Twardzina układowa – czynniki prognostyczne, aktywność i ciężkość choroby

Wprowadzenie

Twardzina układowa (ang. systemic sclerosis – SSc) jest chorobą z grupy kolagenoz, w której dochodzi do włóknienia tkanki łącznej skóry oraz różnych narządów i układów, jak przewód pokarmowy, płuca, nerki, serce. Schorzenie to występuje z częstością 1/100 000 osób, jest częściej rozpoznawane u kobiet niż u mężczyzn (4 : 1) i rozpoczyna się zwykle w III lub IV dekadzie życia [1]. Najszerzej przyjęty jest podział choroby na postać ze stwardnieniami skóry ograniczonymi do odsiebnych części ciała (ang. limited SSc – lSSc) oraz postać uogólnioną (ang. diffuse SSc – dSSc). Jednakże chorzy na SSc stanowią heterogenną grupę o różnym obrazie klinicznym, przebiegu choroby i rokowaniu.

Pierwszą kliniczną manifestacją jest zwykle objaw Raynauda (ang. Raynaud phenomenon – RP) (ryc. 1.), któremu towarzyszą zaburzenia odczynowości komórkowej i humoralnej. Patologia w zakresie funkcji układu immunologicznego, naczyniowego i postępujące włóknienie tkanek prowadzi stopniowo do rozwoju poważnych zaburzeń. U osób z dSSc postęp choroby jest szybszy, a stwardnienia rozprzestrzeniają się czasami gwałtownie na części ciała położone proksymalnie oraz dystalnie do stawów łokciowych i kolanowych, powodując uogólnione zajęcie skóry. Pacjenci z lSSc charakteryzują się zazwyczaj powolniejszym przebiegiem choroby i ograniczeniem stwardnienia skóry do dystalnych części ciała – kończyn i twarzy. U około połowy chorych z SSc (częściej w odmianie lSSc) w ciągu 5 lat od początku wystąpienia objawu Raynauda obserwuje się pierwszy epizod tworzenia owrzodzeń na opuszkach palców rąk [2]. Owrzodzenia te są istotnym problemem klinicznym ze względu na towarzyszący ból, zaburzenia funkcji i możliwe w konsekwencji infekcje, zniekształcenia i amputacje paliczków (ryc. 2.).

Często zgłaszanymi dolegliwościami w SSc są następstwa zajęcia przewodu pokarmowego. Dwa podstawowe objawy podawane przez chorych to refluks żołądkowo-przełykowy i trudności w połykaniu [3]. Jednak lista problemów, które mogą być powiązane z chorobą, obejmuje także: zespół złego wchłaniania, spadek masy ciała, krwawienie z przewodu pokarmowego, biegunki i zaparcia, perforację jelita grubego, objawy odpowiadające niedrożności jelit, nietrzymanie kału, wczesne uczucie pełności i wzdęcia brzucha [3]. Objawy te mają istotny wpływ na obniżenie jakości życia w grupie chorych z SSc.

Zajęcie płuc należy do najczęstszych i najgorzej rokujących zmian w SSc [4]. Związane jest ono z włóknieniem określanym też jako śródmiąższowa choroba płuc (ang. interstitial lung disease – ILD) i zmianami naczyniowymi, które prowadzą do tętniczego nadciśnienia płucnego (ang. pulmonary arterial hypertension – PAH). Śródmiąższowa choroba płuc stwierdzana na podstawie autopsji u ponad 90% chorych na SSc ujawnia się w 40% przypadków w badaniach czynnościowych płuc jako zmiana o charakterze restrykcyjnym [5]. Powikłanie to jest przyczyną około 16–22% zgonów [5]. Do wyraźnego spadku wydolności układu oddechowego dochodzi zwykle już w ciągu kilku pierwszych lat choroby, natomiast PAH – zagrażające życiu powikłanie – często występuje dopiero po wielu latach trwania SSc, głównie jej odmiany z ograniczonymi stwardnieniami (lSSc) [6]. Tętnicze nadciśnienie płucne definiowane jest jako średnie ciśnienie w tętnicy płucnej wynoszące 25 mm Hg w spoczynku, lub 30 mm Hg podczas wysiłku, przy prawidłowym ciśnieniu zaklinowania w tętnicy płucnej (< 15 mm Hg) [6]. Jest ono manifestacją zaawansowanych zmian w naczyniach płucnych, miąższu płuc i drogach oddechowych. Stwierdza się je u 12–40% chorych [6, 7]. W przypadkach pozostawionych bez leczenia śmiertelność z powodu tego powikłania jest wysoka [7]. Tętnicze nadciśnienie płucne nawet przez wiele lat przebiega bezobjawowo, jednak stopniowo prowadzi do przerostu prawej komory serca i rozwoju niewydolności krążenia. Rozpoznanie PAH w przebiegu SSc często ustala się późno – na etapie, gdy 81% chorych ma niewydolność serca ocenianą jako III lub IV stopień według NYHA (ang. New York Heart Association) [8]. Do niewydolności krążenia w części przypadków mogą także prowadzić inne związane z SSc zmiany w sercu: wysiękowe zapalenie osierdzia, zapalenie mięśnia sercowego, zaburzenia przewodzenia. Badania autopsyjne potwierdzają bardzo powszechne występowanie tych zaburzeń, jednak, jako zmiany subkliniczne, u większości chorych pozostają one niezdiagnozowane.

