Prawo pacjenta do kontaktu ze zwierzętami towarzyszącymi jako element humanizacji opieki medycznej

Wprowadzenie

Prawo pacjenta do kontaktu ze zwierzętami towa­rzyszącymi to istotny element humanizacji opieki medycznej. Więź człowieka ze zwierzęciem, szczególnie w chorobie, osamotnieniu i podczas hospitalizacji, ma znaczenie terapeutyczne, emocjonalne i duchowe. Na podstawie dowodów naukowych z zakresu terapii i interwencji z udziałem zwierząt podkreślono ich wpływ na redukcję stresu, poprawę nastroju, obniżenie ciśnienia krwi i zwiększenie motywacji pacjentów do leczenia. Bezwarunkowe ograniczanie kontaktu pacjenta ze zwierzętami towarzyszącymi może naruszać prawa człowieka chronione aktami prawnymi, w tym ustawą o prawach pacjenta czy Konstytucją RP. Jednocześnie brakuje przepisów zakazujących wizyt zwierząt w placówkach medycznych, a ograniczenia wynikają głównie z regulaminów wewnętrznych szpitali. Należy odróżnić zooterapię od wizyt osobistych zwierząt pacjentów. Autor przywołuje zalecenia SHEA, według których ryzyko epidemiologiczne wizyt zwierząt osobistych jest niskie. W odpowiedzi na istniejący dysonans zaproponowano „Kartę praw pacjenta do kontaktu ze zwierzętami towarzyszącymi”, definiującą prawo do więzi, równości w odwiedzinach, pożegnania, bezpieczeństwa i poszanowania godności. Wprowadzenie Karty ma wspierać holistyczne, empatyczne podejście w opiece medycznej, integrujące wymiar emocjonalny i duchowy pacjenta, oraz pobudzać społeczną wrażliwość na prawa chorych do więzi, relacji i bliskości. Realizacja zasad Karty wymaga świadomości społecznej, wiedzy profesjonalistów, współpracy interdyscyplinarnej i stanowi krok ku pełniejszej humanizacji medycyny.

Korzyści z kontaktu ze zwierzęciem

Badania w zakresie leczenia z udziałem zwierząt (animal-assisted therapy – AAT) czy interwencji z udziałem zwierząt (animal-assisted interventions – AAI) jednoznacznie wskazują na pozytywny wpływ kontaktu człowieka ze zwierzęciem na zdrowie psychiczne i fizyczne. Kontakt ten redukuje poziom stresu, obniża ciśnienie krwi, poprawia nastrój, a także zwiększa motywację do rehabilitacji. Efekty te obserwuje się wśród dzieci, seniorów, pacjentów onkologicznych, osób z zaburzeniami lękowymi i depresyjnymi oraz pacjentów w stanie terminalnym. Omówiono to szczegółowo w artykule Zając i wsp. [1].
Metodologicznie opracowanie Karty ma charakter interdyscyplinarny – łączy dane empiryczne z zakresu psychologii zdrowia, medycyny paliatywnej, etyki i nauk społecznych. Jej podstawą są zarówno badania ilościowe dotyczące efektów tera­pii z udziałem zwierząt, jak i jakościowe obserwacje wskazujące na emocjonalne znaczenie więzi między­gatunkowych w sytuacji choroby i odchodzenia. Karta stanowi propozycję normatywno-etyczną, mającą charakter postulatywny, lecz osadzony w empirycznych przesłankach dotyczących dobrostanu pacjentów.

Regulacje prawne

W Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej wskazuje się na:

• zakaz okrutnego, nieludzkiego traktowania (art. 40),
• prawo każdego do ochrony prawnej życia rodzinnego (art. 47),
• władze są zobowiązane do zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej dzieciom, kobietom ciężarnym, osobom niepełnosprawnym i osobom w podeszłym wieku (art. 68 ust. 3) [2].

Ustawa o ochronie praw pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta w art. 20 ust. 2 wskazuje, że „prawo do poszanowania godności obejmuje także prawo do umierania w spokoju i godności” [3].
Jednocześnie nie ma w Polsce żadnych aktów prawnych zakazujących wizyt zwierząt towarzyszących w szpitalach i innych stacjonarnych jednostkach opieki zdrowotnej. Szpitale same wprowadzają takie regulacje w swoich regulaminach. Należy poddać analizie prawnej, czy regulaminy te nie są w sprzeczności z aktami prawnymi, w tym z ustawą zasadniczą.

