Case report
Antiphospholipid syndrome – clinical manifestation, diagnostics and literature review

Wstęp
Zespół antyfosfolipidowy (antiphospholipid syndrome – APS) jest zaburzeniem autoimmunologicznym związanym z występowaniem w surowicy przeciwciał antyfosfolipidowych (antiphospholipid antibodies – aPL) u pacjentów z objawami zakrzepicy żylnej i/lub tętniczej lub nawracającymi poronieniami [1, 2].
Przeciwciała antyfosfolipidowe stanowią heterogenną grupę autoprzeciwciał skierowanych przeciwko białkom osocza, wykazującym powinowactwo do ujemnie naładowanych fosfolipidów w obrębie błony komórkowej, uszkodzonych lub pobudzonych komórek oraz płytek krwi [3–5]. Do grupy tych immunoglobulin należą antykoagulant toczniowy (lupus anticoagulant – LA), przeciwciała antykardiolipinowe (anticardiolipin antibodies – aCL) i przeciw­ciała przeciwko β2-glikoproteinie I [6]. Aby wywołać objawy chorobowe, przeciwciała antyfosfolipidowe muszą przyłączyć się do ujemnie naładowanych fosfolipidów poprzez białko osoczowe, takie jak β2-glikoproteina I, która jest podstawowym antygenem w zespole antyfosfolipidowym. Rzadziej funkcję kofaktora w tych reakcjach mogą pełnić: protrombina, białko C, S lub anneksyna V [6, 7].
Przeciwciała antykardiolipinowe i przeciwciała przeciwko β2-glikoproteinie I oznacza się za pomocą metody ELISA. Obecność antykoagulantu toczniowego stwierdza się u osób, u których po oznaczeniu układu krzepnięcia uzyskuje się wydłużenie wartości poszczególnych parametrów, najczęściej czasu częściowej tromboplastyny po aktywacji (activated partial thromboplastin time – APTT) [6, 7]. Przeciwciała antyfosfolipidowe można również wykryć u 1–5% zdrowych młodych dorosłych, natomiast ich obecność zwiększa się wraz z wiekiem [8]. Stwierdza się je także u 1–6% kobiet z prawidłowo przebiegającą ciążą [9].
Patofizjologia APS nie jest dokładnie znana. Do prawdopodobnych przyczyn można zaliczyć: zahamowanie układu fibrynolitycznego, zwiększenie aktywności protrombiny, zaburzenie funkcji antykoagulacyjnej –β2-glikoproteiny I, białka C, S czy anneksyny V. Dodatkowo stwierdza się zwiększoną ekspresję czynnika tkankowego (tissue factor – TF) na monocytach i komórkach endotelialnych [9]. Przeciwciała antyfosfolipidowe mogą również nasilać adhezję i agregację płytek krwi oraz pobudzać makrofagi do produkcji interleukiny 1 (IL-1). Ostatnio coraz częściej podkreśla się rolę pobudzenia układu dopełniacza oraz aktywacji komórek śródbłonka naczyń, prowadzącą do zwiększenia ekspresji E-selektyny i cząstek adhezyjnych, takich jak ICAM-1 (intercellular adhesion molecule) i VCAM-1 (vascular cell adhesion molecule). Na skutek tych reakcji dochodzi do zakrzepicy i przerostu mięśniówki naczyń [2, 3, 5, 7, 9, 10].
Symptomatologia APS jest bogata, objawy kliniczne mogą dotyczyć prawie każdego narządu. Najczęściej opisuje się zakrzepicę żył głębokich kończyn dolnych oraz zakrzepicę tętnic mózgowych powodującą przejściowe niedokrwienie mózgu lub udar. Rzadziej stwierdza się zator tętnicy płucnej, zakrzepicę naczyń wieńcowych, tętnic siatkówki, zakrzepicę żył nerkowych, wątrobowych, nadnerczy oraz powikłania ze strony układu kostno-stawowego i krwiotwórczego [7, 11].
Obowiązujące od 1998 r. wytyczne z Sapporo [12] obecnie zastąpiono zmodyfikowanymi kryteriami z Sydney 2004 [13]. Aby rozpoznać APS, wystarczy stwierdzić jeden objaw kliniczny i jeden objaw laboratoryjny.
