Affective temperament and creativity in different musical professions

Wstęp

Zagadnienie utrzymywania się w populacji genów związanych z występowaniem zaburzeń psychicznych jest jednym z głównych obszarów zainteresowań psychiatrii ewolucyjnej. U podłoża tego kierunku badań leży założenie, że współcześ­nie obserwowane objawy chorób psychicznych spełniały adaptacyjną rolę na którymś z etapów ewolucji Homo sapiens. W kręgu zainteresowań psychiatrii ewolucyjnej znajduje się zagadnienie właściwości adaptacyjnych, które sprawiły, że zachowane zostały geny związane z występowaniem choroby afektywnej dwubiegunowej (Rybakowski i Rybakowski 2023). W przebiegu tego schorzenia występują naprzemienne epizody obniżonego i podwyższonego nastroju oraz aktywności (depresji i manii), czasem o skrajnym nasileniu. Jego występowanie jest związane z podwyższonym ryzykiem samobójstwa oraz zaburzeniami w funkcjonowaniu społecznym, rodzinnym i zawodowym (Post 2005). Mimo to geny związane cechami dwubiegunowości są szeroko rozpowszechnione w populacji (Kelsoe 2003). Objawy choroby afektywnej dwubiegunowej są traktowane jako skrajna manifestacja cech, które w łagodniejszej, subklinicznej formie mają właściwości adaptacyjne. Badania biograficzne oraz psychologiczne wskazują, że jedną z adaptacyjnych cech związanych z dwubiegunowością jest kreatywność, definiowana jako zdolność do tworzenia nowych i oryginalnych utworów bądź idei.
Obserwacje związków pomiędzy zaburzeniami nastroju i kreatywnością były czynione już w starożytności, a ich opisy można znaleźć w pracach Hipokratesa i Arystotelesa (Akiskal i Akiskal 2007). Systematyczne badania poświęcone temu zagadnieniu rozpoczęły się w latach 80. XX wieku. Dowiedziono, że rozpowszechnienie zaburzeń nastroju wśród artystów jest znacznie wyższe niż wśród osób wykonujących inne zawody. Ponadto artyści częściej mieli udokumentowaną historię leczenia z powodu zaburzeń nastroju (Andreasen 1987; Jamison 1989). W omawianych badaniach artyści zgłaszali też występowanie „intensywnych epizodów twórczych”, w trakcie których doświadczali wzrostu entuzjazmu, energii, samooceny i pewności siebie, czemu towarzyszyło większe tempo tworzenia. Dowiedziono ponadto, że osoby z chorobą afektywną dwubiegunową oraz ich krewni przejawiają wyższy poziom kreatywności niż osoby spoza tych grup (Richards i wsp. 1988). Poziom kreatywności pacjentów z chorobą afektywną dwubiegunową jest przy tym negatywnie skorelowany z nasileniem objawów i czasem trwania choroby. Uważa się zatem, że korzystne dla kreatywności są raczej łagodnie nasilone objawy choroby afektywnej dwubiegunowej bądź subkliniczne cechy temperamentu występujące u zdrowych krewnych osób chorych (Akiskal 2004; Rybakowski i Klonowska 2011).
Badanie omawianych cech temperamentu jest możliwe dzięki koncepcji Hagopa Akiskala zakładającej istnienie temperamentów afektywnych – pięciu biologicznie uwarunkowanych stylów reagowania emocjonalnego. Cechy charakteryzujące każdy z pięciu temperamentów są szeroko rozpowszechnione w populacji z uwagi na swoje walory adaptacyjne, jednak w dużym nasileniu predysponują do wystąpienia zaburzeń nastroju (Akiskal i Akiskal 2005; Akiskal i wsp. 2005). Istnieje wiele badań wskazujących na związek pomiędzy temperamentami afektywnymi i kreatywnością. Zaobserwowano, że osoby wykonujące zawody artystyczne przejawiają wyższe nasilenie temperamentu cyklotymicznego i hipertymicznego w porównaniu z osobami wykonującymi inne zawody. Wyższe nasilenie obu temperamentów wiąże się też z lepszymi wynikami w testach mierzących kreatywność (Akiskal i wsp. 2005; Strong i wsp. 2007; Srivastava i wsp. 2010; Jaracz i Borkowska 2020). Próbując wyjaśnić związki pomiędzy obydwoma temperamentami i kreatywnością, autorzy badań odwołują się do treściowych cech omawianych temperamentów. Osoby z wysokim nasileniem temperamentu hipertymicznego są aktywne, przywódcze, optymistyczne, odporne na stres i zmęczenie, mają też tendencję do podejmowania ryzyka (Maremmani i wsp. 2010). Istnieje zatem większa szansa, że ujawnią swoje predyspozycje twórcze. Temperament cyklotymiczny sprzyja występowaniu znacznych wahań nastroju, samooceny i aktywności, a w wysokim nasileniu stanowi o większym ryzyku pojawienia się choroby afektywnej dwubiegunowej, a także o cięższym jej przebiegu. Duża intensywność i zakres przeżywanych emocji u osób z temperamentem cyklotymicznym ma korzystny wpływ na zachowania twórcze i aktywność artystyczną (Akiskal i Akiskal 2005).
Dotychczas nie przeprowadzono badań porównujących temperamenty afektywne u osób wykonujących różne zawody artystyczne. Nawet w obrębie jednej dyscypliny twórczej różne zawody wiążą się z różnym stopniem pracy kreatywnej i ekspozycji społecznej, więc ich wykonywanie może wymagać odmiennych predyspozycji temperamentalnych. Zróżnicowanie zawodów artystycznych może się także wiązać z przejawianiem różnych kompetencji twórczych przez ich przedstawicieli. Wskazują na to wyniki badania, które przeprowadzili Benedek i wsp. (2014), z udziałem muzyków reprezentujących różne style: jazz, muzykę klasyczną i folk. Muzycy jazzowi okazali się najbardziej kreatywni, przejawiali też największą zdolność myślenia dywergencyjnego. Muzycy folkowi okazali się z kolei bardziej ekstrawertywni w porównaniu z pozostałymi grupami.
W celu zweryfikowania powyższych hipotez do niniejszego badania włączono trzy grupy artystów muzyków wykonujących różne zawody: kompozytorów, instrumentalistów – muzyków orkiestry oraz wokalistów. Praca kompozytorów w większym stopniu niż praca wokalistów i instrumentalistów wiąże się z tworzeniem nowych dzieł, dlatego przypuszczaliśmy, że będą oni przejawiać wyższe nasilenie temperamentu cyklotymicznego. Z kolei praca wokalistów wymaga największego stopnia ekspozycji społecznej i kontaktu z publicznością. Przypuszczaliśmy zatem, że mogą oni przejawiać wyższe nasilenie temperamentu hipertymicznego w porównaniu z kompozytorami i instrumentalistami. Z uwagi na różnice między zawodami wykonywanymi przez badanych muzyków spodziewaliśmy się, że wystąpią też różnice międzygrupowe w wynikach testów oceniających poszczególne rodzaje kreatywności. Biorąc pod uwagę wyniki wcześniejszych badań, sądziliśmy, że kreatywność będzie związana z nasileniem temperamentów cyklotymicznego i hipertymicznego. Ponadto, zważywszy na doniesienia o związkach pomiędzy temperamentami afektywnymi a ryzykiem nadużywania substancji psychoaktywnych, a także o związkach pomiędzy kreatywnością a używaniem substancji psychoaktywnych, dokonaliśmy eksploracyjnej analizy związków pomiędzy temperamentami afektywnymi, kreatywnością i używaniem substancji psychoaktywnych.

