Wstęp
W pierwszej części pracy [1] stwierdzono, że stężenia selenu w krwinkach czerwonych, osoczu, moczu, paznokciach i włosach, a także aktywność peroksydazy glutationej (GSH-Px) w krwinkach czerwonych u chorych na łuszczycę pospolitą i u osób klinicznie zdrowych nie są jednakowe; w przypadku krwinek czerwonych i osocza są to różnice wysoce znamienne. Aktualnie postanowiono sprawdzić, czy zachodzą relacje pomiędzy:
1) stężeniami selenu w wymienionych materiałach biologicznych,
2) stężeniami selenu w wymienionych materiałach biologicznych a aktywnością GSH-Px w erytrocytach,
3) stężeniami selenu w wymienionych materiałach biologicznych i aktywnością GSH-Px w erytrocytach a cechami klinicznymi łuszczycy: początkiem choroby, czasem trwania choroby, czasami trwania ostatniego nawrotu klinicznego i ostatniej remisji klinicznej, powierzchnią skóry zajętej zmianami klinicznymi oraz stopniem nasilenia i rozległości zmian skórnych (PASI).
Materiał i metody
Badania przeprowadzono u 31 osób klinicznie zdrowych (grupa odniesienia) i u 34 osób z łuszczycą pospolitą (grupa badana).
Szczegółową charakterystykę badanego materiału i jego doboru, a także opisy metod oznaczania stężenia selenu w podanych wyżej materiałach biologicznych i oznaczania aktywności GSH-Px w krwinkach czerwonych przedstawiono w pierwszej części pracy [1].
Rozpatrywanymi cechami klinicznymi łuszczycy były:
1) początek choroby (wiek, w którym pierwszy raz ujawniła się choroba) – wynik: rok życia,
2) czas trwania choroby (od pierwszego ujawnienia się choroby do chwili badania) – wynik: lata,
3) czas trwania ostatniego nawrotu klinicznego – wynik: miesiące,
4) czas trwania ostatniej remisji klinicznej (przed ostatnim nawrotem) – wynik: miesiące.
Wymienione parametry ustalono na drodze szczegółowego wywiadu lekarskiego.
5) powierzchnia skóry zajętej zmianami klinicznymi – oznaczona za pomocą reguły dziewiątek [2],
6) stopień rozległości i nasilenia zmian skórnych (
Psoriasis Area and Severity Index – PASI) – wyliczany oddzielnie dla czterech obszarów: głowy, tułowia, kończyn górnych i kończyn dolnych (w wyliczeniu końcowym wyniki sumowano) na podstawie danych klinicznych – 1) rumień, 2) naciek, 3) złuszczanie (określanych w skali 0–4), 4) powierzchnię skóry zajętej zmianami klinicznymi (określanej w skali 0–6) [3, 4].
W analizie użyto testu korelacji rang Spearmana na podstawie programu STATISTICA PL (nr licencji – SN: SP7105488009G51).
Wyniki
U chorych na łuszczycę, bez znaczącej różnicy pomiędzy kobietami i mężczyznami:
- początek choroby przypadał na 7.–55., średnio 22,09. rok życia;
- czas trwania choroby wahał się w granicach 0,5–40 i wynosił średnio 19,31 roku;
- czas trwania ostatniego nawrotu klinicznego wahał się w granicach 0,5–15 i wynosił średnio 5,44 mies.;
- czas trwania ostatniej remisji klinicznej zawierał się w granicach 0–24 i wynosił średnio 6,29 mies.;
- powierzchnia skóry zajętej zmianami klinicznymi zawierała się w granicach 20–88 i wynosiła średnio 46,96%;
- wartości liczbowe wskaźnika PASI zawierały się w granicach 4–36 ze średnią 18,09.
U kobiet klinicznie zdrowych stężenie selenu w erytrocytach korelowało znamiennie dodatnio (p<0,05) ze stężeniem pierwiastka w osoczu, a stężenie selenu we włosach – znamiennie (p<0,05) ujemnie z aktywnością GSH-Px erytrocytów (tab. 2.).
U mężczyzn klinicznie zdrowych stężenie selenu we włosach korelowało znamiennie (p<0,05) dodatnio z aktywnością GSH-Px erytrocytów (tab. 3.).
