Review paper
The role of osteopontin in pathogenesis of arthritis

.


Budowa cząsteczki osteopontyny
Osteopontyna (OPN) została po raz pierwszy opisana w 1979 r. jako fosfoproteina wydzielana przez nowotworowe komórki nabłonka [1]. Początkowo zaliczana była do grupy sialoprotein kostnych [2]. Osteopontyna nazywana bywa również cząsteczką Eta-1 (early T lymphocyte activation protein 1) [3], wydzielaną fosfoproteiną I (secreted phosphoprotein-I, Spp1) [4], 2ar [5] lub uropontyną [6]. Osteopontyna jest ufosforylowaną kwaśną glikoproteiną o właściwościach hydrofilowych, zbudowaną z ok. 300 reszt aminokwasowych [7–9]. W strukturze aminokwasowej cząsteczki osteopontyny występuje specyficzna sekwencja trzech aminokwasów – arginina-glicyna-kwas asparaginianowy (RGD) – warunkująca jej zdolność wiązania do komórek. Osteopontyna ma również miejsce wiążące wapń i hydroksyapatyty oraz dwie domeny wiążące heparynę [10]. Sekwencja cDNA kodującego cząsteczkę osteopontyny u różnych ssaków charakteryzuje się znacznym podobieństwem [10]. Zmienność natywnej cząsteczki osteopontyny zależy od licznych modyfikacji potranslacyjnych, takich jak glikozylacja lub fosforylacja [11]. Dzięki występującej w cząsteczce osteopontyny sekwencji RGD, proteina ta zaliczana jest do grupy białek oddziałujących z powierzchnią licznych komórek za pośrednictwem receptorów integrynowych avb1, avb3, avb5 oraz a4b1, a8b1 i a9b1 [7, 12, 13]. Sekwencja innego rejonu cząsteczki osteopontyny umożliwia jej również oddziaływanie ze specyficznymi izoformami komórek CD44 [13, 14]. Osteopontyna, wiążąc się z powierzchnią komórek docelowych, powoduje ich migrację oraz oddziaływania adhezyjne [12]. Osteopontyna jest białkiem powszechnie spotykanym w płynach pozakomórkowych oraz zewnątrzkomórkowej macierzy tkanek zmineralizowanych. W szczególnie dużym stężeniu występuje w miejscach, gdzie występuje proces zapalny lub nowotworzenie [12, 15].
Osteopontyna a reakcja zapalna
Osteopontyna odgrywa istotną rolę w przebiegu procesu zapalnego zarówno o charakterze ostrym, jak i przewlekłym [7]. W układzie immunologicznym osteo-pontyna pełni funkcję czynnika chemotaktycznego. Powoduje ona migrację makrofagów i komórek dendrytycznych do miejsc objętych procesem zapalnym [7, 12] oraz stymuluje makrofagi do produkcji interleukiny 12 (IL-12) oraz interferonu γ (IFN-g). Jednocześnie OPN hamuje wydzielanie IL-10 [16]. Osteopontyna jest również uważana za cytokinę regulującą immunogenność komórek Th1 [17]. Uważa się, że odgrywa niezwykle istotną rolę w inicjowaniu wczesnej komórkowej odpowiedzi immunologicznej poprzez stymulację syntezy cytokin przez limfocyty Th1 oraz hamowanie wydzielania cytokin przez limfocyty Th2 [18]. Także aktywacja limfocytów T, będąca częścią odpowiedzi immunologicznej, skutkuje zwiększoną syntezą osteopontyny, co z kolei stymuluje limfocyty B do zwiększonej produkcji immunoglobulin [19]. Zaobserwowano, że nie tylko natywna cząsteczka osteopontyny ma działanie immunogenne, ale również fragmenty powstałe na skutek działania trombiny na cząsteczkę OPN mają własności chemotaktyczne [11, 12]. Osteopontyna z powodu swoich właściwości mediatora reakcji zapalnych bywa uważana za cytokinę prozapalną [20]. Wydzielanie osteopontyny podlega m.in. regulacji w układzie cytokin pro- i przeciwzapalnych. Cytokiny prozapalne, takie jak czynnik martwicy nowotworów a (TNF-α), transformujący czynnik wzrostu β (TGF-b) oraz interleukina 1b (IL-1b), pobudzają syntezę tej proteiny [21, 22]. Wydzielanie OPN pobudzone może być także wskutek niedotlenienia, hiperglikemii [23] oraz aktywacji makrofagów przez tlenek azotu (NO) lub lipopolisacharydy [LPS] [24].