Materiał i metody

Grupa badana

W skład grupy badanej weszło 96 osób (55 mężczyzn i 41 kobiet) posiadających wykształcenie muzyczne i aktywnie wykonujących zawód muzyka oraz studentów kierunków muzycznych: kompozycji, instrumentalistyki oraz wokalistyki. Ze względu na wykonywany zawód muzyczny lub kierunek studiów wśród badanych wyszczególniono trzy grupy: 31 kompozytorów (25 mężczyzn i 6 kobiet), 32 instrumentalistów (18 mężczyzn, 14 kobiet) oraz 33 wokalistów (12 mężczyzn i 21 kobiet). Dane socjodemograficzne grupy badanej przedstawiono w tabeli 1.
Badani kompozytorzy nie byli zrzeszeni w żadnej organizacji. Instrumentaliści byli członkami krajowych orkiestr symfonicznych, natomiast wokaliści to studenci oraz absolwenci kierunku wokalno-aktorskiego uczelni muzycznych prowadzący aktywną działalność artystyczną w postaci występów solowych. Każdej z badanych osób przedstawiono pełną informację o badaniu – jego celu i przebiegu. Poinformowano także o możliwości odstąpienia od badania w dowolnym jego momencie bez podawania przyczyny. Wszyscy uczestnicy wyrazili pisemną zgodę na udział w badaniu. Badanie uzyskało akceptację Komisji Bioetycznej Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.