U osób klinicznie zdrowych, kobiet i mężczyzn łącznie, pomiędzy oznaczanymi parametrami laboratoryjnymi znamiennych korelacji wzajemnych nie stwierdzono (tab. 4.).
U kobiet z łuszczycą pomiędzy oznaczanymi parametrami laboratoryjnymi znamiennych korelacji wzajemnych nie stwierdzono, natomiast stężenie selenu w paznokciach korelowało znamiennie (p<0,05) ujemnie z czasem trwania choroby (tab. 5.).
U mężczyzn z łuszczycą stężenie selenu w erytrocytach korelowało znamiennie (p<0,05) dodatnio ze stężeniem pierwiastka w osoczu, stężenie selenu we włosach – znamiennie (p<0,05) ujemnie ze stężeniem pierwiastka w osoczu oraz znamiennie (p<0,005) ujemnie ze stężeniem w paznokciach. Z kolei stężenie selenu w osoczu korelowało znamiennie (p<0,05) ujemnie z wartościami wskaźnika PASI (tab. 6.).
U chorych na łuszczycę, kobiet i mężczyzn łącznie, stężenie selenu w erytrocytach korelowało znamiennie (p<0,01) dodatnio ze stężeniem pierwiastka w osoczu, a stężenie w osoczu – znamiennie (p<0,05) ujemnie ze stężeniem we włosach. Stężenia selenu w erytrocytach i osoczu korelowały znamiennie (p<0,05) ujemnie z wartościami wskaźnika PASI (tab. 7.).
Omówienie
Oceniając stan zaawansowania choroby u chorych na łuszczycę, na podstawie stopnia rozległości i nasilenia zmian skórnych – powszechnie przyjętego wskaźnika PASI – stwierdzono, że w materiale własnym wartości wskaźnika wahają się w granicach 4–36, z medianą równą 13,5 i wartością średnią równą 18,09, przy nieistotnych różnicach pomiędzy kobietami i mężczyznami. W piśmiennictwie przyjęto, że wartości wskaźnika 3
Jak wykazano w pierwszej części pracy [1], u chorych na łuszczycę, w porównaniu do osób klinicznie zdrowych, stężenie selenu w krwinkach czerwonych i w osoczu jest obniżone. Z kolei w badaniach Serwin [6], w porównaniu do osób klinicznie zdrowych, stwierdzono istotne obniżenie stężenia selenu w osoczu jedynie u chorych z ponadtrzyletnim wywiadem chorobowym, natomiast nie wykazano tej różnicy u chorujących nie dłużej niż 10 mies., a w badaniach Donaldiniego [7] nie wykazano różnicy w stężeniu pierwiastka w osoczu pomiędzy mężczyznami klinicznie zdrowymi i chorymi na łuszczycę ze zmianami skórnymi obejmującymi powyżej 30% powierzchni skóry.
Przytoczone dane, dotyczące zależności stężenia selenu w składowych krwi od wymienionych cech klinicznych, nie znajdują potwierdzenia w badaniach własnych; stwierdzono mianowicie, że stężenia pierwiastka w krwinkach czerwonych i w osoczu nie korelują z czasem trwania choroby, ani też z powierzchnią skóry zajętej zmianami klinicznymi. Nie korelują również z pozostałymi badanymi parametrami klinicznymi, takimi jak czas trwania ostatniego nawrotu klinicznego oraz czas trwania ostatniej remisji klinicznej. Wyniki własne wskazują natomiast na znamienną korelację dodatnią pomiędzy stężeniem selenu w krwinkach czerwonych i w osoczu (dotyczy to również mężczyzn klinicznie zdrowych), i dalej – na znamienne korelacje odwrotne pomiędzy stężeniami pierwiastka w krwinkach czerwonych i w osoczu, a stopniem rozległości i nasilenia zmian skórnych mierzonym wartościami wskaźnika PASI (wyjątek stanowi selen w osoczu u kobiet, gdzie korelacja jest nikła). Świadczyłoby to, że im rozleglejsze i bardziej nasilone są zmiany skórne, tym stężenia pierwiastka w krwinkach czerwonych i w osoczu są niższe.
