Wstęp
Łuszczyca charakteryzuje się wydłużeniem i poszerzeniem naczyń włosowatych warstwy brodawkowatej skóry [1] wraz ze zwiększeniem przepuszczalności ich ściany (fenestracja) i przezskórnym naciekaniem naskórka komórkami zapalnymi [2, 3] – limfocytami T, monocytami/makrofagami, wielojądrzastymi granulocytami obojętnochłonnymi [4–7] oraz granulocytami kwasochłonnymi [8–10], a także rozrostem i nieprawidłowym różnicowaniem komórek warstwy rogowej naskórka (parakeratoza) [2, 4, 11–13]. W patogenezie choroby mogą uczestniczyć zaburzenia w metabolizmie nienasyconych kwasów tłuszczowych i eikosanoidów [4, 14], wydzielania limfokin [4, 15, 16], wewnątrz- i zewnątrzkomórkowej dystrybucji jonów wapnia [17, 18] i udziału kalmoduliny [6], aktywności fagocytarnej granulocytów [6, 19–21], generacji aktywnych form tlenu oraz peroksydacji lipidów [11, 22], a z drugiej strony zaburzenia antyoksydacyjnej odpowiedzi enzymów cytoplazmatycznych – dysmutazy ponadtlenkowej i mieloperoksydazy [23] i komórkowych – peroksydazy glutationowej [24, 25].
W piśmiennictwie rozważa się również rolę selenu w skórze i jej przydatkach u chorych na łuszczycę [26, 27]. W odniesieniu do naskórka w ogóle wskazuje się na udział selenu w procesach keratynizacji, głównie poprzez tworzenie wiązań S-S [28], a u chorych na łuszczycę, dodatkowo – na wielokierunkowe wpływy na parametry immunologiczne i biochemiczne zachodzące w obrębie skóry [29]. Rola selenu w patogenezie chorób skóry jest do tej pory poznana niedostatecznie.
Celem pracy własnej uczyniono porównawcze – w grupie chorych na łuszczycę i w grupie osób klinicznie zdrowych – oznaczenie stężenia selenu w krwinkach czerwonych, osoczu, moczu, włosach i paznokciach, a także aktywności peroksydazy glutationowej (GSH-Px) w krwinkach czerwonych, przy uwzględnieniu faktu, że spożycie selenu z dietą jest w obu ocenianych grupach porównywalne.
Materiał i metody
Badania przeprowadzono u 65 osób, kobiet i mężczyzn, w tym:
1) grupę odniesienia (O) stanowiło 31 osób (11 kobiet i 20 mężczyzn) klinicznie zdrowych, w wieku od 28 do 58 lat,
2) grupę badaną (B) stanowiły 34 osoby (12 kobiet i 22 mężczyzn) z łuszczycą pospolitą (psoriasis vulgaris), w wieku od 21 do 66 lat (tab. 1. i 1a.).
Do badań kwalifikowano osoby, które:
1) w grupie odniesienia: nie wykazywały odchyleń w wywiadach i badaniach klinicznych;
2) w grupie badanej: nie wykazywały innych niż wynikające z choroby zasadniczej odchyleń od stanu prawidłowego;
3) w obu grupach:
• w ciągu ostatnich 12 mies.:
– nie były wegetarianami lub weganami i nie stosowały innych diet specjalnych, np. eliminacyjnej lub cukrzycowej,
– nie przyjmowały preparatów zawierających selen lub witaminy E oraz nie stosowały ich miejscowo (szampon Selsun),
– nie były poddawane leczeniu immunosupresyjnemu (kortykosterydy, metotreksat, cyklosporyna A);
• w ciągu ostatnich 48 godz.:
– nie spożywały produktów pochodzenia morskiego lub grzybów;
• nie chorowały aktualnie lub w przeszłości na nowotwory;
• w przypadku kobiet – nie były ciężarne, karmiące piersią i leczone hormonalnie;
• nie wykazywały klinicznych cech niedożywienia lub otyłości.
U osób obydwu grup osobowych oznaczono wskaźnik wagowo-wzrostowy Queteleta (Body Mass Index – BMI) wg wzoru [30]:
masa ciała w kg
BMI = ——————————
wysokość ciała w m2
Wyniki wyrażono w liczbach bez miana.
Krew do badań pobierano na czczo (u chorych z łuszczycą w 2. dniu hospitalizacji) z żyły odłokciowej, w ilości 5 ml, do probówek zawierających 0,5 ml (2 500 j.m.) heparyny. Krew odwirowywano przez 10 min z prędkością 5 tys. obrotów na minutę, po czym odciągano osocze. Z pozostałości usuwano leukocyty, a masę erytrocytarnę 3-krotnie płukano 0,9-% NaCl i każdorazowo wirowano w warunkach podanych wyżej. Tak przygotowane erytrocyty służyły do badania.