Kwestionariusz samooceny TEMPS-A

Kwestionariusz samooceny TEMPS-A (Temperament Evaluation of Memphis, Pisa, Paris and San Diego-Autoquestionnaire) służy do oceny pięciu temperamentów afektywnych (Akiskal i wsp. 2005). Składa się ze 110 pozycji zawierających stwierdzenia, na które można odpowiadać „tak” lub „nie”. Pozycje dotyczą kolejno temperamentów: depresyjnego (1–21), cyklotymicznego (22–42), hipertymicznego (43–63), drażliwego (64–84), lękowego (85–110).Wynik kwestionariusza oblicza się odrębnie dla każdego temperamentu, dzieląc liczbę odpowiedzi „tak” przez liczbę pozycji należących do danego temperamentu.
W badaniu wykorzystano polską wersję TEMPS-A, walidowaną na grupie 521 polskich studentów (Borkowska i wsp. 2010). Ocena właściwości psychometrycznych skali w niniejszym badaniu wykazała jej satysfakcjonującą rzetelność. Wartość współczynnika α Cronbacha dla poszczególnych temperamentów wyniosła: 0,73 dla depresyjnego, 0,84 dla cyklotymicznego, 0,76 dla hipertymicznego, 0,76 dla drażliwego oraz 0,89 dla lękowego.

Berlińska Skala Inteligencji

Do badania kreatywności wykorzystano sześć zadań z baterii testów do oceny inteligencji Berlińskiej Skali Inteligencji (Berliner Intelligenzstruktur-test – BIS-4). W ramach całego testu kreatywność stanowi składnik ogólnego współczynnika inteligencji (Jäger i wsp. 1997). Wybrane zadania mierzą kreatywność werbalną, figuralną i arytmetyczną. Każde z nich polega na wygenerowaniu w ograniczonym czasie jak największej liczby pomysłów zgodnych z przedstawionym kryterium i na potrzeby badania zostało oznaczone dwuliterowym symbolem. Kreatywność werbalną oceniono za pomocą dwóch zadań wymagających podania jak największej liczby możliwych zastosowań określonego przedmiotu (AM) oraz ułożenia jak największej liczby zdań zawierających trzy podane rzeczowniki (MA). Kreatywność figuralną oceniono za pomocą dwóch zadań wymagających narysowania jak największej liczby rzeczywistych obiektów na podstawie prostej figury (obiekty te powinny być rozpoznawalne bez żadnych wyjaśnień ze strony rysującego) (ZF) oraz stworzenia jak największej liczby figur z czterech prostych kształtów (ZK). Kreatywność arytmetyczna została oceniona na podstawie dwóch zadań wymagających stworzenia różnych numerów telefonu z czterech podanych cyfr (TN) oraz stworzenia jak największej liczby ciągów liczbowych zgodnych z podanym kryterium (ZR). Za każdą odpowiedź zgodną z podanym kryterium, różniącą się od poprzednich oraz udzieloną w wyznaczonym limicie czasowym przydzielany jest jeden punkt. Wynik pojedynczego zadania stanowi suma punktów zdobytych w tym zadaniu. Wyniki testu analizowano na podstawie sumy punktów uzyskanych w zadaniach mierzących dany typ kreatywności oraz jako sumę punktów ze wszystkich zadań. Ocena właściwości psychometrycznych skali w niniejszym badaniu wykazała satysfakcjonującą rzetelność wszystkich zastosowanych zadań, ze współczynnikiem α Cronbacha na poziomie 0,73.