Twardzinowy przełom nerkowy (ang. scleroderma renal crisis – SRC) charakteryzuje się szybko postępującą niewydolnością nerek, podwyższonym stężeniem reniny i nagłym wystąpieniem nadciśnienia tętniczego. Pomimo stosowania inhibitorów enzymu konwertującego angiotensynę w celu zapobiegania rozwojowi tego powikłania dotyczy ono 6% chorych z SSc, częściej z dSSc (10–15%), u których występuje zwykle w ciągu pierwszych 3–4 lat trwania choroby [9]. Około połowa chorych z przełomem nerkowym wymaga dializoterapii, a śmiertelność osiąga 10% [9].

Wczesne rozpoznanie SSc i ocena jej przebiegu może mieć zatem istotny wpływ na właściwe postępowanie i wynik leczenia. Przy ustalaniu rozpoznania posługujemy się kryteriami klasyfikacyjnymi opracowanymi w 1980 r. przez Amerykańskie Towarzystwo Reumatologiczne (ang. American Rheumatism Association – ARA, obecnie American College of Rheumatology – ACR) (tab. I) [10]. Według ARA obecność jednego dużego lub dwóch małych kryteriów klasyfikuje dany przypadek jako SSc z 97-procentową czułością i 98-procentową swoistością [10]. W ostatnich latach toczy się szeroka dyskusja na temat uaktualnienia kryteriów ARA. LeRoy i Medsger w 2001 r. zaproponowali, aby u chorych z izolowanym objawem Raynauda, u których obraz kapilaroskopowy i markery immunologiczne w surowicy są charakterystyczne dla SSc, rozpoznawać wczesną SSc [11].

Swoiste przeciwciała przeciwjądrowe są obecne u około 90% chorych z SSc [12]. Pojawiają się one wcześnie i utrzymują trwale w przebiegu choroby, stanowiąc tym samym bardzo ważne badanie diagnostyczne [12]. Typowy dla twardziny obraz badania kapilaroskopowego naczyń wału paznokciowego palców rąk jest czułym prognostycznie testem, przemawiającym za ewolucją w kierunku SSc [13]. Obok poszerzonych pętli naczyniowych charakterystycznych dla zespołu Raynauda, w SSc obserwuje się zanik naczyń (ang. capillary loss) [13]. Słuszność zastosowania markerów immunologicznych i swoistego obrazu kapilaroskopowego jako kryteriów pozwalających na rozpoznanie wczesnej SSc u chorych z izolowanym RP została ostatnio potwierdzona przez Koeniga i wsp. [14]. U pacjentów z RP objętych długofalowymi badaniami (średni czas obserwacji przypadający na badanego wynosił 3,197 roku) stwierdzenie wyjściowo obu zwiastunów wiązało się z 60-krotnie wyższym prawdopodobieństwem rozwoju SSc w porównaniu z grupą chorych, w której były one nieobecne [14]. Każdy z parametrów niezależnie wskazywał na wzrost ryzyka rozwoju SSc: w przypadku zmian w obrazie kapilaroskopowym – 5-krotny, przy obecności swoistych przeciwciał – 8-krotny [14].

Podstawowe czynniki prognostyczne

Rokowanie w twardzinie układowej jest zwykle poważne. Dziesięcioletni okres przeżycia szacowany jest na około 55–80% i zależy od zajęcia narządów wewnętrznych [4, 15, 16]. Za narząd krytyczny uważane są płuca. Włóknienie płuc w przebiegu SSc obserwuje się u większości pacjentów. Śmiertelność koreluje z nasileniem zmian płucnych typu restrykcyjnego i wynosi do 22% [5, 14]. Bardzo niekorzystne rokowanie dotyczy chorych z SRC i PAH – powikłaniami stwierdzanymi rzadziej. Według ostatnich doniesień 5-letni okres przeżycia chorych z izolowanym PAH to zaledwie 10%, a pacjentów z SRC wymagających dializowania – 40% [7, 9]. Za główny kliniczny wskaźnik zwiększonej śmiertelności w SSc przyjmuje się zmiany twardzinowe na tułowiu (ang. central involvement) oraz rozległe i szybko postępujące zajęcie skóry. Do niekorzystnych rokowniczo cech klinicznych zalicza się także: brak lub krótki czas trwania RP jako objawu poprzedzającego rozwój SSc, nasilone przykurcze stawów, odgłos tarcia z pochewek ścięgnistych, początek choroby w późnym wieku (ryzyko rozwoju PAH) [1, 17, 18]. Do podstawowych parametrów laboratoryjnych korelujących ze zwiększoną śmiertelnością w SSc należą: odchylenia krzywej EKG, obniżona zdolność dyfuzyjna płuc dla tlenku węgla (ang. diffusion lung capacity for carbon monoxide – DLCO), podwyższone OB i/lub CRP, obecność przeciwciał przeciwko topoizomerazie I (ang. topoisomerase I – topo I) [1, 17, 18].