Osteopontyna a przemiana metaboliczna tkanki kostnej
Osteoblasty syntetyzują strukturalne składniki macierzy zewnątrzkomórkowej kości, które są następnie odkładane w postaci organicznego osteoidu. Osteoid wtórnie ulega mineralizacji. W procesie mineralizacji osteoidu uczestniczą osteokalcyna i osteopontyna, wytwarzane przez osteoblasty składniki istoty międzykomórkowej kości. Obydwa białka uczestniczą w wiązaniu soli wapnia i odkładaniu ich w macierzy kości w postaci hydroksyapatytów [25]. Osteopontyna jako jedno z wielu białek macierzy zewnątrzkomórkowej kości jest fizjologicznym składnikiem tkanki kostnej. Stanowi ona ok. 0,2% masy kości [26, 27], jej synteza podlega zaś stymulacji kalcytriolem [26]. Osteopontyna fizjologicznie w tkance kostnej pełni co najmniej dwie funkcje. Z jednej strony, wiążąc wapń i hydroksyapatyty w tkance kostnej, przyczynia się do mineralizacji organicznego osteoidu kości, z drugiej zaś OPN odgrywa znaczącą rolę w procesie resorpcji kości, stanowiąc czynnik wiążący osteoklasty w zatoce resorpcyjnej [25, 28]. Z tego powodu osteopontyna bywa uważana za jeden z głównych aktywatorów osteoklastów, poprzez który osteoblasty mogą regulować resorpcję tkanki kostnej [25]. Wiązanie osteoklastów jest możliwe dzięki oddziaływaniu receptorów dla wibronektyny, avb3, znajdujących się na powierzchni osteoklastu z sekwencją aminokwasową RGD cząsteczki osteopontyny, fibronektyny lub trombospondyny [26, 29, 30]. Przypuszcza się również, że osteopontyna stanowi główny mediator odpowiedzialny za resorpcję tkanki kostnej indukowaną parathormonem (PTH) [31].
Osteopontyna a reumatoidalne zapalenie stawów i choroba zwyrodnieniowa stawów
Choroba zwyrodnieniowa stawów charakteryzuje się degradacją chrząstki stawowej, zmianami struktury kości podchrzęstnej oraz lokalnym zapaleniem w obrębie stawu [32]. W przebiegu choroby zwyrodnieniowej stawów charakterystyczne jest uwalnianie fragmentów złuszczonej chrząstki stawowej oraz kości podchrzęstnej do płynu stawowego, gdzie wywołują one odpowiedź zapalną na skutek drażnienia błony maziowej. Obserwuje się również wnikanie komórek błony maziowej, synowiocytów oraz makrofagów do wnętrza chrząstki i kości podchrzęstnej o zmienionej strukturze [33]. Błona komórkowa chondrocytów chrząstki stawowej jest bogata w receptory integrynowe dla fibronektyny (a5b1), kolagenu typu II i VI (a1b1, a2b1, a10b1), lamininy (a6b1) oraz witronektyny i osteopontyny (avb3). Receptory integrynowe są niezbędne do prawidłowej regulacji metabolizmu chrząstki stawowej, w tym oddziaływania z czynnikami wzrostowymi, takimi jak insulinopodobny czynnik wzrostu 1 (IGF-1) czy transformujący czynnik wzrostu β (TGF- β) [34]. Jedną z charakterystycznych cech chondrocytów uzyskanych od osób z chorobą zwyrodnieniową stawów jest ich nadaktywność. Wykazują się one zarówno nadczynnością anaboliczną, przejawiającą się m.in. syntezą znacznej ilości kolagenu typu II, jak i nadmierną czynnością kataboliczną, prowadzącą do zwiększonej produkcji metaloproteaz degradujących macierz chrząstki. Zachwianie równowagi metabolicznej skutkuje uszkodzeniem mikroarchitektury chrząstki. Zaobserwowano również, że zwyrodniała chrząstka, w odróżnieniu od chrząstki prawidłowej, produkuje znaczne ilości kolagenu typu X oraz osteokalcynę, osteopontynę i fosfatazę zasadową, cząsteczki charakterystyczne dla tkanki kostnej [35]. Ekspresja mRNA dla osteopontyny oraz