Współcz Onkol (2000) vol. 4, 5 (195-202)
ROZWÓJ TRANSPLANTACJI
SZPIKU NA ŚWIECIE
Transplantacja szpiku rozwinęła się w okresie ostatnich 50 lat. Podstawowe znaczenie miały prace doświadczalne, które zestawiono w tab. 1.
Dla wprowadzenia transplantacji szpiku do praktyki klinicznej istotne były pionierskie badania układu antygenów zgodności tkankowej (tab. 2). W wyniku kontynuacji tych badań poznano kluczową rolę antygenów HLA klasy I; A, B i C oraz antygenów klasy II; DR, DQ i DP, rozwinięto serologiczne i biologiczno-molekularne metody ich badania.
W wyniku intensywnych prac zespół ED Thomasa przeprowadził w 1957 r. pierwszą udaną transplantację syngeniczną, a McGovern i wsp. w 1959 r. opisali wykonanie pierwszej autotransplantacji. Liczne próby transplantacji allogenicznych wykonywane do połowy lat 60. kończyły się jednak niepowodzeniem. Pierwsze udane alloprzeszczepy opisano w latach 1965–1969 r. (tab. 3).
Z końcem lat 70. utrwalało się przekonanie o skuteczności leczenia allotransplantacją białaczek i metoda ta stała się powszechnie akceptowana. W latach 80. wprowadzano ulepszenia techniczne i zaczęto stosować przeszczepianie komórek krwiotwórczych izolowanych z krwi obwodowej metodą aferezy (PBSCT), zaczęto też używać komórki pozyskiwane z krwi pępowinowej (tab. 4.)
Mechanizmy immunologiczne związane z allotransplantacją szpiku stanowiły od początku przedmiot szczególnego zainteresowania. Z klinicznego punktu widzenia bardzo ważne są badania nad opanowaniem reakcji przeszczep przeciw gospodarzowi (GVH) oraz nad wykorzystaniem reakcji przeszczep przeciw białaczce (GVL) dla uzyskania pełnego wyleczenia nowotworu (tab. 5.).
HISTORIA ROZWOJU
TRANSPLANTACJI SZPIKU W POLSCE
Pierwsze badania nad transplantacją szpiku udokumentowane publikacjami przeprowadzili w 1938 r. J. Raszek i F. Groer, pracujący wtedy na Lwowskim Uniwersytecie im. Jana Kazimierza.
W latach 50. i 60. podejmowane były próby podawania szpiku do jamy szpikowej, później też sporadyczne próby przeszczepiania drogą dożylną. W latach 80. zaistniały warunki dla zwiększenia aktywności, dając podstawę do przeprowadzenia prób transplantacji przy użyciu racjonalnych metod. W 1983 r. Kaftański i Radwańska wykonali przeszczep syngeniczny u dziecka z anemią aplastyczną, a w 1984 r. w CSKWAM w Warszawie Jędrzejczak i wsp. przeprowadzili udaną allotransplantację u dziecka z zespołem Diamond-Blacfana. Były to przeszczepy wykonane w trudnych warunkach dzięki zaangażowaniu lekarzy wzbudziły one zainteresowanie tą metodą. Mimo to w następnych latach transplantacja szpiku nadal była praktycznie niedostępna, a sporadyczne zabiegi wykonywano za granicą. Na przełomie lat 80. i 90. powstały ośrodki transplantacji szpiku we Wrocławiu, Poznaniu i Katowicach, potem w Gdańsku, Lublinie, Krakowie i ostatecznie 5 ośrodków w Warszawie (tab. 6.). W sumie w 2000 r. istnieje w Polsce 14 ośrodków wykonujących transplantacje. Należy dodać, że od 1992 r. Ministerstwo Zdrowia rozpoczęło finansowanie transplantacji, a od 1997 r. działa Krajowa Rada Transplantacyjna, nadzorując akredytacje ośrodków i wydawanie licencji specjalistom wykonującym zabiegi. Aktualnie istnieje pilna potrzeba rozwinięcia krajowego systemu pozyskiwania dawców niespokrewnionych, doskonalenia pracowni badających antygeny HLA i powiększenia rejestru, który liczy zaledwie ok. 2 tys. ochotników. Tymczasem potrzeby w tym zakresie wzrastają, zmuszając do kosztownego korzystania z dawców zagranicznych.