Analiza statystyczna

Analizy statystyczne zostały wykonane za pomocą programu Statistica 13. Normalność rozkładu zmiennych oceniano za pomocą testu Kołmogorowa-Smirnowa. Nie zaobserwowano istotnych różnic pomiędzy rozkładem zmiennych a rozkładem normalnym. Jednorodność wariancji oceniono za pomocą testu Levene’a. Nie zaobserwowano istotnych różnic w zakresie wariancji zmiennych w poszczególnych grupach. Do oceny istotności różnic międzygrupowych w przypadku porównań pomiędzy dwiema grupami użyto testu t Studenta. W przypadku porównań pomiędzy trzema grupami zastosowano jednoczynnikową analizę wariancji (ANOVA). Porównania post hoc przeprowadzono za pomocą testu NIR Fischera. W przypadku wątpliwości dotyczących znaczenia zmiennych niezależnych w wariancji zmiennej zależnej zastosowano analizę kowariancji (ANCOVA). Do oceny korelacji pomiędzy zmiennymi użyto testu r Pearsona.

Wyniki

Zmienne demograficzne

Wyniki pomiaru zmiennych demograficznych w całej grupie badanej oraz w grupach kompozytorów, instrumentalistów i wokalistów przedstawiono w tabeli 1. Zaobserwowano występowanie istotnych statystycznie różnic międzygrupowych. Grupy różniły się znacząco pod względem rozkładu płci (χ²(2) = 12,83, p < 0,002), średniego wieku (F(2) = 4,11, p < 0,02), oraz liczby osób, u których w rodzinach występują choroby psychiczne (χ²(2) = 9,14, p < 0,01).
Porównanie wartości uzyskanych przez kobiety i mężczyzn w poszczególnych wymiarach kwestionariusza TEMPS-A wykazało istotne statystycznie różnice międzygrupowe w zakresie temperamentów: depresyjnego (t(1) = –3,95, p = 0,002), cyklotymicznego (t(1) = –2,33, p = 0,02) oraz lękowego (t(1) = –4,71, p = 0,001).

Temperament afektywny wśród kompozytorów, instrumentalistów i wokalistów

Wyniki badania temperamentu afektywnego w całej grupie oraz w grupach kompozytorów, instrumentalistów i wokalistów przedstawiono w tabeli 2. Porównanie wartości uzyskanych przez kobiety i mężczyzn w poszczególnych wymiarach kwestionariusza TEMPS-A wykazało istotne statystycznie różnice międzygrupowe w zakresie temperamentów: depresyjnego (t(1) = –3,95, p = 0,002), cyklotymicznego (t(1) = –2,33, p = 0,02) oraz lękowego (t(1) = –4,71, p = 0,001).
Porównanie wyników kwestionariusza TEMPS-A w poszczególnych grupach wykazało występowanie istotnych różnic międzygrupowych w zakresie temperamentu lękowego (F(2, 93) = 3,25, p = 0,04). Porównania post hoc wykazały, że wokaliści przejawiali wyższe nasilenie temperamentu lękowego zarówno w porównaniu z kompozytorami (p = 0,02), jak i instrumentalistami (p = 0,04).
Badania temperamentu afektywnego w różnych populacjach wykazały różnice w nasileniu poszczególnych temperamentów u kobiet i mężczyzn. Z uwagi na ten fakt oraz różnice rozkładu płci w grupach włączonych do niniejszego badania zasadne jest kontrolowanie efektu zmiennej „płeć” dla różnicy nasilenia temperamentu lękowego pomiędzy grupami. W tym celu przeprowadzono analizę kowariancji (ANCOVA), do której jako zmienną zależną włączono temperament lękowy, a jako czynniki jakościowe grupę (kompozytorzy, instrumentaliści, wokaliści) oraz płeć. Włączenie zmiennej „płeć” do modelu spowodowało, że efekt zmiennej „grupa” przestał być istotny (F(2,93) = 0,05, p = 0,32).

Kreatywność wśród kompozytorów, instrumentalistów i wokalistów

Wyniki zadań z testu BIS wśród wokalistów, instrumentalistów i kompozytorów przedstawiono w tabeli 3. Porównanie wyników BIS w grupach kobiet i mężczyzn nie wykazało istotnych różnic międzygrupowych.
Porównanie wyników BIS z uwzględnieniem grup zawodowych wykazało występowanie różnic w wynikach zadań badających kreatywność werbalną (F(2,93) = 3,17, p = 0,05). Porównania post hoc wykazały, że wokaliści uzyskali istotnie wyższe wyniki w porównaniu z instrumentalistami (p = 0,02). Istotne różnice międzygrupowe dotyczyły także zadań mierzących kreatywność arytmetyczną (F(2,93) = 3,12, p = 0,05). Porównania post hoc wykazały, że kompozytorzy uzyskali istotnie wyższe wyniki w porównaniu z instrumentalistami (p = 0,04) oraz wokalistami (p = 0,03).

