotwór. Większość osób deklarowała jednak, że chciałaby podnieść swoją wiedzę na temat CRC.
Posiadana wiedza i chęć jej poszerzenia z reguły powiązana jest z preferowanymi zachowaniami zdrowotnymi, obejmującymi swym zakresem nawyki, zwyczaje, postawy odnoszące się do zdrowia, zarówno w wymiarze jednostkowym, jak i społecznym.
Z przeprowadzonych obecnie badań globalnej oceny zachowań zdrowotnych wynika, że ankietowani z reguły prezentowali przeciętne zachowania zdrowotne.
Przedstawione wyniki są porównywalne z uzyskanymi przez Arendt i wsp. [30] w badaniach oceniających zachowania zdrowotne różnych grup. Badania prowadzone w grupie 204 mężczyzn w wieku od 40 do 82 lat wykazały średnią IZZ na poziomie 76,28 punktów [30].
Analiza statystyczna obecnych wyników wykazała istotną zależność pomiędzy miejscem zamieszkania a wskaźnikiem zachowań zdrowotnych. Większość osób z miasta wykazywała wysoki poziom zachowań zdrowotnych, natomiast większość osób mieszkających na wsi – niski wskaźnik zachowań zdrowotnych. U badanej ludności miejskiej i wiejskiej, podobnie jak w poprzednich badaniach, najsłabiej zostały ocenione prawidłowe nawyki żywieniowe (x = 3,10). Najmniej ankietowanych (26%) wykazywało niski wskaźnik zachowań zdrowotnych.
W badaniu przeprowadzonym przez Arendt i wsp. [30] wśród 221 mężczyzn uzależnionych od nikotyny uzyskano odmienne wyniki. Owe badania wykazały, że najmniej ankietowanych (21,57%) miało wysoki poziom zachowań zdrowotnych [30].
W obecnych badaniach wykazano istotną zależność pomiędzy płcią i miejscem zamieszkania a wskaźnikiem zachowań zdrowotnych – większość kobiet i mieszkańców miast wykazywało wysoki wynik zachowań zdrowotnych, natomiast większość mężczyzn i mieszkańców wsi – niski wskaźnik zachowań zdrowotnych.
W obliczu przedstawionych danych ewidentnie widać, że główną rolę w dążeniu do zmniejszenia umieralności z powodu CRC odgrywa jak najwcześniejsze wykrycie choroby oraz wyeliminowanie z codziennego życia czynników zwiększających ryzyko zachorowania na raka. W związku z tym tak ważne są działania oraz edukacja z zakresu profilaktyki, w czym ogromną rolę mogą odegrać pielęgniarki.

Wnioski

Zdecydowana większość badanych słyszała o CRC, ale jednocześnie najliczniejsza grupa miała niski poziom wiedzy na jego temat.
Statystycznie wyższy poziom wiedzy na temat CRC i jego profilaktyki wykazywali mieszkańcy miasta niż mieszkańcy wsi oraz kobiety niż mężczyźni.
Zdecydowana większość ankietowanych zgadzała się z opinią, że rak wcześniej wykryty może być wyleczalny.
Zarówno badani z miasta, jak i ze wsi w globalnej ocenie zachowań zdrowotnych wykazywali przeciętny poziom. Najwyższe poziomy zachowań zdrowotnych badani prezentowali w zakresie pozytywnego nastawienia psychicznego, a najniższe w zakresie prawidłowych nawyków żywieniowych.
W badanych środowiskach wciąż istnieje pilna potrzeba podniesienia świadomości społeczeństwa na temat CRC i jego profilaktyki, w tym konieczne jest zwiększenie poziomu wiedzy w zakresie czynników wpływających na powstanie nowotworu, objawów CRC, a także istoty badań przesiewowych.

Autorzy deklarują brak konfliktu interesów.

