Trace elements: chrome, cobalt and nickel in patients with psoriasis vulgaris in different development phases. Part II. Dependence of concentration of chrome, cobalt and nickle in selected morphotic components and egesias on clinical character of disease

Adres do korespondencji: dr n. med. Michał Seneczko, Klinika Dermatologii i Dermatologii Dziecięcej Wydziału Wojskowo-Lekarskiego
Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, ul. Kniaziewicza 1/5, 91-347 Łódź, e-mail: vhr@michalsen.com.pl

Wstęp
W pierwszej części pracy [1] stwierdzono, że stężenia chromu, kobaltu i niklu w krwinkach czerwonych i w osoczu u chorych na łuszczycę pospolitą, w porównaniu do osób klinicznie zdrowych, są znamiennie niższe. Niejednakowo zachowują się też stężenia wymienionych pierwiastków w moczu, włosach i paznokciach. Aktualnie postanowiono sprawdzić, czy zachodzą relacje pomiędzy: 1) stężeniami chromu, kobaltu i niklu w wymienionych materiałach biologicznych u osób klinicznie zdrowych i u chorych na łuszczycę; 2) u chorych na łuszczycę – stężeniami chromu, kobaltu i niklu w wymienionych materiałach biologicznych a cechami klinicznymi łuszczycy: początkiem choroby, czasem trwania choroby, czasem trwania ostatniego nawrotu i ostatniej remisji klinicznej, powierzchnią skóry zajętej zmianami klinicznymi oraz stopniem rozległości i nasilenia zmian skórnych (PASI).
Materiał i metody
Badania przeprowadzono u 31 osób (11 kobiet i 20 mężczyzn) klinicznie zdrowych (grupa odniesienia) i u 31 osób (10 kobiet i 21 mężczyzn) z łuszczycą pospolitą (grupa badana).
Szczegółową charakterystykę badanego materiału i jego doboru, a także opisy metod oznaczania stężeń chromu, kobaltu i niklu w podanych wyżej materiałach biologicznych przedstawiono w pierwszej części pracy [1].
Rozpatrywanymi cechami klinicznymi łuszczycy były:
w początek choroby (wiek, w którym pierwszy raz ujawniła się choroba) – wyniki: rok życia;
- czas trwania choroby (od pierwszego ujawnienia się choroby do chwili badania) – wyniki: lata;
- czas trwania ostatniego nawrotu klinicznego – wyniki: miesiące;
- czas trwania ostatniej remisji klinicznej (przed ostatnim nawrotem) – wyniki: miesiące;
- powierzchnia skóry zajętej zmianami klinicznymi – oznaczana przy użyciu reguły dziewiątek [2], wyniki: %;
- stopień rozległości i nasilenia zmian skórnych
(PASI) – wyliczany oddzielnie dla czterech obszarów: głowy, tułowia, kończyn górnych i dolnych (w wyliczeniu końcowym wyniki sumowano) w oparciu o dane kliniczne – 1) rumień, 2) naciek, 3) złuszczanie (wszystkie określane w skali 0–4), 4) powierzchnie skóry zajętej zmianami klinicznymi (określanej w skali 0–6) [3, 4].

W analizie użyto testu korelacji rang Spearmana w oparciu program STATISTICA PL (Nr licencji: SN: SP7105488009G51).
Wyniki
U chorych na łuszczycę, bez znaczącej różnicy pomiędzy kobietami i mężczyznami:
- początek choroby przypadał na 7.–55., średnio 22,09. rok życia;
- czas trwania choroby wahał się w granicach 0,5–40 i wynosił średnio 19,89 roku;
- czas trwania ostatniego nawrotu klinicznego wahał się w granicach 0,5–15 i wynosił średnio 5,26 mies.;
- czas trwania ostatniej remisji klinicznej wahał się w granicach 0–24 i wynosił średnio 6,52 mies.;
- powierzchnia skóry zajętej zmianami klinicznymi zawierała się w granicach 20–88 i wynosiła średnio 46,76%;
- wartości liczbowe wskaźnika PASI zawierały się w granicach 4–36 przy średniej 18,03 (tab. 1.).

Oddzielnie u kobiet i mężczyzn klinicznie zdrowych stężenia chromu w badanych materiałach biologicznych nie korelowały ze sobą (tab. 2., 3.). W całej grupie osób klinicznie zdrowych stężenie chromu w erytrocytach korelowało znamiennie (p <0,05) dodatnio ze stężeniem pierwiastka we włosach (tab. 4.).