Do kryteriów klinicznych należą:
1) zakrzepica w naczyniach – jeden lub więcej epizodów zakrzepicy w obrębie naczyń tętniczych, żylnych lub włosowatych w obrębie jakiejkolwiek tkanki lub narządu, które potwierdzono obiektywnymi metodami diagnostyki obrazowej lub badaniem histopatolo-gicznym; obraz histologiczny powinien potwierdzać zakrzepicę, bez cech zapalenia ściany naczyń;
2) niepowodzenia położnicze:
a) jedno lub więcej poronień morfologicznie prawidłowego płodu po 10. tyg. ciąży; prawidłowa budowa płodu musi być udokumentowana za pomocą badania bezpośredniego lub ultrasonograficznego,
b) jedno lub więcej przedwczesnych urodzeń morfolo-gicznie prawidłowego noworodka przed 34. tyg. ciąży z powodu rzucawki, ciężkiego stanu przedrzucaw-kowego lub niewydolności łożyska,
c) trzy lub więcej kolejnych samoistnych poronień przed 10. tyg. ciąży, jeżeli wykluczono przyczyny związane ze zmia­nami anatomicznymi, zaburzeniami hormonalnymi u matki lub chromosomalnymi u obojga rodziców.
W celu ułatwienia klasyfikacji osób z APS wyodrębniono 4 podgrupy: I – gdy spełnione jest więcej niż jedno kryterium laboratoryjne, IIa – gdy obecny jest tylko LA, IIb – gdy stwierdza się tylko aCL, i IIc – gdy wykryto tylko przeciwciała przeciwko 2-glikoproteinie I. Do kryteriów laboratoryjnych zalicza się:
1) LA obecny w osoczu, wykryty przynajmniej 2 razy w odstępie co najmniej 12-tygodniowym za pomocą metod ustalonych przez Międzynarodowe Towarzystwo Zakrzepicy i Hemostazy;
2) aCL w klasie IgG i/lub IgM obecne w surowicy lub osoczu w średnim lub wysokim mianie (czyli > 40 GPL lub MPL lub > 99. percentyla), wykryte przynajmniej 2-krotnie w odstępach przynajmniej 12-tygodniowych, oznaczone za pomocą standaryzowanej metody ELISA;
3) przeciwciała przeciwko β2-glikoproteinie I w klasie IgG i/lub IgM w surowicy lub osoczu (w mianie > 99. percentyla) stwierdzone 2 lub więcej razy w odstępach minimum 12-tygodniowych, przy użyciu wystandaryzowanej metody ELISA.
Do kryteriów klinicznych nie włączono zakrzepicy żył powierzchownych oraz objawów, takich jak sinica marmurkowata (livedo reticularis), owrzodzenia skóry, małopłytkowość, zmiany w obrębie zastawek serca, niedokrwistość hemolityczną czy objawy neurologiczne [13]. Mimo częstego współwystępowania z APS, objawy te uznano za nieswoiste dla tego zespołu [13].
Celem pracy jest przedstawienie 32-letniego pacjenta z APS, hospitalizowanego w Klinice Dermatologii, Wenerologii i Dermatologii Dziecięcej UM w Lublinie w latach 2007–2008 oraz przegląd piśmiennictwa pod kątem zmian skórnych występujących w APS.