Należy zaznaczyć, że organizacja leczenia białaczek rozwijała się wcześniej znacznie lepiej niż transplantacja szpiku, m.in. dzięki działaniu Polskiej Grupy Białaczkowej (PALG).
AKTUALNA SYTUACJA
W TRANSPLANTOLOGII SZPIKU
W 1998 r. ponad 450 zespołów z 31 krajów zgłosiło do rejestru EBMT (European Group for Blood and Marrow Transplantation) 17 674 transplantacji, w tym 5 180 allogenicznych i 12 494 autologicznych. Oznacza to wzrost o 46 proc. w stosunku do 1995 r. [53]. Szybki wzrost liczby przeszczepów na świecie dokumentują również dane z International Bone Marrow Transplant Registry (IBMTR) and Autologous Blood and Marrow Transplant Registry (ABMTR), obejmujące w 1995 r. 30 tys. transplantacji: 12 tys. allogenicznych i 18 tys. autologicznych [54].
W Polsce na przestrzeni ostatniego 10-lecia liczba różnych odmian transplantacji szpiku wzrosła prawie 10-krotnie (6 zabiegów w 1989 r., ok. 600 planowanych w 2000r.). Biorąc pod uwagę fakt, że w 1999 r. wykonano ok. 470 transplantacji, można stwierdzić, że tendencja wzrostowa nadal się utrzymuje (ryc.). Duży postęp jest wynikiem bardzo ofiarnej pracy, wykonanej głównie przez 7 zespołów wymienionych poniżej w kolejności alfabetycznej, do których w ostatnich latach dołączyło kolejnych 7 ośrodków, będących w fazie rozwoju.
1. Klinika Hematologii, Akademia Medyczna w Gdańsku (kierownik. prof. A. Hellman) wykonuje allotransplantacje i autotransplantacje;
2. Klinika Hematologii i Transplantacji Szpiku, Śląska Akademia Medyczna – Katowice (kierownik prof. J. Hołowiecki) wykonuje rocznie ponad 130 allotransplantacji, allotransplantacji od dawców niespokrewnionych i autotransplantacji; jest siedzibą Polskiej Grupy Białaczkowej (PALG) oraz Stowarzyszenia Pacjentów po Transplantacji Szpiku;
3. Klinika Hematologii, Akademia Medyczna – Poznań (kierownik prof. J. Hansz) wykonuje allotransplantacje od dawców rodzinnych i niepokrewnionych i autotransplantacje;
4. Klinika Pediatrii, Akademia Medyczna – Poznań (kierownik doc. dr hab. J. Wachowiak) wykonuje allotransplantacje od dawców rodzinnych i autotransplantacje;
5. Zespół Przeszczepiania Szpiku w Szpitalu im. Dłuskiego – Wrocław (kierownik prof. A. Lange) wykonuje allotransplantacje od dawców rodzinnych i niepokrewnionych i autotransplantacje; jest siedzibą Rejestru Dawców Szpiku i rejestru wykonanych przeszczepień;
6. Klinika Pediatrii, Akademia Medyczna – Wrocław (kierownik prof. J. Bogusławska-Jaworska) wykonuje allotransplantacje od dawców rodzinnych i niepokrewnionych (od 2000 r.) i autotransplantacje;
7. Klinika Chorób Wewnętrznych, CSK WAM Warszawa (kierownik prof. K. Sułek) wykonuje allotransplantacje od dawców rodzinnych i autotransplantacje.