fibronektyny w chrząstkach objętych procesem zwyrodnieniowym jest znacznie nasilona w stosunku do chrząstek niezmienionych (nawet 300–700%) [36–38], szczególnie w tych obszarach chrząstki, w których obserwuje się znaczne jej ubytki [39]. Mimo iż wydaje się, że osteopontyna – oprócz funkcji chemotaktycznych dla komórek odpowiedzi immunologicznej – może odgrywać w stawach także rolę inhibitora reakcji zapalnej poprzez ograniczanie produkcji tlenku azotu (NO), prostaglandyny E2 (PGE2) oraz IL-1 [36], to jednak nadmierna aktywność chondrocytów, w tym nasilona synteza OPN i rozregulowanie homeostazy chrząstki stawowej, także na poziomie oddziaływań integrynowych, może odgrywać rolę w patogenezie choroby zwyrodnieniowej stawów [40]. Oprócz ubytków chrząstki stawowej charakterystyczne dla choroby zwyrodnieniowej stawów są również zmiany struktury kości podchrzęstnej, które obejmują zarówno ubytki tkanki, jak i ogniska nadmiernego wysycenia solami wapnia [41]. Za zwiększone odkładanie minerału w kości podchrzęstnej są odpowiedzialne prawdopodobnie osteoblasty tej warstwy kości o nieprawidłowym fenotypie. Zauważono bowiem, że osteoblasty kości podchrzęstnej osób z chorobą zwyrodnieniową stawów charakteryzują się nasiloną syntezą mediatorów reakcji zapalnej interleukiny 6 (IL-6), interleukiny 8 (IL-8), TGF-b1 oraz osteokalcyny i osteopontyny, odpowiedzialnych za mineralizację osteoidu. Największą liczbę zmienionych fenotypowo osteoblastów stwierdza się w ogniskach patologicznego wapnienia warstwy podchrzęstnej kości [42]. Reumatoidalne zapalenie stawów, w odróżnieniu od choroby zwyrodnieniowej stawów, jest przewlekłą chorobą zapalną o agresywnym przebiegu. Pobudzone komórki błony maziowej oraz płynu stawowego syntetyzują mediatory reakcji zapalnej, co prowadzi do stopniowej utraty chrząstki stawowej i destrukcji kości oraz zmian w miękkich strukturach stawowych [43, 44]. W tkance kostnej chorych na reumatoidalne zapalenie stawów obserwuje się znaczną koncentrację osteopontyny, szczególnie w miejscach o dużym stopniu resorpcji kości. Prawdopodobnie osteopontyna odgrywa tu rolę czynnika chemotaktycznego i wiążącego osteoklasty do powierzchni kości, przyczyniając się w ten sposób do jej degradacji. Także badania prowadzone na modelu zwierzęcym dowodzą znacznej koncentracji osteopontyny w tkankach stawowych, szczególnie pochodzących z miejsc objętych znaczną erozją kości [30]. Uważa się, że w przebiegu reumatoidalnego zapalenia stawów zmiany resorpcyjne w tkance kostnej powstają także na podłożu zapalnym. W błonie maziowej tych chorych stwierdza się nadaktywność limfocytów Th1 [45] oraz wzmożoną ekspresję osteopontyny [46]. Przypuszczalnie osteopontyna może w tym przypadku działać jak cytokina pobudzająca limfocyty Th1 do nadmiernej syntezy mediatorów reakcji zapalnych [16, 47], szczególnie w przypadku towarzyszącego wysokiego poziomu innych cytokin prozapalnych, TNF-α czy IL-1b [48]. U chorych na RZS obserwuje się także znamienną korelację pomiędzy stężeniem osteopontyny w płynie stawowym i stężeniem białka C-reaktywnego (CRP) w surowicy, co sugeruje istotną rolę OPN w mediacji reakcji zapalnej [46]. Także w przypadku choroby zwyrodnieniowej stawów osteopontyna może odpowiadać za specyficzną odpowiedź immunologiczną inicjującą degradację chrząstki stawowej we wczesnym stadium choroby [49]. W proces infiltracji synowiocytów, fibroblastów i makrofagów do macierzy