Przeciwciała przeciwjądrowe

Spośród badań dodatkowych aktualnie największe znaczenie prognostyczne przypisuje się określonym typom przeciwciał przeciwjądrowych, charakterystycznym dla tej choroby. Poza wymienionym już przeciwciałem przeciwko topo I, w SSc spotyka się przeciwciała: przeciw centomerom (ang. anticentomere antibody – ACA), polimerazom RNA (ang. RNA polymerase – RNAP), przeciw rybonukleoproteinom U3 i U1 (ang. rybonucleoproteine – RNP), anty-Th/To, anty-Ku oraz anty-PM-Scl [12].

Anty-topo I (przeciwciało Scl70) stwierdza się u około 40% chorych na SSc, przy czym występują różnice etniczne i częstość waha się zależnie od badanej populacji w granicach 28–70% [19, 20]. Przeciwciało to jest charakterystyczne przede wszystkim dla dSSc (40% przypadków dSSc), ale wykrywane jest także w lSSc (10–30% przypadków) [19, 21]. Obecność anty-topo I jest związana z wysokim ryzykiem nasilonego włóknienia płuc we wczesnym okresie SSc oraz może być zwiastunem rozwoju SRC [21]. U chorych z tym przeciwciałem obserwuje się też większą częstość nowotworów narządów wewnętrznych – zagadnienie to jest jednak kontrowersyjne [22]. Uważa się, że monitorowanie miana Scl70 nie jest przydatne do określania ciężkości i aktywności SSc, natomiast stężenie przeciwciała określone metodą ELISA może korelować z nasileniem stwardnień skóry, a seronegatywna konwersja wskazywać na okres remisji choroby [23, 24].

Przeciwciała ACA występują u około 20–30% pacjentów [25]. Wykryte u osób z izolowanym objawem Raynauda zwiastują rozwój lSSc [14]. Obecność ACA w SSc wiąże się z ograniczonym charakterem zmian twardzinowych skóry, obwodowym uszkodzeniem naczyń i tworzeniem złogów wapnia [12]. Stopień nasilenia zmian naczyniowych jest zależny od cech etnicznych. Częstość owrzodzeń na opuszkach palców u chorych rasy białej i Afroamerykanów wynosi 42–61%, u Japończyków zaś tylko 11–17% [1, 20, 26, 27]. Wykrycie ACA wskazuje na rozwój PAH, nie jest natomiast zwiastunem włóknienia płuc [28, 29]. Stężenie ACA badane metodą ELISA zwykle pozostaje stabilne i nie stanowi parametru oceny aktywności choroby [12]. Uważa się, że chorzy ACA-pozytywni mają korzystniejsze rokowanie niż chorzy, u których wykryto inny typ przeciwciał przeciwjądrowych [1, 17, 29].

U części chorych z SSc obecne są przeciwciała przeciw jednemu lub więcej podtypom RNAP [12]. W około 20% przypadków SSc stwierdza się współistnienie anty-RNAP I i anty-RNAP III [30]. Czasami pacjenci z anty-RNAP I i anty-RNAP III mają także pozytywny wynik anty-RNAP II [30]. Współwystępowanie anty-RNAP I i anty-RNAP III, z lub bez anty-RNAP II, koreluje z uogólnionym charakterem zmian skórnych i zwiększonym ryzykiem SRC (25% w porównaniu z 12%, gdy u chorych obecne są inne typy przeciwciał) [22], natomiast u pacjentów z anty--RNAP rzadziej stwierdza się włóknienie płuc [20]. Ma to przełożenie na niższy wskaźnik śmiertelności w tej grupie w stosunku do chorych, u których występują przeciwciała anty-topo I czy anty-U3RNP [20].

Anty-U3RNP (przeciwciała przeciw fibrylarynie) można wykazać u 4–10% chorych z SSc [20, 31, 32], częściej u Afroamerykanów niż u chorych rasy białej i Azjatów [20, 27]. U pacjentów z tymi przeciwciałami zwykle występuje dSSc, obwodowa waskulopatia, której wynikiem jest tworzenie się owrzodzeń na palcach i zgorzel tych okolic. Rokowanie jest gorsze u rasy białej i Afroamerykanów ze względu na towarzyszące zmiany narządowe: włóknienie płuc, PAH, SRC [20, 27, 31].

