Neurological and neurosurgical activity at the Institute of Rheumatology in Warsaw in the second half of the last century and today: an outline

Potrzeba wyodrębnienia reumatologii jako oddzielnej dziedziny medycyny narastała od dawna. W Polsce znalazła ona realny kształt w latach 50. ubiegłego wieku, kiedy udało się utworzyć nie tylko oddzielny oddział reumatologiczny, lecz wkrótce także wybudować od podstaw z rozmachem, jak na ówczesne możliwości, Instytut Reumatologiczny w Warszawie. Głównym celem tej inicjatywy było prowadzenie badań naukowych nad etiologią, patogenezą, diagnostyką i leczeniem chorób reumatycznych. Ponieważ w obrazie klinicznym tych chorób bardzo często występują objawy uszkodzenia obwodowego lub ośrodkowego układu nerwowego, to logiczne było powołanie w ramach Instytutu Kliniki Neurologicznej. Pierwszym kierownikiem Kliniki Neurologicznej był dr med. Jerzy Saper, który wkrótce, w 1966 r. habilitował się na podstawie pracy pod tytułem „Badania doświadczalne i spostrzeżenia kliniczne dotyczące roli hormonów przysadki mózgowej i niektórych zmian hormonalnych w patologii mięśni” [1]. Wziął on udział w pracach nad wydanym przez profesora Brühla podręcznikiem „Choroby narządu ruchu”, opracowując rozdziały: „Zespoły korzonkowe”, „Osteoartropatie neurogenne” i „Uszkodzenia nerwów; neuropatie i neuralgie”[2]. Z doc. Jerzym Saperem współpracował neuropediatra, lekarz Władysław Kozina. W latach 1965–1967 pracowali oni nad takimi problemami z pogranicza neurologii i reumatologii, jak (cytuję):

• zagadnienia rwy kulszowej,

• uszkodzenia rdzenia kręgowego w przebiegu zmian kostnych kręgosłupa,

• zmiany neurologiczne w przebiegu gośćca przewlekłego postępującego u dzieci i u dorosłych,

• choroby mięśni.

Opublikowali oni lub oddali do druku w tym okresie 11 prac, wśród których była wymieniona wyżej praca habilitacyjna dr. med. Jerzego Sapera oraz praca doktorska Władysława Koziny pod tytułem: „Zmiany neurologiczne w gośćcu przewlekłym postępującym u dzieci” [3]. Podobne badania z użyciem elektroencefalografii (EEG) wykonali u 50 dorosłych chorych, stwierdzając uszkodzenie zarówno ośrodkowego, jak i obwodowego układu nerwowego, w tym patologiczny zapis EEG u 48% chorych [4]. Godne uwagi są badania nad leczeniem spastyczności kończyn dolnych dokanałowym podawaniem roztworu fenolu oraz współpraca z kierownikiem Zakładu Radiologii Instytutu Reumatologii – dr. med. Włodzimierzem Leo – we wdrażaniu wówczas w Polsce nowej metody diagnostycznej kanału kręgowego, jaką była radykulografia [5, 6]. Przez kilkadziesiąt lat radikulografia była najlepszym badaniem lędźwiowego odcinka kręgosłupa w rozpoznawaniu przepuklin dyskowych, nowotworów kanału kręgowego, torbieli Tarlowa lub torbieli maziówkowych wychodzących ze stawów międzywyrostkowych do światła kanału kręgowego. Ten rodzaj badania wykrywający kompresje korzeni nerwowych sprzyjał rozwojowi chirurgii kręgosłupa. W 1970 r. kierownikiem Kliniki został dr med. Stefan Żarski, neurolog i neurochirurg, którego proces habilitacji dobiegał pomyślnego końca. W ten sposób w Klinice Neurologicznej obok procedur diagnostycznych i leczenia zachowawczego podjęto leczenie chirurgiczne pacjentów z chorobą zwyrodnieniową kręgosłupa powikłaną uszkodzeniem korzeni nerwowych lub rdzenia kręgowego. Do choroby zwyrodnieniowej kręgosłupa i stawów przywiązywał dużą wagę dyrektor Instytutu, dr hab. med. Włodzimierz Brühl, oraz Rada Naukowa Instytutu, która nawet wyłoniła w 1970 r. specjalną Komisję Naukową w składzie: dr hab. W. Brühl, dr hab. H. Krzymień, dr hab. A. Seyfried, lek. H. Dworakowska, dr med. S. Jakubowski w celu zajęcia się powyższym zagadnieniem [7]. Dobrze zdawano sobie już wówczas sprawę, że koszty społeczne choroby zwyrodnieniowej, która jest bardziej rozpowszechniona niż tzw. gościec przewlekły postępujący i inne choroby tkanki łącznej, są wyższe i wymagają szczególnej uwagi. Klinika Neurologiczna dysponowała tylko 10 łóżkami i 2 lekarzami (w tym 1 był kierownikiem). W 1970 r. dołączył do zespołu lekarskiego autor tego artykułu, który podjął specjalizację neurochirurgiczną oprócz posiadanej już specjalizacji II stopnia w dziedzinie neurologii. Trzyosobowy zespół lekarski mógł już bardziej płynnie wykonywać statutowe obowiązki Kliniki:

• badania naukowe,

• diagnostykę i leczenie zachowawcze oraz chirurgiczne,

• konsultacje chorych z innych klinik,

• działalność dydaktyczną.