U kobiet klinicznie zdrowych stężenia kobaltu w badanych materiałach biologicznych nie korelowały ze sobą (tab. 5.). U mężczyzn klinicznie zdrowych stężenie kobaltu w paznokciach korelowało znamiennie (p <0,05) dodatnio ze stężeniem pierwiastka we włosach (tab. 5.). U mężczyzn klinicznie zdrowych stężenie kobaltu w paznokciach korelowało znamiennie (p <0,05) dodatnio ze stężeniem pierwiastka we włosach (tab. 6.). W całej grupie osób klinicznie zdrowych stężenie kobaltu w erytrocytach korelowało znamiennie dodatnio ze stężeniem pierwiastka w moczu (tab. 7.).

U kobiet klinicznie zdrowych stężenie niklu w paznokciach korelowało znamiennie (p <0,05) ujemnie z jego stężeniem we włosach (tab. 8.). U mężczyzn klinicznie zdrowych stężenie niklu w erytrocytach korelowało znamiennie (p <0,05) ujemnie ze stężeniem pierwiastka we w paznokciach (tab. 9.). W całej grupie osób klinicznie zdrowych stężenie niklu w osoczu i w paznokciach korelowało znamiennie (p <0,05) ujemnie ze stężeniem pierwiastka w paznokciach (tab. 10.).
W grupie badanej, u kobiet, stężenie chromu w erytrocytach korelowało wysoce znamiennie (p <0,001) dodatnio, a stężenie w moczu – znamiennie (p <0,05) dodatnio ze stężeniem pierwiastka w paznokciach. W odniesieniu do parametrów klinicznych, stężenie chromu w erytrocytach korelowało znamiennie (p <0,05) dodatnio z czasem trwania ostatniego nawrotu klinicznego i z czasem trwania ostatniej remisji klinicznej, a stężenie chromu w moczu – znamiennie dodatnio z rokiem życia, w którym ujawniła się choroba (p <0,01) i czasem trwania ostatniego nawrotu klinicznego (p <0,05) (tab. 11.).
W grupie badanej, u mężczyzn, stężenia chromu w erytrocytach, osoczu, moczu, włosach i paznokciach nie korelowały wzajemnie. Stężenie chromu w erytrocytach korelowało znamiennie (p <0,05) ujemnie z wartością wskaźnika PASI, a stężenie chromu w paznokciach – znamiennie (p <0,05) dodatnio z czasem ostatniego nawrotu klinicznego (tab. 12.).
W grupie badanej, u kobiet i mężczyzn łącznie, stężenie chromu w erytrocytach korelowało znamiennie
(p <0,05) dodatnio ze stężeniem chromu w paznokciach. Stężenie chromu w erytrocytach korelowało znamiennie (p <0,05) ujemnie z wartością wskaźnika PASI, stężenie w paznokciach – znamiennie (p <0,01) dodatnio z czasem trwania ostatniego nawrotu klinicznego i znamiennie (p <0,05) ujemnie z wartością wskaźnika PASI, a stężenie we włosach – znamiennie (p <0,05) ujemnie z wartością wskaźnika PASI (tab. 13.).
W grupie badanej, u kobiet, stężenia kobaltu w erytrocytach, osoczu, moczu, paznokciach i włosach nie korelowały wzajemnie. Stężenie kobaltu w erytrocytach korelowało znamiennie (p <0,05) dodatnio z czasem trwania ostatniej remisji klinicznej, w moczu i w paznokciach – znamiennie (p <0,05) dodatnio z czasem trwania choroby, we włosach – znamiennie (p <0,05) ujemnie z czasem trwania ostatniego nawrotu klinicznego (tab. 14.).
W grupie badanej, u mężczyzn, stężenie kobaltu w erytrocytach korelowało znamiennie (p <0,005) dodatnio ze stężeniem pierwiastka w osoczu, a stężenie w osoczu – znamiennie (p <0,05) dodatnio ze stężeniem w moczu. Stężenia kobaltu w erytrocytach, osoczu, moczu, paznokciach i włosach nie korelowały znamiennie z badanymi parametrami klinicznymi łuszczycy (tab. 15.).