Stężenie selenu w erytrocytach oznaczano metodą Watkinsona [31] z późniejszymi modyfikacjami opracowanymi w oparciu o instrukcje firmowe aparatury i odczynników.
Krwinki czerwone w ilości 1 ml mineralizowano w pojemnikach (podstawę stanowiły probówki teflonowe), przystosowanych do pracy w aparacie mikrofalowym, po uprzednim dodaniu do pojemników 5 ml mieszaniny utleniającej (4 ml stężonego kwasu azotowego i 1 ml 30-% nadtlenku wodoru – obydwa odczynniki spektroskopowo czyste). Po mineralizacji próbkę rozcieńczano wodą dejonizowaną (w aparacie odwrotnej osmozy) do objętości 10 ml. Stężenie pierwiastka w erytrocytach oznaczano przy użyciu spektrometru atomowego ze wzbudzeniem plazmowym AES-ICP typ PU7000 (Philips – Holandia) uwzględniając pomiar tła, które stanowiła woda użyta do rozcieńczenia próbki.
Do kalibracji spektrometru użyto wzorców z BCR Reference Materials European Commission, Joint Research Center, Institute for Reference Materials and Measurements, Retieseweg – Belgia.
Stężenie selenu w erytrocytach wyliczano:
1) m = C1 – C2
gdzie: C1 – pomiar zawartości selenu w próbce w ppm,
C2 – pomiar zawartości selenu w wodzie w ppm
m
2) x = — • 100
a
gdzie: x – zawartość selenu,
a – objętość próbki w ml
Wyniki wyrażono w mikrogramach na 100 μl (µg/100 ml).
Osocze w objętości 1 ml pozyskiwano, mineralizowano oraz wyliczano wartość „m” w sposób opisany przy erytrocytach.
Stężenie selenu w osoczu wyliczano:
m
x = — • 1 000
a
gdzie: x – zawartość selenu
a – objętość próbki w ml
Wyniki wyrażono w mikrogramach na litr μg/l).
Prowadzono dobową zbiórkę moczu, z której do badań użyto próbkę o objętości 10 ml. Próbkę mineralizowano oraz wyliczano wartość „m” w sposób opisany przy erytrocytach.
Stężenie selenu w moczu wyliczano:
m
x = —
a
gdzie: x – zawartość selenu
a – objętość próbki w ml
Wyniki wyrażono w mikrogramach na ml μg/ml).
Włosy wycinano z okolicy potylicznej, w przypadku włosów długich do badań używano ich 4 cm odcinki – licząc od skóry głowy. Próbkę o masie 200–300 mg myto w acetonie, a następnie w 2-% roztworze detergentu BR i J-35P (Fluka Biochemika, Szwajcaria). Po wysuszeniu próbkę ważono, następnie mineralizowano i wyliczano wartość „m” w sposób opisany przy erytrocytach.
Stężenie selenu we włosach wyliczano:
m
x = —
a
gdzie: x – zawartość selenu
a – masa próbki w gramach
Wyniki wyrażono w mikrogramach na gram μg/g).
Próbkę paznokci o masie ok. 200 mg mineralizowano i wyliczano wartość „m” w sposób opisany przy erytrocytach.
Stężenie selenu w paznokciach wyliczano:
m
x = —
a
gdzie: x – zawartość selenu
a – masa próbki w gramach
Wyniki wyrażono w mikrogramach na gram (μg/g).
W celu oznaczenia aktywności peroksydazy glutationowej w erytrocytach, krew pobierano na czczo (u chorych na łuszczycę w 2. dniu hospitalizacji) z żyły odłokciowej, w ilości 5 ml, do probówek zawierających 0,5 ml (2 500 j.m.) heparyny. Krew odwirowywano przez 10 min z prędkością 3 tys. obrotów na minutę, po czym odciągano osocze. Masę krwinkową płukano 3-krotnie 0,9-% roztworem NaCl o temp. 4°C, w stosunku objętościowym 1:2. Po każdym płukaniu i wirowaniu wraz z nadsączem usuwano krwinki białe i płytkowe. Otrzymaną masę erytrocytarną hemolizowano, mieszając ją z równą objętością wody podwójnie destylowanej.
U każdego z badanych oznaczano stężenie hemoglobiny.
Aktywność GSH-Px w erytrocytach oznaczano metodą Little i O’Brien [32].