Analizy korelacji

Przeprowadzono również analizy korelacji pomiędzy wynikami kwestionariusza TEMPS-A i BIS. Zaobserwowano korelacje pomiędzy nasileniem temperamentu cyklotymicznego (r = 0,33, p = 0,001) oraz drażliwego (r = 0,32, p = 0,001) i wynikami zadań mierzących kreatywność werbalną. Nasilenie temperamentu hipertymicznego korelowało z wynikami zadań mierzących kreatywność arytmetyczną (r = 0,20, p < 0,04) oraz sumarycznym wynikiem wszystkich zadań (r = 0,24, p = 0,02).

Temperament afektywny, kreatywność i używanie substancji psychoaktywnych

Porównania międzygrupowe wykazały istotnie wyższe nasilenie temperamentu drażliwego u osób deklarujących palenie tytoniu w porównaniu z osobami deklarującymi niepalenie (t = –2,80, p = 0,006). Zaobserwowano także trend do wyższego nasilenia temperamentu cyklotymicznego w tej grupie (t = –1,81, p = 0,07). Porównanie temperamentu afektywnego w grupach osób deklarujących palenie marihuany i niedeklarujących wykazały istotnie wyższe nasilenie temperamentu drażliwego u osób deklarujących palenie (t = –2,76, p = 0,006). Zaobserwowano także trend do wyższego nasilenia temperamentu hipertymicznego w tej grupie osób (t = –1,82, p = 0,07). Nie zaobserwowano różnic w zakresie temperamentu afektywnego pomiędzy osobami deklarującymi picie alkoholu i niedeklarującymi.
Osoby deklarujące palenie marihuany uzyskały wyższe wyniki w zadaniach mierzących kreatywność werbalną (t = –2,68, p = 0,01), figuralną (t = –2,11, p = 0,04) oraz wyższy sumaryczny wynik wszystkich zadań (t = –2,05, p = 0,04). Nie zaobserwowano różnic międzygrupowych w wynikach BIS pomiędzy osobami deklarującymi picie alkoholu oraz niedeklarującymi, a także pomiędzy osobami deklarującymi palenie tytoniu i niedeklarującymi.