Do rzadko występujących w SSc przeciwciał należą przeciwciała anty-Th/To (2–5%). Pojawiają się one w lSSc i wskazują na wysokie ryzyko rozwoju zmian narządowych, a tym samym gorsze rokowanie [30, 33]. Chodzi głównie o przypadki nasilonego włóknienia płuc poprzedzającego PAH, jak również SRC bez ILD [33, 34].

Przeciwciała anty-Ku i anty-PM-Scl stwierdza się często w zespołach nakładania SSc z zapaleniem wielomięśniowym, a anty-U1RNP w mieszanej chorobie tkanki łącznej. Powiązane są one z objawem Raynauda, zmianami skórnymi typu lSSc i zapaleniem mięśni [35, 36]. Częstość występowania przeciwciał anty-U1RNP w SSc wynosi około 2–14% [19, 27] i towarzyszą im mało nasilone stwardnienia skóry, rzadko SRC, istnieje natomiast ryzyko PAH [19, 27]. Charakterystyczne są: obrzęk twardzinowy rąk, RP, zapalenie stawów i zaburzenia połykania [19, 27]. Obecność anty-U1RNP zwykle zwiastuje dobrą odpowiedź na leczenie glikokortykosteroidami, co sprawia, że rokowanie jest dobre [20]. Przeciwciała przeciw antygenowi PM-Scl obserwuje się u 4–11% pacjentów z SSc [12]. W 25% przypadków towarzyszy im zapalenie mięśni, jednakże około 2% wykazuje jedynie zmiany twardzinowe [19, 30]. Przeciwciała anty-PM-Scl są typowe dla przypadków lSSc bez poważnych zmian narządowych, w których reakcja na kortykosteroidoterapię w małych i średnich dawkach jest wystarczająca do kontroli choroby [12].

Inne biomarkery

W SSc poza przeciwciałami przeciwjądrowymi mogą pojawić się inne przeciwciała. Do bardziej znaczących należą przeciwciała antyfosfolipidowe (ang. antiphospholipid antibodies – aPL) i przeciw antygenom komórek śródbłonka (ang. anti-endothelial cell antibodies – AECA). Przeciwciała antyfosfolipidowe stwierdza się u około 20–25% chorych [37]. Stwierdzono, że przeciwciała antykardiolipinowe i przeciw beta2 glikoproteinie 1 (ang. cardiolipin/beta2 glycoprotein 1 – CL/2GPI), występujące w około 10% przypadków, znacząco korelują z rozwojem PAH [38], natomiast przeciwciałom przeciw kompleksowi fosfatydyloseryny z protrombiną (ang. phosphatidylserine-prothrombin – PSP) w 16% przypadków SSc towarzyszy obwodowe niedokrwienie i zmiany płucne (ILD i PAH) [39]. Obecność aPL w SSc, poza wyraźnym wpływem na większą częstość występowania PAH, wiąże się także ze zwiększoną liczbą spontanicznych poronień, stanów zakrzepowych i zajęciem nerek [40, 41]. Przeciwciała przeciw antygenom komórek śródbłonka wykrywa się u 25–85% pacjentów z SSc [42, 43]. Wysokie stężenia AECA korelują ze stopniem zaawansowania obwodowych zmian naczyniowych w obrazie kapilaroskopowym, tworzeniem owrzodzeń na opuszkach palców, nasilonym RP, PAH i ILD [43].

Do ważnych wskaźników ryzyka rozwoju zmian narządowych należy stężenie N-końcowych fragmentów prohormonu mózgowego peptydu natriuretycznego (ang. N-terminal prohormone brain natriuretic peptide – NT-proBNP) we krwi. Allanore i wsp. [44] wykazali, że wysokie stężenia NT-proBNP i niskie wartości DLCO, jako niezależne parametry, mogą wskazywać na rozwój PAH. Wzrost stężenia NT-proBNP we krwi obserwuje się we wczesnym okresie PAH i koreluje on ze wskaźnikami hemodynamicznymi i śmiertelnością [44].

Metody oceny aktywności i ciężkości choroby

Charakterystyka chorych oparta na badaniu klinicznym i badaniach dodatkowych, z uwzględnieniem oznaczania swoistych przeciwciał przeciwjądrowych oraz badania kapilaroskopowego, stwarza obecnie dość dobre możliwości wczesnego rozpoznawania SSc. Ocena stanu chorego i prognozowanie przebiegu SSc w poszczególnych przypadkach klinicznych są jednak trudne. Jak wspomniano na wstępie, choroba nie charakteryzuje się wyraźnymi fazami zaostrzeń i remisji. U chorego mogą występować zmiany będące wynikiem toczącego się procesu zapalnego – aktywna choroba, i zmiany związane z włóknieniem – nieodwracalne uszkodzenie. Różnicowanie pomiędzy okresem aktywnej choroby a nieodwracalnym etapem uszkodzenia ma bardzo ważne znaczenie przy ustalaniu terapii, gdyż intensywne leczenie immunosupresyjne należy wdrożyć u tych chorych, którzy są w fazie aktywności choroby. Do oceny aktywności choroby proponuje się różne metody, które omówiono poniżej.