Ośrodki, które rozpoczęły program transplantacji w latach 1998/99:
1. Klinika Hematologii, Akademia Medyczna – Lublin (kierownik prof. A. Dmoszyńska) wykonuje autotransplantacje;
2. Oddział Transplantacji Szpiku, Centrum Onkologii, Warszawa (kierownik dr J. Walewski, kierownik Kliniki dr. J. Meder) wykonuje autotransplantacje i allotransplantacje od dawców rodzinnych (od 2000 r.);
3. Klinika Hematologii, Collegium Medicum, UJ – Kraków (kierownik prof. A. Skotnicki) wykonuje autotransplantacje i allotransplantacje od dawców rodzinnych (od 1999 r.);
4. Oddział Transplantacji Szpiku, Instytut Hematologii i Transfuzjologii – Warszawa (kierownik prof. B. Marianska, dyrektor prof. L. Konopka) wykonuje autotransplantacje i allotransplantacje od dawców rodzinnych (od 2000 r.);
5. Klinika Pediatrii, Akademia Medyczna – Lublin (kierownik prof. J. Kowalczyk) wykonuje autotransplantacje i allotransplantacje od dawców rodzinnych;
6. Klinika Hematologii i Onkologii, Akademia Medyczna – Warszawa (kierownik prof. W. Jędrzejczak) wykonuje autotransplantacje i allotransplantacje od dawców rodzinnych;
7. Oddział Onkologii CSK WAM – Warszawa (kierownik prof. C. Szczylik) wykonuje autotransplantacje.
PORÓWNANIE AKTYWNOŚCI POLSKICH
OŚRODKÓW ZE WSKAŹNIKAMI
WYNIKAJĄCYMI Z ANALIZ EBMY
Liczba zespołów transplantujących komórki krwiotwórcze w przeliczeniu na 10 mln mieszkańców była w 1995 r. 2,8 razy niższa niż mediana wskaźników dla ośrodków EBMT. Obecnie w Polsce liczba zespołów na 10 mln wynosi 3,7 i jest tylko 1,7 niższa niż w najbardziej rozwiniętych krajach (tab. 8.).
Liczba różnych odmian HCT wykazuje w Polsce systematyczny wzrost, który w ostatnich 3 latach jest szczególnie wyraźny, przynosząc corocznie wzrost liczby zabiegów o 25–50 proc. W 1995 r. liczba 37 zabiegów w przeliczeniu na 10 ml mieszkańców była ponad 5-krotnie niższa niż ówczesna mediana dla dobrze rozwiniętych krajów raportujących do EBMT. W tym czasie bardziej nasilony był deficyt autotransplantacji – ponad 6 razy mniej zabiegów niż allotransplantacji – 4,3 razy mniej zabiegów. W 1999 r. liczba transplantacji komórek krwiotwórczych w Polsce była tylko 1,8–2 razy niższa od wskaźnika krajów rozwiniętych z EBMT. W 2000 r. planowany jest wzrost wszystkich transplantacji o 30 proc., przy czym najwyrażniej ma wzrosnąć liczba alloprzeszczepów od rodzeństwa – o ok. 46 proc. i przeszczepów od dawców niespokrewnionych (2-krotnie).
W 1999 r. tylko 1 ośrodek wykonywał przez 2 kolejne lata ponad 100 transplantacji (ośrodek katowicki, w którym łączna liczba zabiegów przekroczyła 500), 1 ośrodek więcej niż 50 zabiegów i 2 więcej niż 40. Te dane wskazują na potrzebę zwiększenia liczby zabiegów w większości istniejących ośrodków, a dopiero potem tworzenie kolejnych, co potwierdza też porównanie ze wskaźnikami EBMT, demonstrujące mniejszą liczbę zabiegów w ośrodkach polskich (34 rocznie) niż odpowiedni wskaźnik dla EBMT wynoszący 42 zabiegi rocznie.