Opis przypadku
Pacjent, lat 32, kawaler, z utrzymującymi się od roku rozległymi owrzodzeniami podudzi, bez cech towarzyszącej niewydolności żylnej, bez dodatkowych czynników ryzyka zakrzepicy. Przed przyjęciem do Kliniki Dermatologii owrzodzenia były leczone chirurgicznie. W czerwcu 2006 r. wykonano przeszczep skóry pośredniej grubości, który został odrzucony po 4 mies. W marcu 2007 r. pacjent ponownie przebywał na oddziale chirurgicznym z powodu znacznego powiększenia się owrzodzeń obu podudzi oraz silnych dolegliwości bólowych. W wykonanej wówczas flebografii wykazano masywny proces zakrzepowy żył głębokich kończyny dolnej lewej oraz zmiany zakrzepowo-pozakrzepowe żył głębokich kończyny dolnej prawej o mniejszym nasileniu niż po stronie lewej. Rozpoznano zakrzepicę żył głębokich obu kończyn dolnych. W badaniach laboratoryjnych stwierdzono obecność silnie dodatniego antykoagulantu toczniowego (C1/LAV 2 – 2,07, przy normie < 1,3) we krwi. Mężczyznę przyjęto do Kliniki Dermatologii w marcu 2007 r. z podejrzeniem tocznia rumieniowatego układowego (systemic lupus erythematosus – SLE). W trakcie hospitalizacji w Klinice Dermatologii wykonano wiele badań diagnostycznych. U pacjenta wykazano zmniejszony poziom dopełniacza metodą 50-procentowej hemolizy 15,625 jedn. (norma 25–50 jedn.), obecność prze- ciwciał przeciwjądrowych o typie świecenia drobnoplamkowatym w mianie 1 : 640 oraz o typie świecenia dyfuzyjnym 1 : 80. Poza zwiększonym stężeniem białka C-reaktywnego (CRP 23,3 mg/l) pozostałe wyniki badań laboratoryjnych były w granicach normy. Obraz kliniczny i wyniki badań diagnostycznych (spełnione 2 z 11 kryte­riów według American College of Rheumatology (ACR); obecność przeciwciał przeciwjądrowych i aPL nie dały podstaw do rozpoznania tocznia. Zastosowano leczenie ogólne: sulodeksyd 2 razy po 250 LSU (jednostki lipazemiczne – LSU), pentoksyfilinę 3 razy po 100 mg, cyprofloksacynę 2 razy po 500 mg oraz preparaty miejscowe oczyszczające i pobudzające gojenie, uzyskując po- prawę stanu klinicznego. Dodatkowo pacjent kontynu- ował terapię heparyną drobnocząsteczkową raz po 60 mg zgodnie z wcześniejszymi zaleceniami chirurgicznymi. Pacjenta wypisano do domu z zaleceniem powtórnego wykonania badań diagnostycznych po pół roku. W październiku 2007 r. chory ponownie był hospitalizowany w Klinice Dermatologii w Lublinie. Na przyśrodkowej powierzchni dolnej połowy obu podudzi stwierdzono rozległe owrzodzenia żylne o wymiarach 5–7 × 7–10 cm, których dno było pokryte grubą warstwą martwicy oraz wydzieliną ropno-włóknikową (ryc. 1.–3.). Na grzbiecie i bocznej powierzchni stopy lewej były zlokalizowane nowe pojedyncze owrzodzenia o średnicy 1–2 cm, z dnem pokrytym wydzieliną krwisto-ropną (ryc. 4.). Skóra otaczająca owrzodzenia na podudziach była zmieniona troficznie. Dodatkowo podczas badania stwierdzono liczne polimorficzne rozsiane wykwity rumieniowo-naciekowe o średnicy 1 cm barwy sinoczerwonej, niektóre z nadżerkami na powierzchni lub pokryte przysychającymi strupami, a niektóre ustępujące z bliznowaceniem w części środkowej umiejscowione na skórze ud, pośladków w okolicy krzyżowej i na kończynach górnych (ryc. 5.). W badaniach dodatkowych odnotowano ponownie silnie dodatni antykoagulant toczniowy (C1/LAV2 – 2,1 przy normie < 1,3) oraz przeciwciała przeciwko 2-glikoproteinie I IgM – 52,26 U/ml (norma < 12 U/ml), IgG – 3,94 U/ml (norma < 12 U/ml) i przeciwciała antykardiolipinowe aCL IgM – 11,3 MPL (wynik dodatni  7 MPL), aCL IgG – 4,8 GPL (wynik dodatni > 10 GPL). Nie wykazano obecności krioglobulin, odczyny serologiczne RPR, TPHA były ujemne, a składowa C3 i C4 dopełniacza w normie. W badaniu ultrasonograficznym naczyń kończyn dolnych stwierdzono obustronnie zorganizowane pozostałości skrzeplin w żyłach udowych. Żyły głębokie kończyn dolnych były trudne do oceny. Rozpoznano zespół pozakrzepowy obu kończyn dolnych. W wycinku ze zmian skórnych zlokalizowanych na udzie stwierdzono owrzodzenie skóry pokryte strupem oraz nieswoistą ziarninę zapalną.