Opisane spostrzeżenie nie ma bezpośredniego odpowiednika w dostępnym piśmiennictwie. Wskazuje się jednak, z jednej strony, na utratę selenu ze złuszczającym się naskórkiem oraz z przezskórną utratą wody; u osób zdrowych wartości te wynoszą odpowiednio 0,5–1 i 1,4 mg/dobę [8, 9], a z drugiej – średnia zawartość selenu w okolicy brzucha u osób zdrowych wynosi w naskórku 0,52 mg/g, a w skórze 0,39 mg/g [10], w niezmienionej skórze (bioptat naskórkowo-skórny) pośladka u chorych na łuszczycę 0,34–0,38 µg/g [11], natomiast w blaszce łuszczycowej – 2,67 mg/g [12]. Przytoczone wartości odnoszące się do skóry osób zdrowych i klinicznie niezmienionej w łuszczycy są więc porównywalne, natomiast w łusce łuszczycowej – wyższe. Wskazuje to, że u chorych z ciężkim przebiegiem łuszczycy (wysokie wartości wskaźnika PASI) dochodzi do wzmożonej utraty selenu z naskórkiem (nasilone złuszczanie) i wraz z przezskórną utratą wody (nasilony rumień i wysięk). Dodatkowo wzmożonemu złuszczaniu naskórka może towarzyszyć zwiększone zapotrzebowanie na selen związane z przyspieszonym w łuszczycy procesem syntezy keratyny, z kolei nasilonemu wysiękowi – wzmożone zapotrzebowanie związane z odbudową selenobiałek [13] i selenozależnych enzymów [10]. Być może przytoczone elementy są odpowiedzialne za przesunięcie selenu z krwi do naskórka – wyrażone spostrzeganą w badaniach własnych odwrotną korelacją pomiędzy stężeniem pierwiastka w krwinkach czerwonych i w osoczu a wartościami wskaźnika PASI. Wykazana w pierwszej części pracy [1] różnica stosunku objętościowego selenu w krwinkach czerwonych do selenu w osoczu u osób zdrowych [5, 9] i chorych na łuszczycę [4, 10] może z kolei świadczyć, że u chorych na łuszczycę zwiększone zapotrzebowanie na pierwiastek w naskórku i/lub skórze jest zaspokajane w pierwszym rzędzie kosztem zawartości selenu w osoczu, a dopiero później – w krwinkach czerwonych. O zwiększonym wydalaniu selenu ze złuszczającym się naskórkiem, a także o redystrybucji pierwiastka w obrębie tkanek donoszą też inni autorzy [14–16]. Uważa się ponadto, że za obniżenie stężenia selenu w krwi, a także związany z tym spadek aktywności selenoenzymów, jest odpowiedzialne zaangażowanie pierwiastka w obronę antyoksydacyjną. Ma to miejsce w chorobach skóry przebiegających z uruchomieniem tej obrony, m.in. w procesach zapalnych, łuszczycy, trądziku, wyprysku i nowotworach [8].
Stężenie selenu w moczu, ani u osób klinicznie zdrowych, ani u chorych na łuszczycę, kobiet i mężczyzn, nie wykazuje korelacji ze stężeniami pierwiastka w krwinkach czerwonych i w osoczu, nie koreluje również z badanymi cechami klinicznymi łuszczycy: czasem trwania choroby, czasami trwania ostatniego nawrotu i ostatniej remisji klinicznej, powierzchnią skóry zajętej zmianami klinicznymi oraz wartościami wskaźnika PASI.
Pomimo stwierdzonego w pierwszej części pracy [1] braku znamiennych różnic dotyczących zawartości selenu w paznokciach i włosach pomiędzy osobami, kobietami i mężczyznami, chorymi na łuszczycę i klinicznie zdrowymi, w odróżnieniu od osób zdrowych, u chorych na łuszczycę stężenie selenu we włosach koreluje znamiennie ujemnie ze stężeniem pierwiastka w osoczu, a u mężczyzn z łuszczycą – także znamiennie ujemnie ze stężeniem w paznokciach. W pierwszym przypadku za wymieniony stan rzeczy odpowiadają różnice w stężeniach pierwiastka, w porównaniu do osób zdrowych, w osoczu (niższe) i włosach (brak różnicy) [1], w drugim – interpretacja jest mniej oczywista; w obydwu jednak przypadkach opisane wyniki korelacji świadczą o zmienionej w łuszczycy, w stosunku do osób klinicznie zdrowych, dystrybucji narządowej pierwiastka. Natomiast stężenia selenu w płytkach paznokciowych i w łodydze włosa nie korelują ze stężeniami pierwiastka w krwinkach czerwonych i w moczu, a w przypadku paznokci – również ze stężeniem pierwiastka w osoczu.