W grupie badanej, u kobiet i mężczyzn łącznie, stężenie kobaltu w erytrocytach korelowało wysoce znamiennie (p <0,001) dodatnio ze stężeniem pierwiastka w osoczu. Stężenie kobaltu w erytrocytach korelowało znamiennie (p <0,05) dodatnio z czasem trwania ostatniej remisji klinicznej, stężenie w moczu – znamiennie (p <0,05) dodatnio z czasem trwania choroby, stężenie w paznokciach – znamiennie (p <0,05) ujemnie z powierzchnią skóry zajętej zmianami klinicznymi, a stężenie we włosach – znamiennie (p <0,05) ujemnie z czasem trwania ostatniego nawrotu klinicznego (tab. 16.).
W grupie badanej, u kobiet, stężenie niklu w osoczu korelowało znamiennie (p <0,05) dodatnio ze stężeniem pierwiastka w moczu. Stężenie niklu we włosach korelowało znamiennie (p <0,05) dodatnio z czasem trwania ostatniej remisji klinicznej (tab. 17.).
W grupie badanej, u mężczyzn, stężenie niklu w paznokciach korelowało znamiennie (p <0,05) ujemnie ze stężeniem pierwiastka we włosach. Stężenia niklu w erytrocytach, osoczu, moczu, paznokciach i włosach nie korelowały znamiennie z badanymi parametrami klinicznymi łuszczycy (tab. 18.).
W grupie badanej, u kobiet i mężczyzn łącznie, stężenie niklu w osoczu korelowało znamiennie (p <0,05) dodatnio ze stężeniem pierwiastka w moczu. Stężenie niklu we włosach korelowało znamiennie (p <0,05) dodatnio z czasem trwania ostatniej remisji klinicznej (tab. 19.).
Omówienie
Rozpatrywani chorzy na łuszczycę legitymują się wartościami wskaźnika PASI zawierającymi się w granicach 4–36 (x–= 18,03), przy nieznamiennych różnicach pomiędzy kobietami i mężczyznami. Przyjmuje się, że wartości wskaźnika PASI: 3–12 charakteryzują łuszczycę o łagodnym przebiegu, 12–18 – łuszczycę średnio ciężką, a powyżej 18 – łuszczycę ciężką [5]. Wyniki własne reprezentują zatem wszystkie wyszczególnione kategorie, jednak średnio mieszczą się w kategorii łuszczyca średnio ciężka, co stanowi właściwą charakterystykę kliniczną badanych chorych.
Kolejne parametry kliniczne, potwierdzające średnio ciężki przebieg łuszczycy u badanych chorych, to: początek choroby między 7. a 55. (x–= 22,09.) rokiem życia, czas trwania choroby w granicach 0,5–40 (x–= 19,89) lat, czas trwania ostatniego nawrotu klinicznego 0,5–15 (x–= 5,26) mies., czas trwania ostatniej remisji klinicznej 0–24
(x–= 6,52) mies. i powierzchnia skóry zajętej zmianami klinicznymi 20–88 (x–= 46,76) % – wszystkie bez istotnych różnic pomiędzy kobietami i mężczyznami.
W badaniach nad selenem, autorzy stwierdzili korelacje pomiędzy stężeniami pierwiastka w elementach składowych krwi – zarówno u ludzi zdrowych [5, 6], jak i u chorych z nowotworami [7]. W badaniach własnych, u osób klinicznie zdrowych nie stwierdzono istotnych korelacji pomiędzy stężeniami chromu, kobaltu i niklu w erytrocytach i osoczu, natomiast u chorych na łuszczycę jedynie stężenie kobaltu w erytrocytach koreluje wysoce znamiennie dodatnio ze stężeniem pierwiastka w osoczu; jak wykazano w pierwszej części pracy [1], kobalt jest jedynym pierwiastkiem, którego stężenie w erytrocytach u osób zdrowych i chorych na łuszczycę jest niższe niż w osoczu. Zwraca uwagę fakt, że przy stwierdzonej dodatniej korelacji pomiędzy stężeniem selenu w erytrocytach i osoczu u chorych na łuszczycę, stężenie pierwiastka w erytrocytach było również niższe niż w osoczu [8].