Dyskusja

Ocena temperamentu afektywnego w całej grupie badanej wykazała profil nasilenia poszczególnych temperamentów zbliżony do obserwowanego w innych populacjach (tab. 2). Najbardziej nasilony okazał się temperament hipertymiczny, co jest zbieżne z wynikami innych badań dotyczących temperamentu afektywnego w populacjach nieklinicznych (Blöink i wsp. 2005; Karam i wsp. 2006; Vázquez i wsp. 2007). Temperament hipertymiczny odgrywa korzystną rolę w radzeniu sobie ze stresem, adaptacji do trudnych sytuacji, rokowaniach w leczeniu depresji oraz schorzeń somatycznych (Tei-Tominaga i wsp. 2009, Gois i wsp. 2012, Kesebir i wsp. 2005). Również w aspekcie treściowym jest to temperament, który charakteryzuje m.in. wysoki poziom energii, przywództwo czy upór w działaniu (Akiskal i Akiskal 2005). Pozostałe temperamenty, których nasilenie było niższe, mają takich walorów mniej, a ich rola w kształtowaniu odporności na stres czy adaptacji do trudnych sytuacji życiowych bywa negatywna (Tei-Tominaga i wsp. 2009, Gois i wsp. 2012).
W całej grupie badanej kobiety przejawiały wyższe nasilenie temperamentu depresyjnego, cyklotymicznego i lękowego, co jest zgodne z doniesieniami z innych populacji nieklinicznych (Vázquez i wsp. 2012). Odzwierciedla to obserwowane w populacji ogólnej różnice w rozpowszechnieniu zaburzeń depresyjnych i lękowych, które znacznie częściej rozpoznaje się u kobiet (McLean i wsp. 2011). Zaobserwowane w niniejszym badaniu różnice międzypłciowe w nasileniu temperamentu lękowego odzwierciedlają zatem różnice obserwowane również w innych badaniach.
Porównanie temperamentu afektywnego w badanych podgrupach muzyków nie ujawniło spodziewanych różnic międzygrupowych – wyższego nasilenia temperamentu cyklotymicznego u kompozytorów oraz wyższego nasilenia temperamentu hipertymicznego u wokalistów. Wśród wokalistów zaobserwowano natomiast wyższe w porównaniu z pozostałymi grupami nasilenie temperamentu lękowego. Różnica ta okazała się nieistotna statystycznie po uwzględnieniu płci jako drugiego, oprócz wykonywanego zawodu, czynnika wpływającego na różnice w temperamencie. To istotne, zważywszy, że w grupie wokalistów odsetek kobiet był wyższy w porównaniu z pozostałymi grupami, a w całej grupie badanej wystąpiły różnice międzypłciowe w zakresie nasilenia poszczególnych temperamentów. Dysproporcje te są jednak konsekwencją ogólnych statystyk dotyczących wykonywania zawodów artystycznych przez osoby obojga płci. Zawód śpiewaka klasycznego znacznie częściej wybierają kobiety, podczas gdy zawód kompozytora w większości wykonują mężczyźni (Gates 1994, E.B. 2016).
Zgodnie z hipotezą zaobserwowano różnice pomiędzy grupami zawodowymi w wykonaniu niektórych testów kreatywności. Wokaliści uzyskali wyższe wyniki w porównaniu z pozostałymi grupami w zadaniach badających kreatywność werbalną, kompozytorzy uzyskali natomiast najwyższe wyniki w zadaniach badających kreatywność arytmetyczną. Niniejsze badanie jest pierwszym znanym autorom, w którym zbadano kreatywność w tak wyspecjalizowanych grupach w ramach jednej dyscypliny twórczej. Zaobserwowane różnice wskazują, że wykonywanie zawodu artystycznego wiąże się z wyższym poziomem nie tylko ogólnej kreatywności, lecz także specjalistycznych predyspozycji twórczych.
Kreatywność werbalna jest ważną kompetencją w zawodzie wokalisty, ponieważ to wokaliści mają najczęściej bezpośredni kontakt z publicznością i pełnią funkcję konferansjerów. Ważnym zadaniem w pracy wokalisty jest także interpretacja wykonywanych tekstów, wymagająca ich rozumienia i dogłębnej analizy. Sam kontakt z dużą ilością tekstów wykorzystywanych w utworach wokalno-instrumentalnych, niejednokrotnie autorstwa wybitnych poetów, stymuluje kompetencje językowe, co korzystnie wpływa na poziom kreatywności językowej (Fink i wsp. 2020).
Aby zostać kompozytorem, trzeba opanować teorię muzyki obejmującą m.in. zagadnienia harmonii oraz rytmiki, czyli matematycznych zależności pomiędzy dźwiękami czy wartościami rytmicznymi. O ile w przypadku instrumentalistów i wokalistów wiedza ta służy rozumieniu i właściwemu wykonaniu zapisu nutowego, kompozytorzy tworzą na jej podstawie nowe utwory i aranżacje. Muszą zatem wykazywać dużą sprawność w dokonywaniu operacji na dźwiękach i wartościach rytmicznych, czemu sprzyja kreatywność arytmetyczna. Dotychczasowe badania wskazują na związki pomiędzy opanowaniem umiejętności muzycznych i matematycznych (Ribeiro i Santos 2020).