W odniesieniu do parametrów klinicznych łuszczycy, stężenie selenu w płytkach paznokciowych u kobiet koreluje znamiennie ujemnie z czasem trwania choroby – mierzonym w latach; potwierdzałoby to pogląd o stabilności stężenia selenu w przydatkach skóry, możliwy do naruszenia dopiero w dłuższych okresach [17]. Zależności tej nie stwierdzono jednak u mężczyzn. Z kolei stężenie selenu w łodydze włosa u kobiet i mężczyzn nie wykazuje zależności z czasem trwania choroby. Analizując pozostałe z ocenianych parametrów klinicznych łuszczycy, nie obserwowano korelacji stężenia selenu we włosach i paznokciach z czasami trwania ostatniego nawrotu i remisji klinicznej (parametry te miały wymiary miesięczne), a także z powierzchnią skóry zajętej zmianami klinicznymi oraz z wartościami wskaźnika PASI.
Według niektórych autorów niedobór selenu stanowi przyczynę zmniejszonej aktywności GSH-Px [18]. Jednakże badania własne wykazały, że u chorych na łuszczycę, podobnie jak u osób zdrowych, nie zachodzą znamienne korelacje pomiędzy aktywnością enzymu w krwinkach czerwonych a stężeniem pierwiastka w tychże krwinkach i osoczu, a także w moczu, włosach i paznokciach.
Z badań Serwin [6] wynika, że u mężczyzn z ponadtrzyletnim wywiadem łuszczycowym, w porównaniu do mężczyzn chorujących nie dłużej niż 10 mies., aktywność GSH-Px w krwinkach czerwonych jest znamiennie obniżona. Podobną zależność stwierdzono również u chorych w ogóle z najbardziej nasilonymi i rozległymi zmianami skórnymi (PASI>18). Wymienionych zależności nie potwierdzono w badaniach własnych; wskazują one mianowicie, że aktywność GSH-Px w krwinkach czerwonych, u kobiet i mężczyzn, nie koreluje ani z czasem trwania choroby, ani z wartościami wskaźnika PASI, nie koreluje również z czasem trwania ostatniego nawrotu i ostatniej remisji klinicznej, z powierzchnią skóry zajętej zmianami klinicznymi, a także z wiekiem, w którym ujawniła się choroba.
Wnioski
Dane przedstawione zarówno w 1. [1], jak i w 2. części pracy upoważniają do sformułowania następujących wniosków:
1. Spostrzegane u chorych z łuszczycą obniżenie stężenia selenu w krwinkach czerwonych i w osoczu, odwrotnie korelujące ze stopniem rozległości i nasilenia zmian skórnych (PASI), a także obniżenie aktywności GSH-Px w krwinkach czerwonych wydaje się być wyrazem:
a) zaangażowania selenu w wielokierunkowe procesy patogenetyczne łuszczycy, m. in. udziałem w barierze antyoksydacyjnej ustroju (jako centrum aktywne GSH-Px), zachodzących w łuszczycy procesach immunologicznych oraz w syntezie selenobiałek naskórka i procesach odbudowy keratyny;
b) skutku procesu chorobowego, związanego z redystrybucją pierwiastka spowodowaną nadmiernym jego ubytkiem z łuską łuszczycową i wraz z przezskórną utratą wody.
2. Wydalanie selenu z moczem, w porównaniu do osób zdrowych niższe u kobiet i wyższe u mężczyzn, niekorelujące ze stężeniem pierwiastka w krwinkach czerwonych i w osoczu, jest raczej wyrazem niezależnych od procesu chorobowego jego przemian biochemicznych, pozostających pod wpływem zróżnicowanego u obu płci wpływu hormonalnego.