zewnątrzkomórkowej chrząstki zaangażowanych jest wiele cytokin i cząsteczek adhezyjnych. Dzięki receptorom integrynowym możliwe jest wiązanie tych komórek z osteopontyną, kolagenem, lamininą, fibronektyną oraz innymi cząsteczkami macierzy chrząstki [48]. Na powierzchni komórek pochodzących z błony maziowej chorych na RZS stwierdza się znaczną koncentrację receptorów avb3 mających zdolność oddziaływania z osteopontyną [50]. Przypuszcza się, że osteopontyna jako jeden ze składników zewnątrzkomórkowej macierzy chrząstki i kości, pełni istotną funkcję chemoatraktanta dla licznych komórek mających receptory integrynowe [48]. Dzięki tym oddziaływaniom OPN zarówno ułatwia migrację fibroblastów, makrofagów, synowiocytów oraz innych komórek wydzielających cytokiny, jak i wiąże te komórki w macierzy chrząstki i kości podchrzęstnej. Ponadto stymuluje ona syntezę i wydzielanie metaloproteaz przez chondrocyty. W ten sposób osteopontyna pośrednio przyczynia się do degradacji macierzy chrząstki i kości [48]. Lokalnie duże stężenie osteopontyny stwierdza się również w płynie stawowym osób zarówno chorych na reumatoidalne zapalenie stawów, jak i na chorobę zwyrodnieniową stawów w stosunku do osób zdrowych [20, 46, 51]. Jednak stężenie OPN w płynie chorych na reumatoidalne zapalenie stawów jest większe niż u pacjentów z chorobą zwyrodnieniową stawów, co dowodzi szczególnego zaangażowania OPN w rozwój zmian zwyrodnieniowych o podłożu zapalnym [8, 46]. Źródłem osteopontyny w płynie stawowym chorych na reumatoidalne zapalenie stawów mogą być występujące tam licznie komórki jednojądrowe (SFMC) [52]. Osteopontyna jako ligand dla receptora CD44 odgrywa rolę mediatora chemotaktycznego dla tej linii komórek w synowium. W preparatach tkankowych pochodzących ze stawów objętych zmianami reumatoidalnymi stwierdza się znaczne ilości komórek mających receptor CD44. Osteopontyna postrzegana jest tutaj jako mediator odpowiedzialny za przyciąganie tych komórek do przestrzeni stawowej [20, 48, 53]. Wiązanie CD44 z osteopontyną jest niezależne od sekwencji RGD i uważane za alternatywną drogę oddziaływań adhezyjnych [54]. Reumatoidalne zapalenie stawów jest chorobą o podłożu autoimmunologicznym [55]. Zaobserwowano, że polimorfizm genu kodującego osteopontynę odgrywa istotną rolę w patogenezie niektórych chorób autoimmunologicznych, takich jak stwardnienie rozsiane czy toczeń układowy [47, 55]. Udział osteopontyny w rozwoju niektórych chorób autoimmunologicznych wiąże się także z wpływem osteopontyny na aktywację limfocytów Th1 [56] oraz na poliklonalną aktywację limfocytów B i stymulację produkcji immunoglobulin [57, 58]. Osteopontyna brana jest również pod uwagę jako jeden z autoantygenów pobudzających kaskadę reakcji immunologicznych prowadzącą do destrukcji własnych tkanek stawowych. Zaobserwowano, że stężenie przeciwciał przeciwko osteopontynie koreluje dodatnio ze stężeniem białka CRP oraz szybkością opadania krwinek czerwonych (OB) zarówno u chorych na reumatoidalne zapalenie stawów, jak i na chorobę zwyrodnieniową stawów [28]. Prawidłowa chrząstka stawowa jest tkanką pozbawioną naczyń krwionośnych [41]. W wyniku zmian zwyrodnieniowych zachodzących w chrząstce tkanka ta ulega neowaskularyzacji [59]. Podejrzewa się, że za proces unaczyniania chrząstki stawowej w przebiegu choroby zwyrodnieniowej oraz reumatoidalnego zapalenia stawów może być również odpowiedzialna osteopontyna [60].