Trzeba zaznaczyć, że lekarze Kliniki wykonywali także badania kontrastowe kanału kręgowego (radikulografia, mielografia), podając kontrast drogą punkcji lędźwiowej lub podpotylicznej. Niedogodnością tego badania było występowanie u części chorych hipotonicznych bólów głowy, dlatego z inicjatywy zespołu lekarskiego podjęto badania nad wartością diagnostyczną epidurografii – badania, które nie wymaga nakłuwania przestrzeni płynowej (podpajęczynówkowej) kanału kręgowego. Badanie to uwidoczniało dobrze wymiary kanału kręgowego, co było przydatne w rozpoznawaniu stenozy kanału, ale nie spełniało wymagań diagnostycznych w przepuklinach dyskowych tak dobrze, jak radykulografia czy mielografia. W związku z tym epidurografia nie znalazła szerszego zastosowania w praktyce lekarskiej. Wyniki badań nad epidurografią były referowane na Międzynarodowym Kongresie Reumatologicznym w Moskwie (1983 r.), na którym przedstawiono najlepsze jakościowo obrazy. Wnioski z pracy wywołały żywą dyskusję, ale nie zmieniło to sceptycznego podejścia do wartości diagnostycznej tego badania. Rewolucję w rozpoznawaniu chorób kręgosłupa przyniosły dopiero badania obrazowe metodą rezonansu magnetycznego i tomografii komputerowej w latach 80. i później. Pozwoliły one zrezygnować z radykulografii i mielografii, co z ulgą przyjęli chorzy, którzy nie lubili punkcji kanału kręgowego. Nowe badania wykazywały dokładniej lokalizację zmian patologicznych kręgosłupa i miejsca ucisku korzeni nerwowych lub rdzenia kręgowego, co wpłynęło na bardziej precyzyjne otwarcie chirurgiczne kanału kręgowego i w konsekwencji na miniaturyzację zabiegów. Skorzystali na tym pacjenci, których można było po zabiegu wcześniej uruchamiać i skrócić czas hospitalizacji.

Głównym przedmiotem działalności Kliniki były i pozostają choroby kręgosłupa przebiegające z bólem i uszkodzeniem układu nerwowego, co odpowiada zapotrzebowaniu społecznemu z uwagi na ich duże rozpowszechnienie. Nieleczone lub niewłaściwie leczone prowadzą one do inwalidztwa. W zakresie chorób kręgosłupa opublikowano ponad 350 prac naukowych w czasopismach krajowych i zagranicznych. Opracowano wiele rozdziałów do książek, skryptów, broszury popularnonaukowe, udzielano wywiadów radiowych, telewizyjnych i w popularnych tygodnikach. Współpraca z reumatologami w Instytucie Reumatologicznym zaowocowała takimi publikacjami, jak: „Zespoły neurologiczne w kolagenozach”, „Interrelationships between patology in the cervical spine and neurological complications in patients with rheumatoid arthritis” i innymi. Współpracowano z Politechniką Warszawską, Akademią Wychowania Fizycznego, Centralnym Instytutem Ochrony Pracy – Państwowym Instytutem Badawczym, z Uniwersyteckim Szpitalem Santaryszskim w Wilnie. Przedmiotem współpracy były zagadnienia biomechaniki kręgosłupa, wpływu dyskopatii lędźwiowej na funkcje stawów kończyn dolnych i próby udoskonalenia postępowania terapeutycznego w zespołach bólowych kręgosłupa. Głównym hamulcem rozwoju badań naukowych – zarówno w przeszłości, jak i obecnie – jest drastyczny brak środków finansowych na badania i niedostateczne wyposażenie w odpowiednią aparaturę. Ostatnio lepsze perspektywy działalności naukowej i klinicznej stwarza zaopatrzenie Instytutu Reumatologii w aparaturę do badań obrazowych, rentgen śródoperacyjny („ramię C”) oraz instrumentarium do zabiegów małoinwazyjnych, co jest szczególnie ważne w leczeniu chorób kręgosłupa.



W artykule wykorzystano sprawozdania roczne Instytutu Reumatologii za lata 1965–1970.

Piśmiennictwo

 1. Saper J. Badania doświadczalne i spostrzeżenia kliniczne dotyczące roli hormonów przysadki mózgowej i niektórych zmian hormonalnych w patologii mięśni. W.D.B. Warszawa 1966.  

2. Saper J. Osteoartropatie neurogenne. Uszkodzenia nerwów. Neuropatie i newralgie. W: Choroby narządu ruchu. Brühl W (red.). PZWL, Warszawa 1969.  

3. Kozina W. Zmiany neurologiczne w gośćcu przewlekłym postępującym u dzieci. Praca doktorska. Instytut Reumatologiczny, Warszawa 1967.  

4. Saper J, Kozina W, Wasilewski R. Zmiany neurologiczne w gośćcu przewlekłym postępującym u dorosłych. Reumatologia 1970; 8: 313-317.  

5. Leo W, Saper J. Radykulografia – nowa metoda radiologiczna w diagnostyce przepukliny jądra miażdżystego. Wiad Lek 1965; 19: 193-198.  

6. Saper J, Leo W, Rudnicki S. Wstępne wyniki dokanałowego podawania roztworów fenolu w leczeniu niedowładów spastycznych kończyn dolnych. Rehabilitacja. Zbiór prac z 1955–1965 r. Warszawa 1966; 89-93.  

7. Raport z prac naukowych wykonanych w latach 1965–1967. Sekretariat Naukowy Instytutu Reumatologicznego w Warszawie, 1968.