3. Brak różnic w stężeniu selenu we włosach i paznokciach u chorych z łuszczycą i osób klinicznie zdrowych potwierdza pogląd o stabilności poziomów pierwiastka w wymienionych przydatkach skóry.
4. Zachowanie się omawianych parametrów stanu selenowego organizmu, w odniesieniu do każdego z badanych materiałów biologicznych, nie wykazuje związku z parametrami klinicznymi łuszczycy: wiekiem, w którym ujawniła się choroba i czasem jej trwania (a zatem z łuszczycą typu I i II), czasem trwania ostatniego nawrotu i ostatniej remisji klinicznej.
Piśmiennictwo
1. Seneczko M: Gospodarka selenowa u chorych z łuszczycą pospolitą w różnych stadiach rozwojowych. Część 1. Stężenie selenu w wybranych składowych morfotycznych i wydalinach oraz aktywność peroksydazy glutationowej w krwinkach czerwonych. Post Dermatol i Alergol, 2003, 1: 36-46.
2. Plantz SH, Adler JN: Medycyna ratunkowa. Wyd. I polskie. Jakubaszek J (red.). Urban and Urban, Wrocław 2000, 659-60.
3. Fredriksson T, Pettersson U: Severe psoriasis-oval therapy with a new retinoid. Dermatologica, 1978, 157: 238-44.
4. Thompson M, Feutren G: Psoriasis Area and Severity Index. Novartis Pharma AG, Basel/Switzerland 1997.
5. Timonen P, Friend D, Abeywieckrana K, et al.: Efficacy of low-dose cyclosporine A in psoriasis: results of dosefinding studies. Br J Dermatol, 1990, 122: supl. 36, 33-9.
6. Serwin AB: Badania nad gospodarką selenową w łuszczycy. Rozprawa doktorska. AM, Białystok 1999.
7. Donadini A, Fiora C, Regazzini R, et al.: Selenium plasma levels in psoriasis. Clin Exp Dermatol, 1992, 17: 214-6.
8. Dreno B: Le sélénium en dermatologie. Réalités Thérapeutiqués en Dermato-Vénéréologie, 1996; 55: 16-24.
9. Molin L, Wester PO: The estimated daily low of trace elements from normal skin by desquamation. Scan J Clin Lab Invest, 1976, 36: 679-82.
10. Molokhia A, Portnoy B, Dyer A: Neutron activation analysis of trace elements in skin. Part VIII. Selenium in normal skin. Br J Dermatol, 1979, 101: 567-72.
11. Fairris GM, Lloyd B, Hinks L, et al.: The effect of supplementation with selenium and vitamin E in psoriasis. Ann Clin Biochem, 1989, 26: 83-8.
12. Harvima RJ, Jägerroos H, Kajander EO, et al.: Sereening of effects of selenomethionine – enriched yeast supplementation on various immunological and chemical parameters of skin and blood in psoriatic patients. Acta Dermatol Venerol, 1993, 73: 88-91.
13. Rafferty TS, McKenzie RC, Hunter JA, et al.: Differential expression of selenoproteins by human skin cells and protection by selenium from UVB-radiation-induced cell death. Biochem J, 1998, 332: 231-6.
14. Hinks LJ, Young S, Clayton B: Trace element status in eczema and psoriasis. Clin Exp Dermatol, 1987, 12: 93-7.
15. Michaelsson G, Berne B, Carlmark B, et al.: Selenium in whole blood and plasma is decreased in patients moderate and severe psoriasis. Acta Dermatol Venerol, 1989, 69: 29-34.
16. Pinton J, Friden H, Kettaneh-Wold N, et al.: Clinical and biological effects of balneotherapy with selenium-rich spa water in patients with psoriasis vulgaris. Br J Dermatol, 1995, 133: 329-47.
17. van den Brandt PA, Goldbohm RA, van’t Veer P, et al.: Predictors of toenail selenium levels in men and women. Cancer Epidemiol Biomarkers Prev, 1993, 2: 107-12.
18. Rotruck JT, Pope AL, Ganther HE, et al.: Selenium: biochemical role as a component of glutathione peroxidase. Science, 1973, 179: 588-90.
Praca finansowana przez Uniwersytet Medyczny w Łodzi z pracy własnej nr 502-15-086.