Jako substratu dla GSH-Px użyto wodoroponadtlenku kumenu. Do dwóch probówek (badanej i kontrolnej) odmierzano po 0,1 ml 50-krotnie rozcieńczonego hemolizatu i po 0,7 ml 50 mM buforu TRiS-HCl o pH 7,6. Całość inkubowano przez 10 min w temperaturze 37°C, po czym do obu probówek dodawano po 0,1 ml zredukowanego glutationu (0,006 g na 10 ml buforu TRiS-HCl), a do próby badanej – dodatkowo – 0,1 ml rozcieńczonego wodoroponadtlenku kumenu (5 μl kumenu rozcieńczano w 10 ml buforu TRiS-HCl). Po upływie 5 min do obu prób dodano po 1 ml 20-% kwasu trichlorooctowego (TCA), a do próby kontrolnej – dodatkowo – 0,1 ml kumenu. Całość inkubowano przez 10 min w temperaturze 37°C, po czym wirowano przez 20 min przy prędkości 3 tys. obrotów na minutę. Z obu prób pobierano po 1 ml nadsączu i dodawano po 2 ml buforu TRiS-HCl o pH 10, następnie po 0,1 ml roztworu 5,5’ Dithio-bis-2 nitrobenzoic acid (DTNB) (Sigma, USA) przygotowanego ex tempore (0,0198 g DTNB na 5 ml alkoholu metylowego).
Tak przygotowane próby, badaną wobec kontrolnej, oznaczano przy użyciu spektrometru Epoll (Poll Limited, Warszawa) przy długości fali 412 nm. W wynikach uwzględniono rozcieńczenia i współczynnik molowy. Wyniki wyrażono w jednostkach na gram hemoglobiny (U/g Hb).
Opracowania statystycznego materiału dokonano na podstawie programu STATISTICA PL (Nr Licencji – SN: SP7105488009G51).
Wyniki
U chorych na łuszczycę, w porównaniu do osób klinicznie zdrowych, zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn, wartości BMI nie wykazywały różnic znamiennych (ryc. 1.).
U chorych na łuszczycę, w porównaniu do osób klinicznie zdrowych, zarówno u kobiet (p<0,01), jak i u mężczyzn (p<0,005), a także w całej grupie badanej (p<0,001), stężenie selenu w erytrocytach było wysoce znamiennie niższe (ryc. 2.).
U chorych na łuszczycę, w porównaniu do osób klinicznie zdrowych, zarówno u kobiet (p<0,005), jak i u mężczyzn (p<0,001), a także w całej grupie badanej (p<0,001), stężenie selenu w osoczu było wysoce znamiennie niższe (ryc. 3.).
U kobiet chorych na łuszczycę, w porównaniu do kobiet klinicznie zdrowych, stężenie selenu w moczu było wysoce znamiennie niższe (p<0,005), u mężczyzn – wysoce znamiennie wyższe (p 0,001). W całej grupie chorych na łuszczycę, w porównaniu do osób klinicznie zdrowych, stężenie selenu w moczu było wysoce znamiennie niższe (p<0,001) (ryc. 4.).
U chorych na łuszczycę, w porównaniu do osób klinicznie zdrowych, zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn, a także w całej grupie badanej, stężenie selenu we włosach nie wykazywało różnic znamiennych (ryc. 5.).
U chorych na łuszczycę, w porównaniu do osób klinicznie zdrowych, zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn, a także w całej grupie badanej stężenie selenu w paznokciach nie wykazywało różnic znamiennych (ryc. 6.).
U kobiet chorych na łuszczycę, w porównaniu do kobiet klinicznie zdrowych, aktywność GSH-Px w erytrocytach nie wykazywała różnicy znamiennej, u mężczyzn (p<0,01), a także w całej grupie badanej (p<0,01) – była znamiennie niższa (ryc. 7.).
Omówienie
Oceniane w badaniach własnych grupy osobowe – grupa osób klinicznie zdrowych i grupa chorych na łuszczycę – charakteryzują się podobną strukturą płci i wieku. Wszystkie osoby pochodzą z regionu łódzkiego i legitymują się zbliżonymi standardami społecznymi. Obydwie grupy osobowe nie wykazują też znamiennych różnic morfometrycznych, mierzonych wartościami wskaźnika wagowo-wzrostowego.
Cechę morfometryczną, w ujęciu opisywanym, stanowi relatywna masa ciała, w której kształtowaniu podstawowe znaczenie ma tkanka tłuszczowa, a ściślej – liczba i wielkość komórek tłuszczowych (adipocytów). Do oceny ilości tkanki tłuszczowej stosuje się metody bezpośrednie i pośrednie. Zważywszy na łatwość wykonania i porównywalność wyników, w praktyce rozpowszechniły się metody pośrednie, z których za najbardziej miarodajny uznaje się wskaźnik masy ciała [30, 33].
W etiologicznej klasyfikacji zespołów otyłości, poza typami patologicznymi (w materiale własnym, co wykazano w rozdziale Materiał badany, osoby z patologią inną niż łuszczyca nie były uwzględniane w badaniach), wyróżnia się typ pokarmowy – w sensie hiperalimentacji [33]. Wydaje się, że czynnik pokarmowy, w szerszym rozumieniu: hiper-, normo- i hipoalimentacji, odgrywa również zasadniczą rolę w strukturze relatywnej masy ciała.