Podsumowanie
Osteopontyna jest wielofunkcyjną cząsteczką białkową, niezbędną w warunkach fizjologicznych do prawidłowego funkcjonowania tkanki kostnej, zarówno jej mineralizacji, jak i naturalnej resorpcji. Jest również niezastąpionym modulatorem reakcji immunologicznych, pełniącym funkcje regulatorowe zarówno w stosunku do limfocytów T, jak i limfocytów B. Jako cytokina o własnościach chemotaktycznych osteopontyna jest również istotnym białkiem przyciągającym i wiążącym komórki w miejscu toczącego się procesu zapalnego. Zaburzenia syntezy osteopontyny prowadzące do jej nadmiernej koncentracji mogą jednak leżeć u podstaw wielu chorób przebiegających z nieprawidłowo zlokalizowaną lub nadmierną mineralizacją, nowotworzeniem, nasiloną resorpcją tkanki kostnej bądź nadmiernie nasiloną reakcją zapalną. Osteopontyna może być również autoantygenem i w nieprawidłowych reakcjach układu immunologicznego uczestniczyć w patogenezie chorób o podłożu autoimmunologicznym. Osteopontyna jako białko o wielu możliwościach może być mediatorem zarówno wielu procesów fizjologicznych, jak i patologicznych, prowadzących do rozwoju różnych nieprawidłowości.
Piśmiennictwo
1. Senger DR, Wirth DF, Haynes RO. Transformed mammalian cells secrete specific proteins and phosphoproteins. Cell 1979; 16: 885-893. 2. Oldberg A, Franzén A, Heinega°rd D. Cloning and sequence analysis of rat bone sialoprotein (osteopontin) cDNA reveals an Arg-Gly-Asp cell-binding protein sequence. Proc Natl Acad Sci U S A 1986; 83: 8819-8823. 3. Ishii T, Ohshima S, Ishida T, et al. Mice with osteopontin deletion remain predisponed to collagen-inducedarthritris. Arthritis Rheum 2004; 50: 669-673. 4. Wrana JL, Zang Q, Sodek J. Full lengh cDNA sequence of porcine secreted phosphoprotein-I (Spp-I, osteopontin). Nucleic Acid Res 1989; 17: 10119-10123. 5. Craig AM, Nemir M, Mukherjee BB, et al. Identification of the major phosphoprotein secreted by many rodent cell lines as 2ar/osteopontin: enhanced expression in H-ras-transformed 3T3 cells. Biochem Biophys Res Comm 1988; 157: 166-173. 6. Shiraga H, Min W, VanDusen WJ, et al. Inhibition of calcium oxalate crystal growth in vitro by uropontin: another member of the aspartic acid-rich protein superfamily. Proc Nat Acad Sci U S A 1992; 89: 426-430. 7. Mazzali M, Kipari T, Ophascharoensuk V, et al. Osteopontin – a molecule for all seasons. Q J Med 2002; 95: 3-13. 8. Denhardt DT, Noda M. Osteopontin expression and function: role in bone remodeling. J Cell Biochem Suppl 1998; 30-31: 92-102. 9. Denhardt DT, Noda M, O’Regan AW, et al. Osteopontin as a means to cope with environmental insults: regulation of inflammation, tissue remodeling, and cell survival. J Clin Invest 2001; 107: 1055-1061. 10. Franzen A, Heinegard D. Isolation and characterization of two sialoproteins present only in bone calcified matrix. Biochem J 1985; 232: 715-724. 11. O’Regan AW, Chupp GL, Lowry JA, et al. Osteopontin is associated with T cells in sarcoid granulomas and has T cell adhesive and cytokine like properties in vitro. J Immunol 1999; 162: 1024-1031. 12. Gravallese EM. Osteopontin a bridge between bone and the immune system. J Clin Invest 2003; 112: 147-149. 13. Bayless KJ, Meininger GA, Scholtz JM, Davis GE. Osteopontin is a ligand for the alpha4beta1 integrin. J Cell Sci 1998; 111: 1165-1174. 14. Chellaiah MA, Kizer N, Biswas R, et al. Osteopontin deficiency produces of osteoclast dysfunction due to reduced CD44 surface expression. Mol Biol Cell 2003; 14: 173-189. 15. Wai PY, Kuo PC. Osteopontin: regulation in tumor metastasis. Cancer Metastsis Rev 2008; 27: 103-118. 16. Ashkar S, Weber GF, Panoutsakopoulou V, et al. Eta-1 (osteopontin): an early component of type-1 (cell mediated) immunity. Science 2000; 287: 860-864. 