Na podstawie obrazu klinicznego i wyników badań laboratoryjnych rozpoznano APS. Rozpoczęto podawanie heparyny drobnocząsteczkowej 2 × 60 mg, a po 4 dniach dołączono acenokumarol w dawce 6 mg. Po 7 dniach terapii łączonej kontynuowano leczenie tylko acenokumarolem, utrzymując wskaźnik INR na poziome 2–3. Dodatkowo pacjent otrzymywał ogólne leczenie naczyniowe – sulodeksyd 2 razy po 250 LSU, pentoksyfilinę raz po 300 mg, oraz antybiotykoterapię. Miejscowo na owrzodzenia podudzi stosowano opatrunek hydrokoloidowy, a na pozostałe zmiany rumieniowo-nadżerkowe maść genta- mycynową. Zastosowanym leczeniem spowodowano ustąpienie dolegliwości subiektywnych, oczyszczenie dna owrzodzeń i naskórkowanie. Od listopada 2007 r. do listopada 2008 r. pacjenta 3-krotnie hospitalizowano w Klinice Dermatologii, nie stwierdzono progresji zmian. Dawka acenokumarolu była modyfikowana od 8 do 10 mg/dobę pod kontrolą wskaźnika INR. W trakcie ostatniego pobytu w czerwcu 2008 r. stwierdzono śladową obecność LA oraz przeciwciała antykardiolipinowe IgG 2,0 GPL (> 12 GPL), IgM 4,1 MPL (> 12 MPL). Obecnie pacjent kontynuuje terapię acenokumarolem w dawce 8 mg oraz pozostaje pod kontrolą Poradni Przyklinicznej i lekarza rodzinnego.\


Omówienie
Po raz pierwszy zespół antyfosfolipidowy został opisany w 1983 r. [14]. Od tego czasu w piśmiennictwie przedstawiono wiele różnych objawów dermatologicznych występujących w tym zaburzeniu. Zmiany skórne spotyka się u 50% pacjentów z APS, natomiast u 41% stanowią pierwszą manifestację kliniczną choroby [15].
Według obecnie obowiązujących kryteriów do rozpoznania APS wystarczy stwierdzenie jednego objawu klinicznego i jednego objawu laboratoryjnego [13]. W opisanym przypadku, u pacjenta na podstawie wykonanej flebografii, rozpoznano zakrzepicę żył głębokich obu kończyn dolnych, a następnie w przeprowadzonym kontrolnym badaniu ultrasonograficznym naczyń kończyn dolnych stwierdzono cechy zespołu pozakrzepowego. Dodatkowo 2-krotnie w odstępie ponad 12-tygodniowym (marzec, październik) wykazano obecność LA. U pacjenta było spełnione tylko jedno kryterium laboratoryjne. Miano przeciwciał przeciwko 2-glikoproteinie w klasie IgM – 56,26 U/ml, było duże, ale w powtórzonym po 12 tyg. oznaczeniu nie stwierdzono ich obecności. Niskie miano aCL w klasie IgM – 11,3 MPL, również nie spełniało laboratoryjnych kryteriów koniecznych do rozpoznania APS. Obserwowane objawy kliniczne zakrzepicy czasowo wiązały się z obecnością LA. U pacjenta nie rozpoznano schorzeń współistniejących. Ze względu na duże miano przeciwciał przeciwjądrowych – 1 : 640 – pacjent jest regularnie badany pod kątem pojawienia się zmian sugerujących rozwój tocznia układowego. Udowodniono bowiem, że u pacjentów z APS SLE może się pojawić jednocześnie lub po dłuższym czasie trwania APS [13].
Najczęściej stwierdzanym nieswoistym objawem skórnym w APS jest sinica marmurkowata (livedo reticularis – LR) [16, 17]. W przedstawionym przypadku u chorego nie obserwowano cech LR. Potwierdzono zakrzepicę żył głębokich kończyn dolnych. Nie wystąpiły natomiast objawy świadczące o objęciu procesem chorobowym tętnic. Obserwacje te znajdują potwierdzenie w danych z piśmiennictwa. Zauważono, że LR zdarza się częściej u pacjentów z zakrzepicą naczyń tętniczych niż żylnych. Dodatkowo może towarzyszyć innym objawom APS, takim jak udar mózgu związany z przejściowym zamknięciem światła naczyń tętniczych mózgu, niedokrwieniu tętnic siatkówki, nieprawidłowościom morfologicznym zastawek serca i nadciśnieniu tętniczemu (> 160/90 mm Hg) [16, 18, 19]. Według konsensusu z Sydney obecnie nie ma prospektywnych badań wskazujących na zwiększoną możliwość wystąpienia zakrzepicy u pacjentów z LR, poza przypadkami zespołu Sneddona [15].