Opierając się na opisanych przesłankach (struktura płci i wieku, region łódzki, niewykazujące różnic wartości BMI), jakkolwiek pośrednich, jednak przy braku bezwzględnie miarodajnych metod oceny spożycia selenu w dziennej racji pokarmowej [34] przyjęto, że w obydwu ocenianych grupach osobowych spożycie selenu było porównywalne.
Wyniki własne wskazują, że u chorych na łuszczycę, zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn, w porównaniu do osób klinicznie zdrowych, również kobiet i mężczyzn, stężenie selenu w krwinkach czerwonych oraz w osoczu jest wysoce znamiennie niższe.
W badaniach Zachary i wsp. [35] nad stężeniem selenu w krwinkach czerwonych i w osoczu w grupie kobiet i mężczyzn, zdrowych mieszkańców Łodzi, o podobnej do materiału własnego strukturze płci i wieku, stwierdzono, że stężenie pierwiastka w krwinkach czerwonych jest 1,8 razy większe niż w osoczu; w badaniach własnych stosunek ten wynosi 5,9, ale u chorych na łuszczycę aż 10,4.
Niektórzy autorzy są zdania, że stężenie selenu w pełnej krwi i w osoczu u zdrowych kobiet jest wyższe niż u zdrowych mężczyzn [36], jednak inni nie wykazują różnic w stanie selenowym obu płci [37–40]. Ostatnie spostrzeżenia potwierdzają wyniki własne zarówno w odniesieniu do osób zdrowych, jak i chorych na łuszczycę.
Dane dotyczące gospodarki selenowej u chorych na łuszczycę są nieliczne. Spośród nich, w większości prac stwierdzono, podobne do obserwowanego w badaniach własnych, obniżenie stężenia selenu w pełnej krwi oraz oddzielnie w jej elementach morfotycznych i osoczu [26, 36, 41–43], także w łuszczycy stawowej [44].
Stężenie selenu w moczu jest uznawane za wskaźnik homeostazy organizmu [45]. Zróżnicowane poziomy wyrażają stany przemian biochemicznych pierwiastka, mechanizmy detoksykacji oraz wyznaczają stan selenowy organizmu [46]. Wydzielanie pierwiastka do moczu [46] wraz z wydzielaniem do przewodu pokarmowego [47] i układu oddechowego [48] stanowi podstawę eliminacji toksycznych produktów przemiany selenowej. Głównym (dużym) metabolitem selenu (major urinary selenium metabolite) jest jon trimetyleselenowy (TMSe+) [49], wyrażający metabolizm selenometioniny i selenocysteiny [46]. Wolny selenin nie jest wykrywany w moczu, ponieważ w miejsce siarki wiąże się z aminokwasami [wg 47].
Badania własne wykazały, że stężenie selenu w moczu u osób obu grup osobowych wyraża się niejednoznacznie; u kobiet z łuszczycą, w porównaniu do kobiet klinicznie zdrowych jest ono znamiennie niższe, natomiast u mężczyzn z łuszczycą, w porównaniu do mężczyzn klinicznie zdrowych znamiennie wyższe. Jakkolwiek o zróżnicowanym wydalaniu pierwiastka z moczem u zdrowych osób obu płci donoszą również inni autorzy [50–53], wyjaśnienie tego stanu na obecnym etapie badań nie jest możliwe, zwłaszcza na tle opisanego wyżej zachowania się pierwiastka w krwinkach czerwonych i w osoczu (równoległego) osób klinicznie zdrowych i chorych na łuszczycę. Być może, zaobserwowane różnice są wyrazem wpływu hormonalnego na przemianę selenową – zróżnicowanego u obu płci.
W dostępnym piśmiennictwie nie znaleziono danych dotyczących stężenia selenu w moczu u chorych na łuszczycę. Autorzy donoszą natomiast o zróżnicowanych, w porównaniu do osób zdrowych, stężeniach pierwiastka w moczu u osób z chorobą nowotworową, padaczką, nadciśnieniem, u pracowników narażonych na mangan, chrom, kadm i rtęć [54], a także w oparzeniach i w chorobie alkoholowej [47].
Ilość selenu w przydatkach skóry, takich jak łodyga włosa i płytka paznokciowa, odzwierciedla spożycie pierwiastka w ciągu wielu miesięcy lub nawet lat [55]. Poza tym, ilość ta wykazuje daleko idącą stabilność [56]. Przytoczone poglądy potwierdzają pośrednio wyniki własne, wskazujące na brak znamiennych różnic dotyczących stężenia selenu w paznokciach i włosach pomiędzy osobami, kobietami i mężczyznami, chorymi na łuszczycę i klinicznie zdrowymi.