17. Jansson M, Panoutsakopoulou V, Baker J, et al. Attenuated experimental autoimmune encephalomyelitis in Eta-1/osteopontin deficient mice. J Immunol 2002; 168: 2096-2099. 18. O’Regan A, Breman JS. Osteopontin: a key cytokine in cell- -mediated and granulomatous inflammation. Int J Exp Pathol 2000; 81: 373-390. 19. Weber GF, Ashkar S, Glimcher MJ, Cantor H. Receptor-ligand interaction between CD44 and osteopontin (Eta-1). Science 1996; 71: 509-512. 20. Xu G, Nie H, Li N, et al. Role of osteopontin in amplification and perpetuation of rheumatoid synovitis. J Clin Invest 2005; 155: 1060-1067. 21. Denhardt DT, Guo X. Osteopontin: a protein with diverse functions. FASEB J 1993; 7: 1475-1482. 22. Hullinger TG, Pan Q, Viswanathan HL, Somerman MJ. TGFbeta and BMP-2 activation of the OPN promoter: roles of smad- and hox-binding elements. Exp Cell Res 2001; 262: 69-74. 23. Sodhi CP, Phadake SA, Batlle D. Hypoxia and high glucose cause exaggerated mesangial cell growth and collagen synthesis: role of osteopontin. Am J Physiol Renal Physiol 2001; 280: 667-674. 24. Guo H, Cai CQ, Schroeder RA, Kuo PC. Osteopontin is a negative feedback regulator of nitric oxide synthesis in murine macrophages. J Immunol 2001; 166: 1079-1086. 25. Stawińska N, Ziętek M, Kochanowska I. Molekularne procesy resorpcji kosci i ich potencjał terapeutyczny w leczeniu chorób przyzębia i osteoporozy. Dent Med Probl 2005; 42: 626-635. 26. Reinholt FP, Hultenby K, Oldberg A, Heinegard D. Osteopontin – a possible anchor of osteoclasts to bone. Proc Natl Acad Sci 1990; 87: 4473-4475. 27. Wollheim FA. Bone sialoprotein – a new marker for subchondral bone. Osteoarthritis Cartilage 1999; 7: 331-332. 28. Sakata M, Tsuruha JI, Masuko-Hongo K, et al. Autoantibodies to osteopontin in patients with osteoarthritis and rheumatoid arthritis. J Rheumatol 2001; 28: 1492-1495. 29. Nakamura I, Duong le T, Rodan SB, Rodan GA. Involvement of alpha (v) beta3 integrins in osteoclast function. J Bone Miner Metab 2007; 25: 337-344. 30. Ishii T, Ohshima S, Ishida T, et al. Osteopontin as a positive regulator in the osteoclastogenesis of arthritis. Biochem Biophys Res Commun 2004; 316: 809-815. 31. Ihara H, Denhardt DT, Furuya K, et al. Parathyroid hormone- -induced bone resorption does not occur in the absence of osteopontin. J Biol Chem 2001; 276: 13065-13071. 32. Poole AR. An introduction to the pathophysiology of osteoarthritis. Front Biosci 1999; 4: 662-670. 33. Revell PA, Mayston V, Lalor P, Mapp P. The synovial membrane in osteoarthritis: a histological study including the characterisation of the cellular infiltrate present in inflammatory osteoarthritis using monoclonal antibodies. Ann Rheum Dis 1988; 47: 300-307. 34. Loeser RF. Chondrocyte integrin expression and function. Biorheology 2000; 37: 109-116. 35. Pullig O, Pfander D, Swoboda B. Molecular principles of induction and progression of arthrosis. Orthopade 2001; 30: 825-833. 36. Attur MG, Dave MN, Stuchin S, et al. Osteopontin: an intrinsic inhibitor of inflammation in cartilage. Arthritis Rheum 2001; 44: 578-584. 37. Martin I, Jakob M, Schäfer D, et al. Quantitative analysis of gene expression in human articular cartilage from normal and osteoarthritic joints. Osteoarthritis Cartilage 2001; 9: 112-118. 38. Yagi R, McBurney D, Laverty D, et al. Intrajoint comparisons of gene expression patterns in human osteoarthritis suggest a change in chondrocyte phenotype. J Orthop Res 2005; 23: 1128-1138. 39. Pullig O, Weseloh G, Gauer S, Swoboda B. Osteopontin is expressed by adult human osteoarthritic chondrocytes: protein and mRNA analysis of normal and osteoarthritic cartilage. Matrix Biol 2000; 19: 245-255. 