W odniesieniu do badanych cech klinicznych łuszczycy, stężenia chromu, kobaltu i niklu w osoczu nie korelują znamiennie z początkiem choroby, czasem jej trwania, czasem trwania ostatniego nawrotu i ostatniej remisji klinicznej, powierzchnią skóry zajętej zmianami klinicznymi oraz wartościami wskaźnika PASI. Z wymienionymi cechami klinicznymi nie koreluje również stężenie niklu w erytrocytach. Natomiast z pozostałych wydają się istotnymi: znamiennie ujemna korelacja pomiędzy stężeniem chromu w erytrocytach a wartościami wskaźnika PASI oraz znamiennie dodatnia korelacja pomiędzy stężeniem kobaltu w erytrocytach a czasem trwania ostatniej remisji klinicznej; w pierwszym przypadku może to bowiem oznaczać, że wykazane w pierwszej części pracy [1] znamiennie niższe stężenie chromu w erytrocytach u chorych na łuszczycę w porównaniu do osób klinicznie zdrowych, stanowi jeden z elementów odpowiedzialnych za wzrost stopnia rozległości i nasilenia zmian skórnych; w drugim przypadku – że obniżenie stężenia kobaltu w erytrocytach może sprzyjać wydłużeniu czasu trwania remisji klinicznej łuszczycy (być może w wyniku obniżenia aktywności rodnikotwórczej).
Wyniki zamieszczone w pierwszej części pracy [1] wykazują, że stężenie chromu w moczu u chorych na łuszczycę nie wykazuje zmian podobnych do stężenia pierwiastka w erytrocytach i osoczu. Analiza korelacyjna potwierdza, że stężenie chromu w moczu u chorych, kobiet i mężczyzn z łuszczycą oraz u osób klinicznie zdrowych nie koreluje znamiennie ze stężeniami pierwiastka w erytrocytach i osoczu. W odróżnieniu, stężenie kobaltu w moczu koreluje znamiennie dodatnio ze stężeniem pierwiastka w erytrocytach u osób klinicznie zdrowych, a u chorych na łuszczycę – znamiennie dodatnio ze stężeniem pierwiastka w erytrocytach jedynie u mężczyzn, a u kobiet – znamiennie dodatnio ze stężeniem pierwiastka w osoczu.
Stężenia chromu, kobaltu i niklu w moczu u osób, kobiet i mężczyzn klinicznie zdrowych nie korelują również znamiennie ze stężeniami wymienionych pierwiastków w przydatkach skóry – włosach i paznokciach; podobny brak korelacji stwierdzono również u chorych na łuszczycę, z wyjątkiem znamiennej korelacji dodatniej pomiędzy stężeniami chromu w moczu i paznokciach u kobiet.
W odniesieniu do parametrów klinicznych łuszczycy, stężenie chromu w moczu, przeciwnie jak u mężczyzn, u kobiet koreluje znamiennie dodatnio z rokiem życia, w którym ujawniła się choroba oraz z czasem trwania ostatniego nawrotu klinicznego, a stężenie kobaltu w moczu – również znamiennie dodatnio z czasem trwania choroby, także jedynie u kobiet. Stężenie chromu i kobaltu w moczu nie koreluje z pozostałymi, a stężenie niklu w moczu – ze wszystkimi badanymi cechami klinicznymi łuszczycy.
Dalsza analiza wykazała jednak, że – w odróżnieniu od osób klinicznie zdrowych – u chorych na łuszczycę (jakkolwiek mocniej u kobiet niż u mężczyzn) stężenie chromu w paznokciach koreluje znamiennie dodatnio ze stężeniem pierwiastka w erytrocytach oraz w moczu, a nie koreluje ze stężeniem chromu we włosach – w tym przypadku podobnie, jak u osób zdrowych. O ile brak korelacji stężenia chromu we włosach i paznokciach, w świetle przytoczonych w pierwszej części pracy [1] równoległych zachowań stężeń pierwiastka u osób zdrowych i chorych na łuszczycę, wydaje się być zrozumiały, o tyle obserwowane korelacje z erytrocytami (u chorych na łuszczycę stężenie chromu w erytrocytach jest obniżone) i z moczem (brak różnic u osób zdrowych i chorych) – w sensie interpretacyjnym – na tym etapie badań są mniej oczywiste. Mogą one jednak świadczyć o zmienionej w łuszczycy, w stosunku do osób klinicznie zdrowych, dystrybucji narządowej chromu, z kolei silniejsze korelacje u kobiet – o wpływach hormonalnych na tę dystrybucję. Uważa się również, że chrom wprowadzony do krwi, szybko ją opuszcza – i że w związku z tym stężenie pierwiastka we krwi nie odzwierciedla jego stężenia w tkankach [9].
Opisanych zależności nie obserwowano pomiędzy stężeniami chromu w paznokciach i osoczu, pomimo że stężenie pierwiastka w osoczu u chorych z łuszczycą, w porównaniu do osób klinicznie zdrowych, jest również znamiennie niższe [1].