Odnośnie oceny stanu selenowego omawianych przydatków skóry, w kontekście ryzyka zachorowania na łuszczycę, danych porównawczych w dostępnym piśmiennictwie nie znaleziono. Problem ten jest przedmiotem zainteresowań w chorobie nowotworowej, jakkolwiek wyniki nie są jednoznaczne. Stwierdzono mianowicie, że obniżona zawartość selenu w płytce paznokciowej stanowi ryzyko zachorowania na raka jamy ustnej u mężczyzn [57], ale także, że wysoka zawartość pierwiastka w płytce paznokciowej u kobiet nie chroni, a niska nie stanowi ryzyka zachorowania na raka piersi, szyjki macicy, jajników, płuc, jelita grubego i czerniaka [58].
W badaniach własnych stwierdzono, że aktywność selenozależnej peroksydazy glutationowej w krwinkach czerwonych u chorych na łuszczycę, w porównaniu do osób klinicznie zdrowych, jest niższa, chociaż niejednakowo u obu płci; znamiennie niższa u mężczyzn oraz wykazująca nieznamienną tendencję do obniżenia u kobiet. Wykazane różnice aktywności GSH-Px w krwinkach czerwonych mogą świadczyć o niejednakowym stopniu peroksydacji lipidów błon komórkowych u chorych na łuszczycę w porównaniu z osobami zdrowymi [44, 59]. W nielicznych badaniach innych autorów aktywność GSH-Px w krwinkach czerwonych generalnie nie różniła się u chorych na łuszczycę, w porównaniu do osób zdrowych [59, 60], natomiast u chorych na łuszczycę była niższa u mężczyzn niż u kobiet [60], czego nie potwierdzono w materiale własnym; aktywność GSH-Px w krwinkach czerwonych pomiędzy kobietami i mężczyznami nie wykazuje różnic znamiennych.
W rozważaniach nad udziałem selenu w patogenezie łuszczycy zwraca się uwagę na takie elementy, jak pobudzenie układu immunologicznego i – w następstwie – stan zapalny w skórze oraz na nadmierną proliferację komórek warstwy rogowej naskórka.
W obrębie aktywowanych w łuszczycy komórek immunokompetentnych – limfocytów T, granulocytów obojętnochłonnych, komórek śródbłonka i keratynocytów [7, 61] – rolę selenu rozważa się głównie w kontekście: 1) stymulowania wzrostu liczby komórek CD4+ w stosunku do niezmienionej liczby komórek CD8+, CD11+ i CD1+, w warstwie siateczkowatej skóry właściwej w obrębie zmian klinicznych; 2) wpływu na ekspresję mediatorów zapalenia: prozapalnych cytokin produkowanych przez keratynocyty – IL-1a, TNF-a i IL-6 [62] oraz prozapalnych cytokin limfocytów krwi obwodowej – TNF-α, INF-γ, IL-6 i GM-CSF [63].
Rozważa się również potencjalne działanie antyproliferacyjne selenu, które ma być związane z cytotoksycznością pierwiastka [64], a także jego udział w hamowaniu procesu zapalnego (jako metaloidu wchodzącego w skład GSH-Px) poprzez mobilizację bariery antyoksydacyjnej, chroniącej błony komórkowe przed stresem oksydacyjnym [41, 59], w tym rolę związków selenu jako zmiataczy wolnych rodników powstających w organizmie w procesach niekontrolowanego utleniania komórkowego [65]. Jednakże wykazano również, że związki selenu, takie jak seleniny, selnocystyna, selenocystanina i dwutlenek selenu, posiadając właściwości katalityczne, w reakcjach z glutationem (GSH), przyczyniają się do powstawania substancji o charakterze wolnorodnikowym, mogących wpływać na reorganizację kaskady kwasu arachidonowego w kierunku tworzenia metabolitów (TXB26-keto-PGF-1) o działaniu wazokonstrykcyjnym i agregującym trombocyty [66, 67]. O podwyższonym poziomie wymienionego metabolitu w trombocytach u chorych na łuszczycę donoszą Schena i wsp. [68].
Generalnie uznaje się, że selen w powiązaniu z GSH-Px biorą udział w inhibicji kancerogenezy, prewencji chorób sercowo-naczyniowych z zawałem mięśnia sercowego włącznie oraz spełniają rolę zapobiegającą toksycznemu oddziaływaniu na organizm niektórych pierwiastków, takich jak arsen, kadm, miedź, lit, rtęć, tellur i cynk [47]. W świetle uzyskanych wyników własnych i przytoczonych danych z piśmiennictwa należy sądzić, że selen i GSH-Px odgrywają również istotną, chociaż wielokierunkową rolę w różnych elementach patogenetycznych łuszczycy. Jednakże nie można wykluczyć, że część z opisanych odchyleń powstaje w następstwie toczącego się procesu chorobowego.