40. Attur MG, Dave MN, Clancy RM, et al. Functional genomic analysis in arthritis-affected cartilage: yin-yang regulation of inflammatory mediators by alpha 5 beta 1 and alpha V beta 3 integrins. J Immunol 2000; 164: 2684-2691. 41. Buckwalter JA, Martin J. Osteoarthritis. Adv Drug Deliv Rev 2006; 58: 150-167. 42. Sanchez C, Deberg MA, Bellahcene A, et al. Phenotypic characterization of osteoblasts from sclerotic zones of osteoarthriti subchondral bone. Arthritis Rheum 2008; 58: 442-455. 43. Firstein GS. Invasive fibroblast-like synoviocytes in rheumatoid arthritis. Passive responders or transformed aggressors? Arthritis Rheum 1996; 39: 1781-1790. 44. Pap T, Müller-Ladner U, Gay RE, Gay S. Fibroblast biology. Role of synovial fibroblasts in the pathogenesis of rheumatoid arthritis. Arthritis Res 2000; 2: 361-367. 45. Feldmann M, Brennan FM, Maini RN. Role of cytokines in rheumatoid arthritis. Annu Rev Immunol 1996; 14: 397-440. 46. Ohshima S, Yamaguchi N, Nishioka K, et al. Enhanced local production osteopontin (OPN) in rheumatoid joints. J Rheumatol 2002; 29: 2061-2067. 47. Chabas D, Baranzini SE, Mitchell D, et al. The influence of proinflammatory cytokine, osteopontin, on autoimmune demyelinating disease. Science 2001; 294: 1731-1735. 48. Schedel J, Wenglend C, Distler O, et al. Differential adherence of osteoarthritis and rheumatoid arthritis synovial fibroblasts to cartilage and bone matrix proteins and its implication for osteoarthritis pathogenesis. Scand J Immunol 2004; 60: 514-523. 49. Du H, Masuko-Hongo K, Nakamura H, et al. The prevelence of autoantibodies against cartilage intermediate layer protein, YKL-39, osteopontin and cyclic cytrulinated peptide in patients with early-stage knee osteoarthritis: evidence of variety of autoimmune processes. Rheumatol Int 2005; 26: 35-41. 50. Rinaldi N, Weis D, Brado B, et al. Differential expression and functional behaviour of the alpha v and beta 3 integrin subunits in cytokine stimulated fibroblast-like cells derived from synovial tissue of rheumatoid arthritis and osteoarthritis in vitro. Ann Rheum Dis 1997; 56: 729-736. 51. Noda M, Yumoto K, Morinobu M, et al. Osteopontin and arthritis. Nippon Rinsho 2003; 61: 887-890a. 52. Xu G, Sun W, He D, et al. Overexpression of osteopontin in rheumatoid synovial mononuclear cells is associated with joint inflammation, not with genetic polymorphism. J Rheumatol 2005; 32: 410-416. 53. Zhu B, Suzuki K, Goldberg HA, et al. Osteopontin modulates CD44-dependent chemotaxis of peritoneal macrophages through G-protein-coupled receptors: evidence of a role for an intracellular form of osteopontin. J Cell Physiol 2004; 198: 155-167. 54. Weber G, Ashkar S, Cantor H. Interaction between CD44 and osteopontin as a potential basis for metastasis formation. Proc Assoc Am Physicans 1997; 109: 1-9. 55. Urcelay E, Martínez A, Mas-Fontao A, et al. Osteopontin gene polymorphism in Spanish patients with rheumatoid arthritis. J Rheumatol 2005; 32: 405-409. 56. Nagai S, Hashimoto S, Yamashita T, et al. Comprehensive gene expression profile of human activated T (h) 1- and T (h) 2-polarized cells. Int Immunol 2001; 13: 367-376. 57. Lampe MA, Patarca R, Iregui MV, Cantor H. Polyclonal B cell activation by the Eta-1 cytokine and the development of systemic autoimmune disease. J Immunol 1991; 147: 2902-2906. 58. Cantor H. The role of Eta-1/osteopontin in the pathogenesis of immunological disorders. Ann N Y Acad Sci 1995; 760: 143-150. 59. Walsh DA. Angiogenesis and arthritis. Rheumatology (Oxford) 1999; 38: 103-112. 60. Yumoto K, Ishijima M, Rittling SR, et al. Osteopontin deficiency protects joints against destruction in anti-type II collagen antibody-induced arthritis in mice. Proc Natl Acad Sci U S A 2002; 99: 4556-4561.