Natomiast stężenia kobaltu i niklu w paznokciach i włosach, w odniesieniu do pozostałych badanych materiałów biologicznych, wykazują liczniejsze korelacje w grupie osób klinicznie zdrowych niż u chorych na łuszczycę. I tak, u osób zdrowych, stężenie kobaltu we włosach u mężczyzn koreluje znamiennie dodatnio ze stężeniem pierwiastka w paznokciach, a stężenie niklu w paznokciach – znamiennie ujemnie ze stężeniem pierwiastka we włosach, ale tylko u kobiet; w obydwu przypadkach zwraca uwagę fakt, że stężenia omawianych pierwiastków we włosach i paznokciach nie różnią się pomiędzy osobami zdrowymi i chorymi na łuszczycę [1]. Z kolei stężenie niklu w paznokciach u mężczyzn zdrowych (niższe niż u chorych na łuszczycę) koreluje znamiennie ujemnie ze stężeniem pierwiastka w erytrocytach, a stężenie niklu we włosach u mężczyzn z łuszczycą (niższe niż u mężczyzn zdrowych) koreluje znamiennie ujemnie ze stężeniem pierwiastka w paznokciach. Również i w tym przypadku zaznaczają się różnice w dystrybucji tkankowej kobaltu i niklu pomiędzy osobami zdrowymi i chorymi na łuszczycę, jednak w części wydają się one także być związane z zależnymi od płci wpływami hormonalnymi, a w części (zwłaszcza co do kierunku korelacji) – zależne od stężeń pierwiastków we włosach i paznokciach.
W odniesieniu do parametrów klinicznych łuszczycy, u kobiet i mężczyzn stężenie chromu w paznokciach koreluje znamiennie dodatnio z czasem trwania ostatniego nawrotu klinicznego oraz znamiennie ujemnie z wartościami wskaźnika PASI. Mogłoby to świadczyć, że przy niskich stężeniach chromu w paznokciach stopień rozległości i nasilenia zmian skórnych jest wyższy, a okresy nawrotów krótsze, przy wysokich – odwrotnie. Jednak, co opisano wcześniej [1], stężenie chromu w paznokciach nie różni się u osób zdrowych i chorych na łuszczycę.
Podobnie znamienną odwrotną korelację obserwowano pomiędzy stężeniem chromu we włosach a wartościami wskaźnika PASI. Natomiast nie odnotowano korelacji pomiędzy stężeniami chromu we włosach i paznokciach, a pozostałymi badanymi parametrami łuszczycy.
Analizując zależności pozostałych badanych pierwiastków od cech klinicznych łuszczycy, odnotowano znamiennie ujemną korelację stężenia kobaltu we włosach z czasem trwania ostatniego nawrotu klinicznego, znamiennie ujemną korelację stężenia kobaltu w paznokciach z powierzchnią skóry zajętej zmianami klinicznymi i ujemną z czasem trwania choroby (wyłącznie u kobiet), a także znamiennie dodatnią korelację (silniejszą u kobiet) stężenia niklu we włosach z czasem trwania ostatniej remisji klinicznej. Wobec braku danych w dostępnym piśmiennictwie, wymienione zależności są trudne do jednoznacznych interpretacji.
Zgodnie z typologią autorów niemieckich [10] łuszczycę dzieli się na typ I i II. Główna różnica kliniczna pomiędzy nimi polega na wieku, w którym choroba się ujawnia, wcześniejszym w typie I i późniejszym w typie II. Jak wspomniano wyżej, w analizie kowelacyjnej nie stwierdzono zależności stężeń chromu, kobaltu i niklu we wszystkich badanych materiałach biologicznych: erytrocytach, osoczu, moczu, włosach i paznokciach. Zatem gospodarka ustrojowa omawianych pierwiastków, na poziomie przeprowadzonych badań, nie zależy od typu łuszczycy.