Indeks aktywności objawu Raynauda (ang. Raynaud’s Condition Score – RCS) – wskaźnik ten oparty jest na codziennej ocenie aktywności RP w skali 0–10. Obejmuje ona odnotowanie w dzienniczku przez pacjenta liczby, czasu trwania i nasilenia RP oraz jego

wpływu na stan ogólny w ciągu dnia [45]. Ocena owrzodzeń i zmian niedokrwiennych na opuszkach palców polega na odnotowaniu przez lekarza ich liczby oraz lokalizacji ze szczególnym uwzględnieniem nowych zmian i czasu ich powstania [45].

Kwestionariusz oceny zdrowia (ang. Health Assessment Questionnaire – HAQ) – jest instrumentem samooceny w zakresie 8 obszarów dysfunkcji fizycznej: ubieranie się lub pielęgnacja, higiena, jedzenie, wstawanie, chodzenie, chwytanie i sięganie po przedmioty oraz aktywność [46].

Elementem HAQ jest analogowa skala oceny bólu (ang. visual analogue scale – VAS). Wyniki każdego z 8 obszarów badanych, ogólny wskaźnik dysfunkcji i ocena bólu ujmowane są w skali od 0 do 3 [46]. Skala VAS w SSc wprowadzona przez Steen i Medsgera [47] stosowana jest do oceny wpływu zmian twardzinowych na aktywność dzienną z uwzględnieniem: zaburzeń jelitowych, problemów z oddychaniem, RP, owrzodzeń na opuszkach palców i ogólnego stanu zdrowia w poprzedzającym tygodniu [45].

Skale pomiarów wpływu choroby na nastrój i napęd (ang. arthritis impact measurement scales 2 – AIMS2) służą do badania emocjonalnych aspektów związanych z występowaniem RP w SSc. Zastosowanie tej metody pozwala ocenić wpływ choroby na funkcjonowanie chorego w obszarach: fizycznym, psychicznym, społecznym oraz w zakresie doznań somatycznych [45].

Europejska Grupa Badań nad SSc wprowadziła do badań w twardzinie tzw. indeks aktywności choroby (tab. II) [48]. Choroba jest aktywna w przypadku, gdy indeks aktywności jest większy niż 3 [48].

Bardzo ważnym celem w ocenie pacjentów z SSc jest także, poza oceną aktywności choroby, określenie stopnia nieodwracalnego uszkodzenia. Dlatego opracowano tzw. skalę ciężkości choroby i stopnia uszkodzenia (tab. III), która opiera się na ocenie 9 objawów klinicznych i narządowych, z których każdy jest punktowany od 0 do 4, w zależności od ciężkości [49, 50]. Skala ta stanowi przede wszystkim narzędzie badawcze przydatne w ocenie nasilenia objawów chorobowych w danym czasie, zmian w przebiegu choroby w czasie, jak i w ocenie skuteczności leczenia.

Proponowane metody oceny aktywności i ciężkości choroby znajdują zastosowanie głównie w programach badawczych dotyczących SSc. W praktyce klinicznej prognozowanie przebiegu SSc wymaga jednak włączenia do diagnostyki czułych markerów, które pozwoliłyby na ocenę aktywności, stopnia uszkodzenia układów i narządów oraz reakcji na leczenie. Markery takie umożliwiłyby wczesną identyfikację chorych, którzy wymagają intensywnego leczenia immunosupresyjnego. Proponuje się badanie szeregu różnych wskaźników, które odzwierciedlają zaburzenia związane z głównymi mechanizmami patogenetycznymi w SSc. Ze względu na zwiększoną syntezę i odkładanie się kolagenu do oceny aktywności i ciężkości SSc wykorzystuje się oznaczenie produktów jego metabolizmu. Wykazano, że surowicze stężenia telopeptydów kolagenu korelują ze wskaźnikiem skórnym (ang. skin score) i zmianami płucnymi [51]. Podobne zależności wykryto również przy badaniu stężenia pirydynoliny i dezoksypirydynoliny w moczu [52]. W surowicach chorych na SSc stwierdza się także podwyższone stężenia endoteliny-1, krążących markerów aktywności komórkowej: cytokin, ich rozpuszczalnych receptorów, rozpuszczalnych cząstek adhezyjnych, sCD40L [53–58]. Wskaźniki te w większości nie zostały jeszcze wprowadzone do praktyki klinicznej, a ich przydatność wymaga dalszych badań [53–58].