Do częstszych objawów należą również żylne owrzodzenia podudzi. Zazwyczaj są one wyraźnie odgraniczone od otoczenia, bardzo bolesne, o przewlekłym i nawrotowym przebiegu, zlokalizowane na przedniej powierzchni goleni i wokół kostek [6, 15]. U części pacjentów może dojść do przekształcenia tych zmian w owrzodzenia podobne do spotykanych w piodermii zgorzelinowej (pyoderma gangrenosum-like ulcers) [15]. W odróżnieniu od zmian występujących w piodermi zgorzelinowej, owrzodzenia w przebiegu APS nie mają jednak uniesionych wałowatych brzegów [17]. W prezentowanym przypadku w obrazie klinicznym dominowały rozległe owrzodzenia podudzi, które nie reagowały na stosowane wcześniejsze leczenie zachowawcze i chirurgiczne. Co więcej, obserwowano progresję zmian – pojawienie się nowych owrzodzeń na grzbiecie i bocznej powierzchni stopy lewej. Ze względu na młody wiek pacjenta, brak cech niewydolności żylnej oraz negatywny wywiad rodzinny w kierunku choroby żylnej, celowe wydawało się poszukiwanie przyczyny pojawienia się owrzodzeń. Po ustaleniu rozpoznania APS i rozpoczęciu leczenia doustnymi lekami przeciwkrzepliwymi obserwowano znaczną poprawę kliniczną i brak progresji zmian.
Do innych objawów skórnych APS należą: zakrzepowe zapalenie żył powierzchownych, zmiany niedokrwienne lub zgorzelinowe w obrębie palców, wybroczyny podpaznokciowe, sinica obwodowa, plamica małopłytkowa, łysienie, objaw Raynauda, opisywano również możliwość współistnienia z chorobą Degosa [6, 15–17, 20]. U osób z APS obserwowano zmiany typu pseudovasculitis, które mogą przybierać różną postać: od wybroczyn, małych plam rumieniowych na dłoniach i stopach, bolesnych grudek i guzków na kończynach, uszach, szyi lub udach, aż po ogniska martwicy na szyi i przedniej powierzchni klatki piersiowej [16]. U części pacjentów dochodzi do rozwoju sinicy siateczkowatej (livedo vasculitis) w obrębie kończyn dolnych przebiegającej z bolesnymi owrzodzeniami, które – gojąc się – pozostawiają biały zanik atrophie blanche, natomiast w badaniu histopatologicznym można wykazać hialinizację fragmentów naczyń krwionośnych [11]. Do rzadziej stwierdzanych objawów należą zanik plamisty skóry (anetoderma) czy melanoderma [6, 15–17, 20].
Diógenes i wsp. przebadali 39 pacjentów z APS i 21 ze stwierdzonymi aPL. Najczęstszymi objawami skórnymi występującymi w obu grupach okazały się dermografizm (40% badanych) i pokrzywka przewlekła (26% badanych). Jak sugerują sami autorzy, obserwacje te muszą być jednak jeszcze potwierdzone dodatkowymi badaniami klinicznymi [20].
Do najgroźniejszych zmian skórnych w przebiegu APS należy rozległa martwica skóry, która rozpoczyna się nasiloną i bolesną plamicą, następnie pojawiają się czarne martwicze blaszki z aktywnym brzegiem oraz pęcherzami. Zmiany umiejscawiają się najczęściej na kończynach, policzkach, nosie, uszach i pośladkach [16, 21].
Oprócz skóry, zmiany w przebiegu APS mogą dotyczyć każdego narządu [7, 20, 22]. Ostatnio pojawiły się również doniesienia o współwystępowaniu APS z nowotworami płuc [23, 24], układu krwiotwórczego [25], nerek [26], rakiem jajnika, sutka, przewodu pokarmowego [27], a także z rakiem podstawnokomórkowym [28].