Piśmiennictwo
1. MacDonald-Hull S, Geodfield M, Wood EJ, Cunliffe WJ: Active and inactive edges of psoriasis plagues: identyfication by tacing and investigation by laser – doppler flowmetry and immunocytochemical techniques. J Invest Dermatol, 1989, 92: 782-5.
2. Braun-Falco O, Plewig G, Wolff HH, Winkelmann RK: Dermatology. Springer-Verlag. Berlin, Heidelberg, New York, London, Paris, Tokyo, Hong Kong, Barcelona, 1991, 417.
3. Soltani K, van Scott EJ: Paterns and sequence of tissue changes in incipient and involving lesions of psoriasis. Arch Dermatol, 1972, 106: 484-90.
4. Barker JNWN: The patophysiology of psoriasis. Lancet, 1991, 338: 227-30.
5. Jabłońska S: Immunologia łuszczycy. Immunol Pol, 1982, 7: 3-7.
6. Jabłońska S, Majewski S, Gliński W, Wolska H: Co nowego w łuszczycy? IV Sympozjum Międzynarodowe w Stanford. 6-11 lipca 1986 r. Przegl Dermatol, 1987, 2: 100-11.
7. Norris DA, Travers JB, Leung DYM: Lymphocyte activation in the pathogenesis of psoriasis. J Invest Dermatol, 1997, 109: 1-4.
8. Fredens K, Dahl R, Venge P: The gordon phenomenon induced by the eosinophil cationic protein and the eosinophil protein X. J Allergy Clin Immunol, 1982, 70: 361-6.
9. Lundin A, Fredens K, Michaëlsson G, Venge P: The eosinophil granulocyte in psoriasis. Br J Dermatol, 1990, 122: 181-93.
10. Venge P: The eosinophil in inflammation. In: Venge P., Lindbom A. (Eds): Inflammation. Almquist AND Wiksell International. Stockholm 1985, 85-103.
11. Das UN, Vijaykumar K, Madhavi N, Suryaprabha P, Sravankumar G, Ramesh G, Koratkar R, Sagar PS, Padura M: Psoriasis: current concepts and new approaches to therapy. Med Hypothesis, 1992, 38: 56-62.
12. Granstein RD: Psoriasis: further evidence for a key role for leucocytes. J Clin Invest, 1996, 98: 1695-6.
13. Langner A: Łuszczyca. W: Jabłońska S. (Red.): Choroby skóry. PZWL, Warszawa 1980, 371-86.
14. Lohermo PG, Wang D: Selenium and arsenic in the environment in Finland. J Environ Pathol, Toxicol Oncol, 1998, 17: 205-16.
15. Horn F, Marks F, Fisher GJ, Marcelo CL, Voorhees JJ: Decreased protein kinase C activity in psoriatic versus normal epidermis.
J Invest Dermatol, 1987, 88: 220-2.
16. Nikainen A, Phillips C, Gilbert SC, Savino D, Silverman A, Stone MJ: Characterization of skin – infiltrating lymphocytes in patients with psoriasis. J Invest Dermatol, 1991, 96: 3-9.
17. Hesketh TR, Moore JP, Morris JD, Taylor MV, Rogers J, Smith GA, Metcalfe IC: A common sequence of calcium and pH signals in the mitogenic stimulation of eukariotic cells. Nature, 1985, 313: 481-4.
18. Menon GK, Elias PM: Ultrastructural localization of calcium in psoriatic and normal human epidermis. Arch Dermatol, 1991, 127: 57-63.
19. Majewski S: Udział komórek naskórka w reakcjach immunologicznych. Przegl Dermatol, 1987, 3: 144-9.
20. Seneczko F: Aktywność fagocytarna obojętnochłonnych leukocytów wielojądrzastych krwi obwodowej u chorych na łuszczycę leczonych metodami SUP i PUVA. Przegl Dermatol, 1992, 4: 212-16.
21. Seneczko F, Onisk Z, Tchórzewski H: Właściwości adherencyjne granulocytów w niektórych chorobach skóry. Przegl Dermatol, 1981, 3: 305-10.
22. Popov I, Muller GM, Miehe M, Lewin G, von Baehr R: Relation between the anti-oxidative potential of psoriasis blood plasma in reactivity of granulocytes. Dermatol Monatsschr, 1990, 176: 43-48.
23. Goldstein JM, Kaplan HB, Edelson HS, Weissmann G: Ceruloplasmin, a scavenger of superoxide anion radicals. J Biol Chem, 1979, 254: 4040-5.
24. Flohe L, Gunzler WA, Schock HH: Glutathione peroxidaze. A seleno-enzyme. FEBS Lett., 1973, 32: 132-4.
25. Rotruck JT, Pope AL, Ganther HE, Swanson AB, Hafeman DG, Hoekstra WG: Selenium: biochemical role as a component of glutathione peroxidase. Science, 1973, 179: 588-90.