Piśmiennictwo

 1. Ferri C., Valentini G., Cozzi F., Sebastiani M., Michelassi C., La Montagna G. i inni: Systemic sclerosis. Demographic, clinical and serologic features and survival in 1012 Italian patients. Medicine 2002, 81, 139-153.  

2. Hachulla E., Clerson P., Launay D., Lambert M., Morell-Dubois S., Queyrel V. i inni: Natural history of ischemic digital ulcers in systemic sclerosis: single-center retrospective longitudinal study. J Rheumatol 2007, 34, 2423-2430.  

3. Wielosz E., Borys O., Zychowska I., Majdan M.: Gastrointestinal involvement in patients with systemic sclerosis. Pol Arch Med Wewn 2010, 120, 132-136.  

4. Steen V.D., Medsger T.A.: Changes in causes of death in systemic sclerosis, 1972–2002. Ann Rheum Dis 2007, 6, 940-944.  

5. Ioannidis J.P., Vlachoyiannopoulos P.G., Haidich A.B., Medsger T.A. Jr, Lucas M., Michet C.J. i inni: Mortality in systemic sclerosis: an international meta-analysis of individual patient data. Am J Med 2005, 118, 2-10.  

6. Hachulla E., Gressin V., Guillevin L., Carpentier P., Diot E., Sibilia J. i inni: Early detection of pulmonary arterial hypertension in systemic sclerosis: a French nationwide prospective multicenter study. Arthritis Rheum 2005, 52, 3792-3800.  

7. Mukerjee D., St George D., Coleiro B., Knight C., Denton C.P., Davar J. i inni: Prevalence and outcome in systemic sclerosis associated pulmonary arterial hypertension: application of a registry approach. Ann Rheum Dis 2003, 62, 1088-1093.  

8. Humbert M., Sitbon O., Chaouat A., Bertocchi M., Habib G., Gressin V. i inni: Pulmonary arterial hypertension in France: results from a national registry. Am J Respir Crit Care Med 2006, 173, 1023-1030.  

9. Denton C.P., Lapadula G., Mouthon L., Müller-Ladner U.: Renal complications and scleroderma renal crisis. Rheumatology (Oxford) 2009, 48 (Suppl. 3), 32-35.

10. Masi A.T., Rodnan G.P., Medsger T.A.: Preliminary criteria for the classification of systemic sclerosis (scleroderma) Subcommittee for Scleroderma Criteria of the American Rheumatism Association Diagnostic and Therapeutic Criteria Commitee. Arthritis Rheum 1980, 23, 581-590.

11. LeRoy E.C., Medsger T.A. Jr: Criteria for the classification of early systemic sclerosis. J Rheumatol 2001, 28, 1573-1576.

12. Hamaguchi Y.: Autoantibody profiles in systemic sclerosis: predictive value for clinical evaluation and prognosis. J Dermatol 2010, 37, 42-53.

13. Matucci-Cerinic M., Steen V., Nash P., Hachulla E.: The complexity of managing systemic sclerosis: screening and diagnosis. Rheumatology (Oxford) 2009, 48 (Suppl. 3), 8-13.

14. Koenig M., Joyal F., Fritzler M.J., Roussin A., Abrahamowicz M., Boire G. i inni: Autoantibodies and microvascular damage are independent predictive factors for the progression of Raynaud's phenomenon to systemic sclerosis: a twenty-year prospective study of 586 patients, with validation of proposed criteria for early systemic sclerosis. Arthritis Rheum 2008, 58, 3902-3912.

15. Al-Dhaher F.F, Pope J.E., Ouimet J.M.: Determinants of morbidity and mortality of systemic sclerosis in Canada. Semin Arthritis Rheum 2010, 39, 269-277.

16. Nihtyanova S.I., Tang E.C., Coghlan J.G., Wells A.U., Black C.M., Denton C.P.: Improved survival in systemic sclerosis is associated with better ascertainment of internal organ disease: a retrospective cohort study. QJM. 2010, 103, 109-115.

17. Scussel-Lonzetti L., Joyal F., Raynaud J.P., Roussin A., Rich E., Goulet J.R. i inni: Predicting mortality in systemic sclerosis. Analysis of a cohort of 309 French Canadian patients with emphasis on features at diagnosis as predictive factors for survival. Medicine 2002, 81, 154-167.

18. Kim J., Park S.K., Moon K.W., Lee E.Y., Lee Y.J., Song Y.W. i inni: The prognostic factors of systemic sclerosis for survival among Koreans. Clin Rheumatol 2010, 29, 297-302.

19. Reveille J.D., Solomon D.H.: Evidence-based guidelines or the use of immunologic tests: anticentromere, Scl-70, and nucleolar antibodies. Arthritis Rheum 2003, 49, 399-412.