Szczególną postacią kliniczną jest gwałtownie przebiegający, katastroficzny APS, prowadzący do niewydolności wielonarządowej. Aby rozpoznać to zaburzenie, konieczne jest wystąpienie objawów zajęcia przez proces chorobowy trzech lub więcej narządów, układów lub tkanek, które rozwinęły się nagle lub w czasie krótszym niż tydzień. Okluzja małych naczyń przynajmniej w jednym narządzie lub tkance musi być potwierdzona badaniem histopatologicznym. Niezbędne jest również wykazanie obecności LA i aCL w dużym mianie. Jeżeli nie wszystkie kryteria zostały spełnione, np. tylko dwa narządy są zajęte, nie ma histopatologicznego potwierdzenia zamknięcia małych naczyń, zmiany pojawiły się w czasie dłuższym niż tydzień, ale krótszym niż miesiąc, lub u pacjenta nigdy wcześniej nie stwierdzono obecności aPL, to można rozpoznać prawdopodobny katastroficzny APS. Warto zaznaczyć, że katastroficzny APS może być wywołany przez infekcję, zabiegi chirurgiczne, powikłania położnicze lub stosowanie antykoncepcji doustnej [29].
Stwierdzenie objawów klinicznych, takich jak nadciś­nienie płucne, powtarzające się poronienia, migreny czy sinica marmurkowata, przy braku wykładników laboratoryjnych, upoważnia natomiast do rozeznania seronegatywnego APS [30]. Przyczyny wystąpienia takich zmian nie są znane, są one nadal przedmiotem zainteresowania wielu badaczy [13, 30, 31].
Różnorodność obrazu klinicznego APS wymaga dostosowania opcji terapeutycznej do indywidualnych potrzeb pacjenta. Osobom, u których stwierdza się obecność aPL oraz zakrzepicę żył głębokich, zaleca się rozpoczęcie terapii heparyną niskocząsteczkową z jednoczesnym podawaniem doustnych antykoagulantów. Stosowanie heparyny można zakończyć nie wcześniej niż po 5 dniach, jeśli wartość INR utrzymuje się powyżej 2 przez 2 kolejne dni [32]. Następnie wskazane jest leczenie doustnym antykoagulantem, utrzymując wskaźnik INR na poziomie 2,0–3,0 przez czas zależny od oceny ryzyka wystąpienia nawrotu [33]. U osób po udarze niedokrwiennym z obecnością aPL, bez innych wskazań do terapii preparatami przeciwkrzepliwymi, można stosować kwas acetylosalicylowy w dawce 325 mg/dobę lub doustne antykoagulanty, utrzymując INR na poziomie 1,4–2,8 [7, 33, 34]. U pacjenta rozpoczęto intensywne leczenie heparyną drobnocząsteczkową, a następnie dołączono acenokumarol. W wyniku tego leczenia stwierdzono śladowy LA oraz znaczne zmniejszenie miana aCL po 8 mies. od rozpoczęcia tej terapii oraz brak przeciwciał przeciwko 2-mikroglobulinie. U pacjenta nie wystąpił nawrót choroby w trakcie profilaktyki przeciwzakrzepowej. Świadczy to o małej aktywności procesu chorobowego.
W przypadku katastroficznego APS nie ma schematu postępowania. Najczęściej stosuje się kortykosteroidy, dożylnie heparynę, doustne antykoagulanty, plazmaferezę lub dożylne wlewy immunoglobulin. Do innych opi-sywanych metod leczenia należą: podawanie leków fibrynolitycznych, immunosupresyjnych, prostacykliny, hemodializa, a także splenektomia. W przypadku współwystępującego z APS SLE zaleca się podawanie cyklofosfamidu [29].
U kobiet z powikłaniami położniczymi i APS można stosować heparynę niskocząsteczkową i kwas acetylosalicylowy w małych dawkach. Wybór schematu terapeutycznego należy jednak głównie do lekarza prowadzącego ciążę [7, 33].