Wnioski
Analiza danych przedstawionych w I [1] i II części pracy wskazuje, że:
1. Stwierdzone u chorych z łuszczycą, kobiet i mężczyzn, obniżenie stężeń chromu i kobaltu w erytrocytach i osoczu, a także obniżenie stężenia niklu w erytrocytach u mężczyzn wydaje się być wyrazem zaburzeń homeostazy wymienionych pierwiastków, mogących wynikać z:
- defektów biochemicznych, enzymatycznych, mikrobiologicznych i fizjologicznych mających wpływ na absorpcję omawianych pierwiastków;
- zaangażowania wymienionych pierwiastków w wielokierunkowe – wynikające ze złożoności patogenezy choroby, a także ze zróżnicowanych właściwości związków lub metabolitów pierwiastków – procesy patogenetyczne łuszczycy, zwłaszcza:
– zaburzonej redystrybucji osoczowo-tkankowej;
– zaangażowania chromu w przemiany lipidową i cukrową oraz w reakcje odpornościowe, głównie w syntezę immunoglobulin;
– wpływu jonów kobaltu i niklu na kaskadę metaboliczną kalmoduliny,
– wpływu niklu i kobaltu na struktury kwasów nukleinowych,
– działania rodnikogennego omawianych pierwiastków,
– wpływu na procesy fagocytarne PMNL, procesy różnicowania limfocytów (szczególnie niklu), a także – poprzez komórki Langerhansa – na procesy różnicowania keratynocytów.
2. Wydalanie chromu kobaltu i niklu z moczem, niewykazujące różnic ilościowych u osób klinicznie zdrowych i u chorych na łuszczycę, jest raczej wyrazem niezależnych od procesu chorobowego przemian biochemiczno-fizjologicznych, a także absorpcji z diety omawianych pierwiastków.
3. Brak różnic w stężeniach chromu, kobaltu i niklu we włosach i paznokciach u chorych na łuszczycę, w porównaniu do osób klinicznie zdrowych, świadczy o stabilności stężeń wymienionych pierwiastków w omawianych przydatkach skóry.
4. Zachowanie się stężeń chromu, kobaltu i niklu w badanych materiałach biologicznych (erytrocytach, osoczu, moczu, włosach i paznokciach) u chorych na łuszczycę wykazuje wielorakie związki z badanymi parametrami klinicznymi choroby: wiekiem, w którym się ujawniła, czasem jej trwania, czasem trwania ostatniego nawrotu i ostatniej remisji klinicznej, powierzchnią skóry zajętej zmianami klinicznymi oraz wartościami wskaźnika PASI – jednak generalny kierunek tych zależności nie jest jednoznaczny.
Piśmiennictwo
1. Seneczko M, Seneczko F, Stępień B i wsp.: Pierwiastki śladowe: chrom, kobalt, nikiel u chorych z łuszczycą pospolitą w różnych stadiach rozwojowych. Cz. I: Stężenie chromu, kobaltu i niklu w wybranych składowych morfotycznych i wydalinach. Post Dermatol Alergol, 2003, 2: 53-66.
2. Plantz SH, Adler JN: Medycyna ratunkowa. Wyd. I polskie. Jakubaszek J (red.). Urban and Urban, Wrocław, 2000, 659-60.
3. Fredriksson T, Pettersson U: Severe psoriasis-oval therapy with a new retinoid. Dermatologica, 1978, 157: 238-44.
4. Thompson M, Feutren G: Psoriasis Area and Severity Index. Novartis Pharma AG, Basel/Switzerland, 1997.
5. Timonen P, Friend D, Abeywieckrana K, et al.: Efficacy of low-dose cyclosporine A in psoriasis: results of dosefinding studies. Br J Dermatol, 1990, 122: supl. 36, 33-9.
6. Thomson CD, Robinson MF: Selenium in health and disease with emphasis on those aspects peculiar to New Zealand. Am J Clin Nutr, 1980, 33: 303-6.
7. Robinson MF, Godfrey PJ, Thomson CD, et al.: Blood selenium and glutathione peroxidase activity in normal subjects and in surgical patients with and without cancer in New Zealand. Am J Clin Nutr, 1979, 32: 1477-80.
8. Seneczko MF: Zawartość selenu i aktywność peroksydazy glutationowej w wybranych składowych morfotycznych i wydalinach u chorych na łuszczycę pospolitą. Rozprawa doktorska, WAM, Łódź, 2002.
9. Chmielnicka J: Metale i metaloidy. W: Seńczuk W. (red.). Toksykologia. Wyd. IV. PZWL, Warszawa, 2002, 433-516.
10. Henseler T, Christophers E: Psoriasis of early and late onset: characterization of two types of psoriasis vulgaris. J Am Acad Dermatol, 1985, 13: 450-61.

Praca finansowana przez Uniwersytet Medyczny w Łodzi z pracy własnej nr 502-15-086.