26. Fairris GM, Lloyd B, Hinks L, Perkins PJ, Clayton BE: The effect of supplementation with selenium and vitamin E in psoriasis. Ann Clin Biochem, 1989, 26: 83-8.
27. Fairris GM, Perkins PJ, Lawson AD, Blake GM: The pharmacokinetics of selenium in psoriasis and atopic dermatitis. Acta Dermatol Venerol, 1988, 68: 434-6.
28. Michaelsson G, Edquist LE: Erythrocyte glutathione peroxidase activity in acne vulgaris and the effect of sellenium and vitamin E treatment. Acta Dermatol Venerol, 1984, 64: 9-14.
29. Harvima RJ, Jägerroos H, Kajander EO, Harvima IT, Aalto ML, Neittaanmäki H, Naukkarin RN, Kantola M, Miettinen UK, Horsmanheimo M: Sereening of effects of selenomethionine – enriched yeast supplementation on various immunological and chemical parameters of skin and blood in psoriatic patients. Acta Dermatol Venerol, 1993, 73: 88-91.
30. Charzewska J, Figurska K, Wągrowska H: Charakterystyka wskaźników nadwagi i otyłości. Cz. I. Zastosowanie wskaźnika Queteleta i innych wybranych cech antropometrycznych w porównaniach międzypopulacyjnych. Przegl Lek, 1981, 2: 277-82.
31. Watkinson JH: Fluometric determination of selenium in biological material with 2,3-diaminonaphtalene. Ann Chem, 1996, 38: 92-7.
32. Little C, O’Brien P: An intracellular GSH-peroxidase with a lipid peroxidase substrate. Bioch Bioph Res Commun, 1968, 33: 145-51.
33. Tatoń J: Zarys patogenezy otyłości. Pol Tyg Lek, 1995, L, supl. 1, 3-10.
34. Serwin AB, Chodynicka B, Wąsowicz W, Gromadzińska J: Stan odżywienia selenem a przebieg łuszczycy. Pol Merk Lek, 1999, 35: 263-5.
35. Zachara B, Wąsowicz W, Gromadzińska J, Skłodowska M: Stężenie selenu i aktywność peroksydazy glutationowej we krwi mieszkańców Łodzi i okolic. Badania wstępne. Roczn PZH, 1983, 4: 359-68.
36. Michaelsson G, Berne B, Carlmark B, Strand A: Selenium in whole blood and plasma is decreased in patients moderate and severe psoriasis. Acta Dermatol Venerol, 1989, 69: 29-34.
37. Brtkova A, Magalova T, Babińska K, Bederova A: Serum selenium in Slovak population. Biol Trace Elem Res, 1994, 46: 163-71.
38. Bukkens SG, de Vos N, Kok FJ, Schouten EG, de Bruijn AM, Hofman A: Selenium status and cardiovascular risk factors in helthy Dutch subjects. J Am Coll Nutr, 1990, 9: 128-35.
39. Korunova W, Skodova Z, Dedina J, Velenta Z, Parizek J, Pisa Z, Styblo M: Serum selenium in adult Czechoslovak (central Bohemia) population. Biol Trace Elem Res, 1993, 37: 91-9.
40. Meissner D: Reference values for blood and serum selenium in the Dresden area. Med Klin, 1997, 92 (suppl. 3), 41-2.
41. Corrocher R, Ferrari S, de Gironcoli M, Bassi A, Olivieri O, Guarini P, Stanzial A, Barba AL, Gregolini L: Effect of fish-oil supplementation on erythrocyte lipid pattern, malondialdehyde production and glutathione-peroxidase activity in psoriasis. Clin Chim Acta, 1989, 179: 121-31.
42. Hinks LJ, Young S, Clayton B: Trace element status in eczema and psoriasis. Clin Exp Dermatol, 1987, 12: 93-7.
43. Pinton J, Friden H, Kettaneh-Wold N, Wold S, Dreno B, Richard A, Bieber T: Clinical and biological effects of balneotherapy with selenium-rich spa water in patients with psoriasis vulgaris. Br J Dermatol, 1995, 133: 329-47.
44. Azzini M, Girelli D, Olivieri O, Guarini P, Stanzial AM, Frigo A, Milanino R, Bambara LM, Corrocher R: Fatty acids and antioxidant micronutriens in psoriatic arthritis. J Rheumanol, 1995, 22: 103-8.
45. Burk RF: Selenium in nutrition. Wld Rev Nutr Diet, 1978, 30: 88-106.
46. Nahapetian AT, Janghorbani M, Young VR: Urinary trimethylselenonium excretion by the rat: effect of level and source of selenium-7,5. J Nutr, 1983, 113: 401-12.