Piśmiennictwo

1. Mądro A, Słomka M, Celiński K, Kurzeja-Mirosław A. Rak jelita grubego – czy można zapobiegać, wcześnie rozpoznawać i skutecznie leczyć? Med Rodz 2004; 1: 36-41.
2. Sapiełkin B, Gotlib J. Wiedza pacjentów oddziału endoskopii na temat profilaktyki i leczenia nowotworu jelita grubego. Pielęg XXI w. 2013; 1: 23-27.
3. Bujnowska-Fedak MM, Czajor J, Steciwko A. Współczesne aspekty diagnostyki i terapii raka jelita grubego. Terapia 2009; 17: 69-73.
4. Cieśla P, Cieśla B, Cieślak H. Znaczenie profilaktyki wtórnej w nowotworze jelita grubego. Probl Pielęg 2008; 16: 316-320.
5. Stec R. Badania przesiewowe w raku jelita grubego. Współcz Onkol 2006; 10: 96-102.
6. Homa K. Akceptowalność przesiewowych badań kolonoskopowych we wczesnym wykrywaniu raka jelita grubego. Gastroenterol Pol 2004; 11: 181-185.
7. Kasztelan-Szczerbińska B, Cichoż-Lach H, Słomka M. Rak jelita grubego jako problem zdrowia publicznego – ocena aktualnych możliwości diagnostycznych. Pol Arch Med Wew 2008; 118: 1-3.
8. Sitarz R, Kolasińska-Bzoma M, Kolasińska-Gliwa I i wsp. Dostępność badań przesiewowych w kierunku nowotworów przewodu pokarmowego w opinii pacjentów z terenu Lubelszczyzny. Fam Med Primary Care Rev 2011; 13: 754-757.
9. Gil J, Wojtuń S. Diagnostyka endoskopowa raka jelita grubego. Współcz Onkol 2006; 10: 116-120.
10. Niedzielska I, Orawczyk T, Szaniewski K, Ziaja K. Polip a rak jelita grubego. Chir Pol 2008; 10: 30-34.
11. Kałędkiewicz E, Doboszyńska A. Dietoprofilaktyka raka jelita grubego. Onkol Prakt Klin 2012; 8: 171-177.
12. Ustawa z dnia 1 lipca 2005 r. o ustanowieniu programu wieloletniego. Narodowy Program Zwalczania Chorób Nowotworowych (Dz.U. z 2005 r. nr 143, poz. 1200).
13. Degowska M, Rydzewska G. Chemoprewencja raka jelita grubego. Przew Lek 2005; 10: 46-51.
14. Kobus G, Łagoda K, Tyniewicka I i wsp. Częstość występowania raka i polipów jelita grubego u chorych zakwalifikowanych do diagnostycznej kolonoskopii. Probl Hig Epidemiol 2012; 93: 327-333.
15. Pieńkowski T. Rak jelita grubego jako problem społeczny. Służ Zdr 2009; 12: 57-59.
16. Kraj L, Krawczyk J, Świeboda-Sadlej A. Rak jelita grubego. Objawy alarmowe i aktualne wytyczne. Med Dypl 2013; 3: 53-57.
17. Karachadzis K, Paradowski L. Aktualna sytuacja epidemiologiczna nowotworów jelita grubego w Polsce. Gastroenterol Pol 2012; 19: 64-69.
18. Langenbach MR, Schmidt J, Neumann J. Delay in Treatment of Colorectal Cancer: Multi-factorial Problem. World J Surg 2003; 27: 304-308.
19. Stapley S, Peters TJ, Sharp D, et al. The mortality of colerectalcancer in relation to the initial symptom at presentation to primary care and to the duration of symptoms: a cohort study using medical records. Br J Cancer 2006; 95: 1321-1325.
20. Król SK, Kapka-Skrzypczak L. Nowotwory jelita grubego jako poważny problem w Polsce i na świecie – kwestie medyczne i środowiskowe. Med Środow 2011; 14: 75-80.
21. American Institute for Cancer Research, World Cancer Research Found. Food nutrition, physical activity and the prevention of cancer: A global perspective. WCRF, Washington 2007.
22. Bazaliński D, Kaczmarska D, Bujalski D. Lęk i ból u osób poddanych profilaktycznej endoskopii jelita grubego. Współcz Onkol 2010; 14: 326-332.
23. Gałęcka M. Zanim z polipa powstanie rak... Medycyna Estetyczna i Anti-Aging 2010; 2: 5-8.
24. Antos E. Przygotowanie do badania – kolonoskopia. Mag Pielęg Poł 2012; 1: 14-15.
25. Rupiński M, Reguła J, Pachlewski J i wsp. Prospektywna ocena oczyszczenia jelita grubego preparatami X – Prep i Fortrans – badanie randomizowane. Gastroenterol Pol 2002; 9: 31-38.
26. Gryz J, Izdebski P. Lęk u pacjentów przed inwazyjnymi badaniami diagnostycznymi: koronografią, arteriografią, kolonoskopią. Pol J Radiol 2005; 2: 31-36.
27. Maliszewski D, Jastrzębski T, Durcis P i wsp. Czynniki prognostyczne w raku jelita grubego – co możemy dodać do standardu? Współcz Onkol 2008; 12: 212-216.
28. Bielecki D Epidemiologia i prewencja raka jelita grubego. Gastroenterol w Codziennej Prakt Lek 2003; 5: 85-89.
29. Twardak I, Sikorska A, Chybicki M i wsp. Problemy pielęgnacyjne pacjenta z chorobą nowotworową jelita grubego. Onkol Pol 2009; 12: 150-154.
30. Arendt A, Laszczyńska M, Bażydło M i wsp. Ocena zachowań zdrowotnych mężczyzn po40 roku życia. Probl Hig Epidemiol 2014; 95: 659-666.