Uważa się, że trombocytopenia występująca u osób z APS zazwyczaj nie wymaga leczenia. W nielicznych przypadkach wskazane jest podanie kortykosteroidów. Jeżeli liczba płytek zmniejszy się poniżej 20 tys./mm3 zaleca się leki immunosupresyjne, danazol, dożylne podanie immunoglobulin lub splenektomię [22].
Wszystkim pacjentom należy zalecić postępowanie profilaktyczne polegające na zaprzestaniu palenia, rezygnacji z antykoncepcji doustnej, normalizacji ciśnienia tętniczego, stężenia cukru i lipidów we krwi. Wszystkie osoby należy poinformować o konieczności okresowego oznaczania wskaźnika INR oraz nauczyć, jak rozpoznawać pierwsze niepokojące objawy i gdzie szukać pomocy [7, 22, 30, 35].
Podsumowując, APS jest zagadnieniem wielodyscyplinarnym, wymagającym współpracy wielu specjalistów z różnych dziedzin medycyny. Ze względu na częste zajęcie skóry dermatolog może być osobą, która pierwsza będzie musiała ustalić rozpoznanie. Szczególną uwagę należy zwrócić na młodych pacjentów z objawami zakrzepicy żylnej lub zakrzepicy tętniczej bez cech miażdżycy. Drugą grupę zwiększonego ryzyka stanowią kobiety z częstymi niepowodzeniami położniczymi. Należy zaznaczyć, że choroba ta może mieć różnorodne nasilenie objawów i przebieg. Z tego powodu właściwe rozpoznanie i rozpoczęcie odpowiedniego leczenia często może uchronić pacjenta przed poważnymi następstwami.


Piśmiennictwo  
1. Arnout J, Vermylen J. Current status and implications of autoimmune antiphospholipid antibodies in relation to thrombotic disease. J Tromb Haemost 2003; 1: 931-42.  
2. De Groot PG, Derksen RH. Pathophysiology of the antiphospholipid syndrome. J Tromb Haemost 2005; 3: 1854-60.  
3. De Groot PG, Derksen RH. Antiphospholipid antibodies: update on detection, pathophysiology, and treatment. Curr Opin Haematol 2004; 11: 165-9.  
4. Ostanek L, Brzosko M, Fischer K. Ocena przydatności różnych przeciwciał antyfosfolipidowych w diagnostyce wtórnego zespołu antyfosfolipidowego w przebiegu tocznia rumieniowatego układowego – przegląd literatury i obserwacje własne. Reumatologia 2005; 43: 354-7.  
5. Zimmerman-Górska I, Musiał J, Skrzypczak J. Zespół antyfosfolipidowy. W: Choroby wewnętrzne. Tom 2. Szczeklik A (red.). Medycyna Praktyczna, Kraków 2006; 1666-9.  
6. Kriseman YL, Nash JW, Hsu S. Criteria for the diagnosis of antiphospholipid syndrome in patients presenting with dermatologic symptoms. J Am Acad Dermatol 2007; 57: 112-5.  
7. Jakubicz D. Zespół antyfosfolipidowy. Probl Lek 2006; 45: 57-64.  
8. Petri M. Epidemiology of the antiphospholipid antibody syndrome. J Autoimmun 2000; 15: 145-51.  
9. Robertson B, Greaves M. Antiphospholipid syndrome: an evolving story. Blood Rev 2006; 20: 201-12.
10. Mackworth-Young CG. Antiphospholipid syndrome: multiple mechanisms. Clin Exp Immunol 2004; 136: 393-401.
11. Brown-Falco O, Plewig G, Wolff HH, Burgdorf WH. Zespół antyfosfolipidowy. W: Dermatologia. Tom 1. Gliński W, Wolska H, Zaborowski P (red.). Wydawnictwo Czelej, Lublin 2002; 767-9.
12. Wilson WA, Gharavi AE, Koike T, et al. International consensus statement on preliminary classification for definite antiphospholipid syndrome: report of an international workshop. Arthritis Rheum 1999; 42: 1309-11.
13. Miyakis S, Lockshin MD, Atsumi T, et al. International consensus statement on an update of the classification criteria for definite antiphospholipid syndrome (APS). J Thromb Haemost 2006; 4: 295-306.
14. Hughes GR. The Prosser-White oration 1983. Connective tissue disease and the skin. Clin Exp Dermatol 1984; 9: 535-44.