W ostatnim 10-leciu wzrost liczby autotransplantacji był znacznie wyraźniejszy niż allotransplantacji, przy czym te ostatnie wykonywane są coraz częściej przy użyciu komórek krwiotwórczych z krwi obwodowej. Trend ten spowodowany był przede wszystkim częstym stosowaniem APBSCT w nowotworach litych i chłoniakach. W Polsce był on mniej wyraźny ze względu na sceptyczny stosunek większości lecznic onkologicznych do megaterapii mieloablacyjnej z transplantacją.
Wskazania do leczenia HCT są określane w oparciu o analizy EBMT, IBMTR i randomizowane badania. W Polsce nie różnią się one od wskazań w innych krajach rozwiniętych, z wyjątkiem rzadszego stosowania w guzach litych. Jest to też pośrednia przyczyna względnie wysokiego odsetka przypadającego na autotransplantacje w ziarnicy złośliwej, chociaż może to również świadczyć o większej częstości występowania nawrotów w ziarnicy.
Wyniki uzyskiwane po transplantacji komórek krwiotwórczych mogą być ocenione w oparciu o dane z dużych rejestrów międzynarodowych EBMT, IBMTR i ABMTR oraz w oparciu o prospektywne badania grup roboczych. Dane z rejestrów oparte są na bardzo dużych populacjach i pochodzą z ośrodków o różnym doświadczeniu, stanowią więc cenną informację o praktycznej efektywności transplantacji. W tab. 9. zestawiono wskazania do poszczególnych typów transplantacji i wyniki oparte na danych z rejestrów IBMTR i EBMT. Wyniki uzyskiwane w Polsce są podobne do otrzymywanych za granicą, co potwierdzają analizy międzyośrodkowe [55] oraz analizy bieżące z ośrodka katowickiego dotyczące ostrych białaczek limfoblastycznych [56, 57], mieloblastycznych [58], chłoniaków i szpiczaka mnogiego [51, 59].
Duże zainteresowanie budzą ostatnio nowe formy leczenia alloprzeszczepem, które wykorzystują komórkowe mechanizmy przeciwnowotworowe określane jako reakcja przeszczep przeciw nowotworowi/białaczce (akronimy: GVT, GVL). Są to (tab. 9.):
∙ miniprzeszczep, czyli immunoterapia przy pomocy chimeryzmu mieszanego [14, 40]. Polega on na wykonaniu alloprzeszczepu po podaniu biorcy osłabionego kondycjonowania (zredukowane dawki cytostatyków lub RTG) i bardzo silnego leczenia immunosupresyjnego (fludarabina, 2CDA). Hematopoeza biorcy jest wtedy tylko częściowo usunięta i w rezultacie występuje mieszany chimeryzm. W tych warunkach limfocyty cytotoksyczne dawcy na zasadzie reakcji przeszczep przeciw nowotworowi usuwają ewentualną resztkową chorobę nowotworową. Z czasem nastąpuje też wyeliminowanie hematopoezy biorcy. Miniprzeszczepy zaczynają mieć zastosowanie jako mniej toksyczna alternatywa normalnego alloprzeszczepu. Mogą być zastosowane u chorych w starszym wieku i w przypadku słabszego stanu biologicznego;
∙ leczenie limfocytami dawcy [41] (donor lymphocyte infusion – DLI); metoda ta polega na podawaniu kontrolowanych ilości limfocytów dawcy, które mają działanie leczące na zasadzie przeszczep przeciw nowotworowi (GVL). Stosuje się je u pacjentów po alloprzeszczepach, w razie pojawienia się wczesnych cech nawrotu. Typowym przykładem jest podanie DLI, gdy w przewlekłej białaczce szpikowej pojawia się populacja Ph lub bcr/abl dodatnia.
AKTUALNE PROBLEMY
I PLANY ROZWOJU
W oparciu o wskaźniki wynikające z raportów EBMT można przyjąć, że docelowa liczba zabiegów transplantacji komórek krwiotwórczych w Polsce wynosi ok. 900. W 2000 r. planowane jest pokrycie kosztów umów na wykonanie ponad 600 zabiegów, co mimo dużego postępu oznacza potrzebę dalszego wzrostu.