Podłoża zaobserwowanych różnic w kreatywności między muzykami różnych specjalności można poszukiwać również na poziomie neurobiologicznym. Doświadczenie muzyczne – ćwiczenie, występowanie i komponowanie – może wpływać na pracę mózgu, czego odzwierciedleniem jest wyższy poziom mistrzostwa i kreatywności specyficznej dla danej dziedziny. Belden i wsp. (2020) zaobserwowali różnice w spoczynkowej aktywności mózgu muzyków klasycznych i jazzowych. Podczas gdy aktywność mózgu muzyków klasycznych wykazywała silniejsze połączenia wewnątrz poszczególnych sieci neuronalnych, aktywność neuronalna w mózgach muzyków jazzowych była bardziej rozproszona i charakteryzowała się połączeniami pomiędzy różnymi sieciami neuronalnymi – wykonawczą, domyślną i wzrokową. Prawdopodobną przyczyną tego zjawiska jest praktykowanie przez muzyków jazzowych improwizacji, która wymaga większego współdziałania wymienionych sieci niż u muzyków klasycznych, którzy ćwiczą interpretację zapisu nutowego. Różnice pomiędzy przedstawicielami różnych specjalności muzycznych mogą się uwidaczniać wraz z nabywaniem doświadczenia artystycznego, ponieważ specyficzną modulację aktywności mózgu w trakcie improwizacji obserwuje się szczególnie u bardziej doświadczonych muzyków jazzowych (Rosen i wsp. 2024).
Celem niniejszego badania była także weryfikacja hipotezy dotyczącej związków pomiędzy temperamentami afektywnymi a kreatywnością, co może świadczyć o ich adaptacyjnych właściwościach. Zgodnie z oczekiwaniami zaobserwowano korelację pomiędzy temperamentem hipertymicznym i poziomem kreatywności. Temperament hipertymiczny ma korzystny wpływ na cechy konstytuujące kreatywność, takie jak szybkość generowania pomysłów, skłonność do generowania twórczych rozwiązań w życiu codziennym oraz wysoka ocena własnej kreatywności (Shapiro i Weisberg 1999, Furnham i wsp. 2008, Guastello i wsp. 2004). Osoby hipertymiczne są ponadto ambitne i stawiają sobie wysokie cele, co zwiększa szansę na ujawnienie przez nie potencjału twórczego (Gruber i Johnson 2009, Johnson i wsp. 2015). Korzystny wpływ temperamentu hipertymicznego na poziom kreatywności można też wyjaśnić oddziaływaniem emocji na twórczość. Przeżywanie przyjemnych emocji sprzyja generowaniu nowych i różnorodnych pomysłów, co jest istotnym składnikiem procesu twórczego (Hirt i wsp. 2008).
Omawiane badanie wykazało także związek pomiędzy kreatywnością a nasileniem temperamentów cyklotymicznego i drażliwego, co jest zgodne z wynikami dotychczasowych badań (Strong i wsp. 2007, Srivastava i wsp. 2010, Jaracz i Borkowska 2020). Wyższe wyniki w zadaniach zastosowanych w niniejszym badaniu uzyskiwali także pacjenci z chorobą afektywną dwubiegunową (Rybakowski i Klonowska 2011). Również w tym przypadku zaobserwowany związek można wyjaśnić wpływem emocji na twórczość. Temperamenty cyklotymiczny i drażliwy cechują się impulsywnością, drażliwością i skłonnością do przeżywania złości (Turek i wsp. 2020). O ile emocje o pozytywnym znaku mają korzystne znaczenie dla szybkości generowania pomysłów i ich różnorodności, o tyle przeżywanie takich emocji jak złość czy smutek może powodować krytyczne nastawienie do najbardziej konwencjonalnych i typowych rozwiązań (Fong 2006).
Omawiane związki pomiędzy temperamentem afektywnym i kreatywnością mają znaczenie kliniczne, jako że wyższe nasilenie temperamentów afektywnych wiąże się z większym ryzykiem wystąpienia zaburzeń nastroju (DeGeorge i wsp. 2014). Osoby twórcze są bardziej narażone na wystąpienie zaburzeń psychicznych zarówno ze względu na profil temperamentu, jak i na charakter wykonywanych zawodów (Murray i Johnson 2010). W badaniu Siwka i wsp. (2013) studenci kierunków artystycznych znacznie częściej niż studenci kierunków politechnicznych doświadczali okresów wzmożonego i obniżonego nastroju. Prawdopodobieństwo znalezienia się w grupie osób, u których występował taki wzorzec nastroju, było dla studentów kierunków artystycznych pięciokrotnie większe. Badacze wykazali także, że studenci kierunków artystycznych istotnie częściej przyjmują leki psychotropowe oraz korzystają z pomocy psychiatry i/lub psychologa. Analiza zażywania substancji psychoaktywnych w obu grupach studentów wykazała, że studiujący kierunki artystyczne istotnie częściej palą papierosy i marihuanę, częściej przyjmują też narkotyki inne niż marihuana.