47. Robberecht HJ, Deelstra HA: Selenium in human urine. Determination, speciation and concentration levels. Talanta, 1984, 7: 497-508.
48. Jiang S, Robberecht HJ, Vanden Berghe DA: Elimination of selenium compounds by mice through formation of different volatile selenide. Experientia, 1983, 39: 293-7.
49. Byard JL: Trimethyl selenide. A urinary metabolite of selenite. Arch Biochem Biophys, 1969, 130: 556-616.
50. Cornelis R, Speecke A, Hoste J: Neutron activation for bulk and trace elements in urine. Anal Chim Acta, 1975, 78: 317-44.
51. Geahchan A, Chambon P: Fluorometry of selenium in urine. Clin Chem, 1980, 26: 1272-6.
52. Oyamada N, Ishizaki M: Abstracts from 9th Intern. Conf. on Atomic Spectroscopy and XXII Coll. Spectroscopium Intern., 4-8 September 1981, Tokyo, Japan, p. 501.
53. Rodriquez-Rodriquez EM, Sanz-Alaejos MT, Diaz-Romero C: Urinary selenium status of healthy people. Eur J Clin Chem Clin Biochem, 1995, 33: 127-33.
54. Hojo Y: Subject groups high and low in urinary selenium levels: workers exposed to heavy metals and patients with cancer and epilepsy. Bull Environ Contam Toxicol, 1981, 26: 466-537.
55. van den Brandt PA, Goldbohm RA, van’t Veer P, Bode P, Hermus RJ, Strumans F: Predictors of toenail selenium levels in men and women. Cancer Epidemiol. Biomarkers Prev, 1993, 2: 107-12.
56. Łabędzka H, Zachara BA: Wpływ podaży różnych preparatów selenu na stężenie selenu oraz na aktywność peroksydazy glutationowej we krwi osób zdrowych. W: Arsen i selen w środowisku – problemy ekologiczne i metodyczne. Zeszyty Naukowe PAN, Warszawa 1994, 8: 130-6.
57. Rogers MA, Thomas DB, Davis S, Weiss NS, Vaughan TL, Nevissi AE: A case-control study of oral cancer and pre-diagnostic concentrations of selenium and zinc in nail tissue. Int J Cancer, 1991, 48: 182-8.
58. Garland M, Morris JS, Stampfer MJ, Colditz GA, Spate VL, Basket CK, Rosner B, Specizer FE, Willett WC, Hunter DJ: Prospective study of toenail selenium levels and cancer among woman. J Natl Cancer Inst, 1995, 87: 497-505.
59. Kaszuba A: Aktywność peroksydazy glutationu i poziom malonyldialdehydu w erytrocytach w klinicznym przebiegu łuszczycy. Przegl Dermatol, 1993, 80: 24-32.
60. Serwin AB: Badania nad gospodarką selenową w łuszczycy. Rozprawa doktorska. AM, Białystok 1999.
61. Barker JNWN: Immunogenetics of psoriasis. JEADVQ, 1998, 11 (supl. 2), 21.
62. Celerier P, Litoux P, Dreno P: Modulatory effects of selenium and strontium salts on kerationocyte – derived inflammatory cytokines. Arch Dermatol Res, 1995, 287: 680-2.
63. Inglot AD, Młochowski J, Zielińska-Jenczylik J, Piasecki E, Ledwoń TK, Kloc K: Seleno-organic compounds as immunostimulants: an approach to structure-activity relationship. Arch Immunol Ther Exp, 1996, 44: 67-75.
64. Arendolt-Bindsler D, Abdulla M, Jepsen A, Pedersen EJ: Effect of organic and inorganic selenium on human keratinocytes. Trace Elem Med, 1988, 5: 29-36.
65. Kanclerz A, Zbytniewski Z: Wolne rodniki w fizjologii i patologii organizmu. Post Hig Med Dośw, 1978, 33: 177-91.
66. Eisenmann CJ, Miller RK: The effects of selenium compounds (selenite, selenate, ebselen) on the production of thromboxane and prostaciclin by the human term placenta in vitro. Toxicol Appl Pharmacol, 1995, 135: 18-24.
67. Spallholz JE: On the nature of selenium toxicity and carcinostatic activity. Free Rad Biol Med, 1994, 17: 45-64.
68. Schena D, Chieregato GC, de Gironcoli M, Girelli D, Olivieri O, Stanzial AM, Corrocher R, Bassi A, Ferrari S, Perazzoli P: Increased erythrocyte membrane arachidonate and platelet malondialdehyde (MDA) production in psoriasis: normalisation after fish-oil. Acta Dermatol Venerol, 1989, 146: 42-4.
Praca finansowana przez Uniwersytet Medyczny w Łodzi z pracy własnej nr 502-15-086.