15. Gibson GE, Su WP, Pittelkow MR. Antiphospholipid syndrome and the skin. J Am Acad Dermatol 1997; 36: 970-82.
16. Frances C, Niang S, Laffitte E, et. al. Dermatologic manifestations of the antiphospholipid syndrome: two hundred consecutive cases. Arthritis Rheum 2005; 52: 1785-93.
17. Gantcheva M. Dermatologic aspects of antiphospholipid syndrome. Int J Dermatol 1998; 37: 173-80.
18. Gantcheva M, Tsankov N. Livedo reticularis and cerebrovascular accidents (Sneddon’s syndrome) as a clinical expression of antiphospholipid syndrome. J Eur Acad Dermatol Venereol 1999; 12: 157-60.
19. Toubi E, Shoenfeld Y. Livedo reticularis as a criterion for antiphospholipid syndrome. Clin Rev Allergy Immunol 2003; 32: 138-44.
20. Diógenes MJ, Diógenes PC, de Morais Carneiro RM, et al. Cutaneous manifestations associated with antiphospholipid antibodies. Int J Dermatol 2004; 43: 632-7.
21. Creamer D, Hunt BJ, Black MM. Widespread cutaneous necrosis occurring in association with the antiphospholipid syndrome: a report of two cases. Br J Dermatol 2000; 142: 1199-203.
22. Cervera R, Asherson RA. Clinical and epidemiological aspects in the antiphospholipid syndrome. Immunobiology 2003; 207: 5-11.
23. Yamamoto T, Ito M, Nagata S, et al. Catastrophic exacerbation of antiphospholipid syndrome after lung adenocarcinoma biopsy. J Rheumatol 2000; 27: 2035-7.
24. Jullien V, Heudier P, Carre Y, et al. Bronchopulmonary cancer, antiphospholipid syndrome and coagulation disorders. Rev Med Interne 1999; 20: 696-700.
25. Andrejevic S, Bonaci-Nikolic B, Bukilica M, et al. Purpura and leg ulcers in a patient with cryoglobulinaemia, non-Hodgkin’s lymphoma, and antiphospholipid syndrome. Clin Exp Dermatol 2003; 28: 151-3.
26. Muir DF, Stevens A, Napier-Hemy RO, et al. Recurrent stent thrombosis associated with lupus anticoagulant due to renal cell carcinoma. Int J Cardiovasc Intervent 2003; 5: 44-6.
27. Reinstein E, Shoenfeld Y. Antiphospholipid syndrome and cancer. Clin Rev Allergy Immunol 2007; 32: 184-7.
28. Funauchi M, Yamagata T, Sugiyama M, et al. A case of antiphospholipid antibody syndrome that manifested in the course of basal cell carcinoma. Mod Rheumatol 2007; 17: 153-5.
29. Asherson RA, Cervera R, de Groot PG, et al. Catastrophic antiphospholipid syndrome: international consensus statement on classification criteria and treatment guidelines. Lupus 2003; 12: 530-4.
30. Hughes GR, Khamashta MA. Seronegative antiphospholipid syndrome. Ann Rheum Dis 2003; 62: 1127.
31. Zimmerman-Górska I. Czy ustalenie kryteriów diagno-stycznych dla zespołu antyfosfolipidowego jest możliwe? Reumatologia 2006; 44: 87-94.
32. Büller HR, Agnelli G, Hull RD, et al. Antithrombotic therapy for venous thromboembolic therapy ACCP conference on antithrombotic and thromboembolic disease: The Seventh ACCP Conference on Antithrombotic and Thrombolytic Therapy. Chest 2004; 126 (3 Suppl): 401-28.
33. Lim W, Crowther MA, Eikelboom JW. Management of antiphospholipid antibody syndrome: a systematic review. JAMA 2006; 295: 1050-7.
34. Zawilska K. Przeciwciała antyfosfolipidowe – czynnik zagrożenia żylną chorobą zakrzepowo-zatorową i zakrzepicą tętniczą. Pol Arch Med Wewn 2007; 117 (supl. 1): 41-5.
35. Schumann L. A review of antiphospholipid antybody syndrom. JAANP 2001; 13: 460-3.