Zagrożenia

Istnieją przesłanki możliwości transmisji zakażeń, w tym zoonotycznych związanych z kontaktem ze zwierzętami. Należy odróżnić aktywności z udziałem zwierząt (animal-assisted activities – AAA), które polegają na zapewnianiu kontaktu ze zwierzęciem specjalnie szkolonym i przygotowanym do kontaktu z pacjentami pod nadzorem jego opiekuna od wizyt zwierząt osobistych (zwierząt towarzyszących) będących własnością pacjenta. Amerykańskie Towarzystwo Epidemiologii w Ochronie Zdrowia Ameryki (Society for Healthcare Epidemiology of America – SHEA) wydało precyzyjne zalecenia dotyczące zarówno wizyt zwierząt przewodników, zwierząt szkolonych, jak i zwierząt towarzyszących [4]. Wskazuje się na różnicę pomiędzy ryzykiem epidemiologicznym i wymaganiami profilaktycznymi kontaktu ze zwierzętami używanymi do zooterapii a ryzykiem związanym z kontaktem ze zwierzęciem osobistym. SHEA nie zaleca szczególnych restrykcji w przypadku zwierząt towarzyszących.

Karta Praw Pacjenta do Kontaktu ze Zwierzętami Towarzyszącymi

Preambuła: Uznając, że więź człowieka ze zwierzęciem towarzyszącym stanowi istotną część życia, źródło wsparcia emocjonalnego oraz element godności osobistej, ustanawia się niniejszą Kartę jako wyraz prawa pacjenta do podtrzymywania tej więzi także w trakcie hospitalizacji i opieki medycznej.
Artykuł 1. Prawo do godności i więzi Każdy pacjent ma prawo do podtrzymywania więzi emocjonalnych ze swoim zwierzęciem towarzyszącym, traktując je jako integralną część swojego życia rodzinnego i osobistego.
Artykuł 2. Równość w odwiedzinach Pacjent ma prawo, aby obecność zwierzęcia towarzyszącego była traktowana na równi z prawem do odwiedzin członków rodziny i osób bliskich.
Artykuł 3. Prawo do pożegnania Pacjenci w stanie terminalnym mają szczególne prawo do spotkania i pożegnania się ze swoim zwierzęciem. Odmowa takiego spotkania stanowi naruszenie godności człowieka.
Artykuł 4. Zasady bezpieczeństwa i odpowiedzialności Odwiedziny zwierząt powinny być organizowane w sposób zapewniający bezpieczeństwo i komfort pacjenta, innych chorych, personelu oraz samego zwierzęcia, z zachowaniem należytych środków higienicznych i organizacyjnych.
Artykuł 5. Wsparcie terapeutyczne Kontakt pacjenta ze zwierzęciem towarzyszącym jest uznawany za formę wsparcia emocjonalnego i terapeutycznego, a jego znaczenie powinno być uwzględniane w procesie opieki medycznej.
Artykuł 6. Obowiązek instytucji Placówki medyczne i opiekuńcze zobowiązane są do opracowania i wdrożenia procedur umożliwiających odwiedziny zwierząt towarzyszących, przy jednoczesnym poszanowaniu dobra wszystkich pacjentów.
Artykuł 7. Prawo do miłości i obecności Człowiek ma niezbywalne prawo do doświadczania miłości, bliskości i obecności swojego zwierzęcia także w czasie choroby i odchodzenia, bez barier administracyjnych i regulaminowych.

Dyskusja i zakończenie

Wprowadzenie „Karty praw pacjenta do kontaktu ze zwierzętami towarzyszącymi” stanowi krok w kierunku humanizacji systemu opieki zdrowotnej. Dokument ten nie tylko podkreśla znaczenie emocjonalnego i duchowego wymiaru choroby, lecz także otwiera przestrzeń dla nowego rozumienia prawa pacjenta – prawa do więzi, relacji i bliskości. Realizacja zapisanych w Karcie zasad wymaga współpracy interdyscyplinarnej: lekarzy, psychologów, etyków, prawników, personelu pielęgniarskiego oraz przedstawicieli organizacji zajmujących się dobrostanem zwierząt. Z perspektywy bioetycznej Karta stanowi wyraz poszanowania autonomii i podmiotowości pacjenta oraz jego relacyjnej natury. Jej przyjęcie może przyczynić się do przekształcenia praktyki medycznej w kierunku bardziej empatycznym i zintegrowanym, w którym człowiek i jego zwierzę są postrzegani jako współzależna jedność emocjonalna.

DEKLARACJE

1. Zgoda Komisji Bioetycznej na badania: Nie dotyczy.
2. Podziękowania: Brak.
3. Zewnętrzne źródła finansowania: Brak.
4. Konflikt interesów: Brak.

Piśmiennictwo