Wyniki badania potwierdziły związki pomiędzy temperamentem afektywnym, kreatywnością i przyjmowaniem substancji psychoaktywnych. Szczególnie interesująca jest obserwacja lepszych wyników niektórych miar kreatywności u osób deklarujących palenie marihuany. Dotychczasowe badania nie wykazały pozytywnego wpływu marihuany na kreatywność, w związku z czym w interpretacji wyników należy wykluczyć farmakologiczne działanie tej substancji (Bourassa i Vaugeois 2001, Kowal i wsp. 2015). Osoby palące marihuanę wymieniają jednak poszerzenie możliwości twórczych jako jeden z motywów sięgnięcia po ten narkotyk (Skalisky i wsp. 2019). Dowiedziono też związku pomiędzy paleniem a występowaniem „twórczych” cech osobowości i to cechy temperamentu mogą pośredniczyć pomiędzy faktem palenia marihuany a wyższymi wynikami w testach kreatywności (Victor i wsp. 1973).
Niniejsze badanie jest pierwszym znanym autorom, w którym porównano temperament i kreatywność u muzyków różnych specjalności. Umożliwiło to wykazanie, że są oni zróżnicowaną wewnętrznie grupą pod względem aspektów kreatywności, które mogą być istotne w wykonywaniu poszczególnych zawodów muzycznych. Wbrew oczekiwaniom nie zaobserwowaliśmy różnic w temperamencie afektywnym osób wykonujących różne zawody muzyczne, jednak jest to interesujący kierunek dalszych badań. Cechy zawodu, takie jak poziom ekspozycji społecznej u wokalistów, konieczność pracy w zespole u instrumentalistów oraz tworzenie nowych, oryginalnych rozwiązań u kompozytorów, mogą wymagać zarówno odmiennych predyspozycji temperamentalnych, jak i rozwoju różnych aspektów kreatywności. Dlatego wskazane jest uwzględnienie w przyszłych badaniach zarówno zmiennych związanych ze specyfiką wykonywanego zawodu artystycznego, jak i miar kreatywności poświęconych specyficznie dyscyplinie muzycznej.
Omawiane badanie ma ograniczenia, które mogły wpłynąć na jego ostateczne wyniki. Stosunkowo niewielka liczebność grup osób wykonujących poszczególne zawody artystyczne mogła się przyczynić do powstania błędu typu drugiego, przez co różnice w temperamentach afektywnych pomiędzy poszczególnymi grupami muzyków mogły pozostać poza istotnością statystyczną. Z pewnością interesująca i znacząca dla interpretacji wyników niniejszego badania mogłaby być ocena występowania w grupie badanej zaburzeń nastroju, które mogły wpłynąć m.in. na odpowiedzi udzielane w kwestionariuszu TEMPS-A. Z uwagi na fakt, że duża część badanych była rekrutowana we wspólnych miejscach pracy, przypuszczaliśmy, że zadanie tego pytania w ankiecie mogłoby negatywnie wpłynąć na liczbę osób chętnych do udziału w badaniu, co zmniejszyłoby i tak już ograniczoną z uwagi na specyfikę wykonywanych zawodów możliwość rekrutacji uczestników.

Wnioski

Wyniki omawianego badania potwierdzają dotychczasowe doniesienia o związkach pomiędzy temperamentem afektywnym i kreatywnością. Wskazują także, że kreatywność nie jest pojęciem jednolitym, a jej poziom w różnych dziedzinach może się różnić w zależności od dyscypliny twórczej. Wbrew oczekiwaniom nie zaobserwowano różnic w zakresie temperamentu afektywnego pomiędzy poszczególnymi grupami muzyków. Mogło to być spowodowane niewielką liczbą osób w podgrupach poszczególnych zawodów artystycznych. Interesujące może być kontynuowanie tego kierunku badań z udziałem większych grup, zmiennych charakteryzujących poszczególne zawody muzyczne oraz z użyciem miar kreatywności muzycznej.

Oświadczenia

Badanie nie otrzymało zewnętrznego finansowania.
Badanie uzyskało akceptację Komisji Bioetycznej Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu (nr 225/2019).
Autorzy deklarują brak konfliktu interesów.

Piśmiennictwo