20. Steen V.D.: Autoantibodies in systemic sclerosis. Semin Arthritis Rheum 2005, 35, 35-42.

21. Walker U.A., Tyndall A., Czirjak L., Denton C., Farge-Bancel D., Kowal-Bielecka O. i inni: Clinical risk assessment of organ manifestations in systemic sclerosis:a report from the EULAR Scleroderma Trials And Research Group Database. Ann Rheum Dis 2007, 66, 754-763.

22. Derk C.T., Sakkas L.I., Rasheed M., Artlett C., Jimenez S.A.: Autoantibodies in patients with systemic sclerosis and cancer: a case-control study. J Rheumatol 2003, 30, 1994-1996.

23. Sato S., Hamaguchi Y., Hasegawa M., Takehara K.: Clinical significance of anti-topoisomerase I antibody levels determined by ELISA in systemimc sclerosis. Rheumatology 2001, 40, 1135-1140.

24. Hamaguchi Y., Fujimoto M., Hasegawa M., Matsushita T., Takehara K.: Re-emergence of anti-topoisomerase I antibody with exacerbated development of skin sclerosis in a patient with systemic sclerosis. J Am Acad Dermatol 2010, 62, 142-144.

25. Reveille J.D., Fischbach M., McNearney T., Friedman A.W., Aguilar M.B., Lisse J. i inni: Systemic sclerosis in 3 US ethnic groups: a comparison of clinical, sociodemographic, serologic, and immunogenetic determinants. Semin Arthritis Rheum 2001, 30, 332-346.

26. Mitri G.M., Lucas M., Fertig N., Steen V.D., Medsger T.A. Jr: A comparison between anti-Th /To- and anticentromere antibody-positive systemic sclerosis patients with limited cutaneous involvement. Arthritis Rheum 2003, 48, 203-209.

27. Hamaguchi Y., Hasegawa M., Fujimoto M., Matsushita T., Komura K., Kaji K. i inni: The clinical relevance of serum antinuclear antibodies in Japanese patients with systemic sclerosis. Br J Dermatol 2008, 158, 487-495.

28. Ho K.T., Reveille J.D.: The clinical relevance of autoantibodies in scleroderma. Arthritis Res Ther 2003, 5, 80-93.

29. Hesselstrand R., Scheja A., Shen G.Q., Wiik A., Akesson A.: The association of antinuclear antibodies with organ involvement and survival in systemic sclerosis. Rheumatology (Oxford) 2003, 42, 534-540.

30. Cepeda E.J., Reveille J.D.: Autoantibodies in systemic sclerosis and fibrosing syndromes: clinical indications and relevance. Curr Opin Rheumatol 2004, 16, 723-732.

31. Tormey V.J., Bunn C.C., Denton C.P., Black C.M.: Anti-fibrillarin antibodies in systemic sclerosis. Rheumatology (Oxford) 2001, 40, 1157-1162.

32. Aggarwal R., Lucas M., Fertig N., Oddis C.V., Medsger T.A. Jr: Anti-U3 RNP autoantibodies in systemic sclerosis. Arthritis Rheum 2009, 60, 1112-1118.

33. Van Eenennaam H., Vogelzangs J.H., Bisschops L., Te Boome L.C., Seelig H.P., Renz M. i inni: Autoantibodies against small nucleolar ribonucleoprotein complexes and their clinical associations. Clin Exp Immunol 2002, 130, 532-540.

34. Gunduz O.H., Fertig N., Lucas M., Medsger T.A. Jr.: Systemic sclerosis with renal crisis and pulmonary hypertension: a report of eleven cases. Arthritis Rheum 2001, 44, 1663-1666.

35. Lis-Święty A., Brzezińska-Wcisło L., Pierzchała E., Wcisło-Dziadecka D.: Systemic sclerosis-polymyositis overlap syndrome accompanied by autoimmune hepatitis and sarcoidosis of mediastinal lymphnodes. JEADV 2006, 20, 107-108.

36. Lis-Święty A., Brzezińska-Wcisło L.: Przeciwciała anty-Ku w chorobach tkanki łącznej: związki kliniczne i serologiczne. Przegl Dermatol 2006, 93, 245-250.

37. Pope J.E., Thompson A.: The frequency and significance of anticardiolipin antibodies in scleroderma. J Rheumatol 2000, 27, 1450-1452.

38. Ames P.R.: Antiphospholipid antibodies in systemic sclerosis: a double oxidative hit? Clin Rheumatol 2009, 28, 881-882.

39. Hasegawa M., Sato S., Yanaba K., Komura K., Yamazaki M., Takehara K.: Autoantibodies against phosphatidylserine-prothrombin complex in patients with systemic sclerosis. Ann Rheum Dis 2004, 63, 1514-1517.

40. Antonioli C.M., Danieli E., Airo P., Cattaneo R., Tincani A.: More on anticardiolipin and anti-beta2 glycoprotein I in systemic sclerosis. Ann Rheum Dis 2003, 62, 589-590.

41. Wielosz E., Dryglewska M., Majdan M.: Antiphospholipid antibodies and kidney involvement in patients with systemic sclerosis. Clin Rheumatol 2009, 28, 955-959.

42. Wusirika R., Ferri C., Marin M., Knight D.A., Wald­man W.J., Ross P. Jr i inni: The assessment of anti-endothelial cell antibodies in scleroderma-associated pulmonary fibrosis. A study of indirect immunofluorescent and western blot analysis in 49 patients with scleroderma. Am J Clin Pathol 2003, 120, 596-606.

43. Riccieri V., Germano V., Alessandri C., Vasile M., Ceccarelli F., Sciarra I. i inni: More severe nailfold capillaroscopy findings and anti-endothelial cell antibodies. Are they useful tools for prognostic use in systemic sclerosis? Clin Exp Rheumatol. 2008, 26, 992-997.

44. Allanore Y., Borderie D., Avouac D.: High N-terminal pro-brain natriuretic peptide levels and low diffusing capacity for carbon monoxide as independent predictors of the occurrence of precapillary pulmonary arterial hypertension in patients with systemic sclerosis. Arthritis Rheum 2008, 58, 284-291.

45. Merkel P.A., Herlyn K., Martin R.W., Anderson J.J., Mayes M.D., Bell P. i inni: Scleroderma Clinical Trials Consortium. Measuring disease activity and functional status in patients with scleroderma and Raynaud's phenomenon. Arthritis Rheum 2002, 46, 2410-2420.

46. Lawrence E., Pope J., Al Zahraly Z., Lalani S., Baron M.: The relationship between changes in self-reported disability (measured by the Health Assessment Questionnaire — HAQ) in scleroderma and improvement of disease status in clinical practice. Clin Exp Rheumatol 2009, 27, 32-37.

47. Steen V.D., Medsger T.A. Jr.: The value of the Health Assessment Questionnaire and special patient-generated scales to demonstrate change in systemic sclerosis patients over time. Arthritis Rheum 1997, 40, 1984-1991.

48. Valentini G., Della Rossa A., Bombardieri S., Bencivelli W., Silman A.J., D'Angelo S. i inni: European multicentre study to define disease activity criteria for systemic sclerosis. II. Identification of disease activity variables and development of preliminary activity indexes. Ann Rheum Dis 2001, 60, 592-598.

49. Medsger T.A., Silman A.J., Steen V.D., Black C.M., Akesson A., Bacon P.A. i inni: A disease severity scale for systemic sclerosis. Development and testing. J Rheumatol 1999, 26, 2159-2167.

50. Medsger T.A., Bombardieri S., Czirjak L., Scorza R., Della Rossa A., Bencivelli W.: Assessment of disease severity and prognosis. Clin Exp Rheumatol 2003, 21, 42-46.

51. Kötter I., Schmalzing M., Henes J., Vogel W., Kanz L.: Current value of stem-cell transplantation in autoimmune diseases. Z Rheumatol 2008, 67, 716-722.

52. Istok R., Czirjak L., Luka´c J., Stancíková M., Rovenský J.: Increased urinary pyridinoline cross-link compounds of collagen in patients with systemic sclerosis and Raynaud’s phenomenon. Rheumatology 2001, 40, 140-146.

53. Shiwen X., Kennedy L., Renzoni E.A., Bou-Gharios G., du Bois R.M., Black C.M. i inni: Endothelin is a downstream mediator of profibrotic responses to transforming growth factor beta in human lung fibroblasts. Arthritis Rheum 2007, 56, 4189-4194.

54. Lis A., Brzezińska-Wcisło L.: Interleukiny 2 i 6 w surowicy jako markery postępu choroby w twardzinie układowej. Pol Merk Lek 2001, 11, 206-209.

55. Lis-Święty A., Brzezińska-Wcisło L., Bergler-Czop B., Wcisło-Dziadecka D.: Badanie stężenia TGF1 w surowcach chorych z twardziną układową. Przegl Dermatol 2006, 93, 33-36.

56. Lis A., Brzezińska-Wcisło L.: Rozpuszczalne receptory dla cytokin w surowicach chorych z twardziną układową – korelacje kliniczne. Wiad Lek 2003, 56, 532-536.

57. Lis A., Bogdanowski T.: Stężenie E-selektyny w surowicy jako marker aktywności choroby w twardzinie układowej. Przegl Dermatol 1999, 86, 529-534.

58. Komura K., Fujimoto M., Matsushita T., Yanaba K., Kodera M., Kawasuji A. i inni: Increased serum soluble CD40 levels in patients with systemic sclerosis. J Rheumatol 2007, 34, 353-358.



Otrzymano: 8 XI 2010 r.



Zaakceptowano: 25 XI 2010 r.