Wobec niskiej przeciętnej liczby zabiegów w poszczególnych jednostkach, szybki i ekonomiczny efekt można uzyskać, zwiększając w istniejących 14 oddziałach transplantacji liczbę zabiegów. Ważne jest też podnoszenie wiedzy o transplantacji w celu szybszej i właśćiwej kwalifikacji do zabiegów. Do niedawna transplantacja była uważana za ostateczność i chorych z reguły kierowano zbyt póżno, co ujemnie wpływa na wyniki leczenia. Istotnym problemem jest również duża częstość zakażeń polskiej populacji wirusami CMV i zapalenia wątroby, co zwiększa odsetek powikłań.
Aktualnie występuje szczególnie duże zapotrzebowanie na transplantacje od dawców niespokrewnionych i inne formy transplantacji od dawców alternatywnych. Te zabiegi wymagają szybkiego podnoszenia poziomu i wyposażenia istniejących oddziałów. Równocześnie rośnie potrzeba wspierania systemu poszukiwania dawców, rozwijania krajowej sieci rejestrów dobrowolnych dawców szpiku oraz systemu bankowania komórek krwiotwórczych z krwi pępowinowej.
Rosnąca liczba pacjentów po trudniejszych formach allotransplantacji stwarza potrzebę zapewnienia pacjentom stałej fachowej opieki i rehabilitacji w ciągu kilku miesięcy po zabiegu. Związane z tym inicjatywy podejmują fundacje i stowarzyszenia pacjentów po transplantacji. Konieczne jest jednak podjęcie tego problemu przez odpowiedzialne ośrodki służby zdrowia. Niezbędne jest też stworzenie na terenie kraju sieci zapewniającej wielospecjalistyczną pomoc w razie powikłań spowodowanych immunosupresją.
PIŚMIENNICTWO
1. Jacobson LO, Marks EK, Robson MJ, et al. Effect of spleen protection on mortality following x-irradiation. J Lab Clin Med. 1949; 34, 1538-43.
2. Lorenz E, Uphoff D, Reid TR, et al. Modification of irradiation injury in mice and guinea pigs by bone marrow injections. J Natl Cancer Inst 1951; 12, 197-201.
3. Barnes DWH, Loutit JF. What is the recovery factor in spleen? Nucleonics 1954; 12, 68-71 (letter).
4. Main JM, Prehn RT. Successful skin homografts after the administration of high dosage X radiation and homologous bone marrow. J Natl Cancer Inst 1955; 15, 1023-29.
5. Ford CE, Hamerton JL, Barnes DWH, et al. Cytological identification of radiation-chimareas. Nature 1956; 177, 452-54.
6. Uphoff DE. Genetic factors influencing irradiation protection by bone marrow. I. The F1 hybrid effect. J Natl Cancer 1957; 19, 123-25.
7. Uphoff DE. Alteration of homograft reaction by A-methopterin in lethally irradiated mice treated with homologous marrow. Proc Soc Exp Biol Med 1958; 99, 651-53.
8. Lochte HL Jr, Levy AS, Guenther DM, et al. Prevention of delayed foreign marrow reaction in lethally irradiated mice by early administration of methotrexate. Nature 1962; 196, 1110-11.
9. Barnes DWH, Corp MJ, Loutit JF, et al. Treatment of murine leukaemia with x-rays and homologous bone marrow. Preliminary communication. Br Med J 1956; 2, 626-27.
10. Epstein RB, Storb R, Ragde H, et al. Cytotoxic typing antisera for marrow grafting in littermate dogs. Transplantation 1968; 6, 45-58.
11. Mannick JA, Lochte HL Jr, Ashley CA, et al. Autografts of bone marrow in dogs after lethal total-body radiation. Blood 1960; 15, 255-66.
12. Storb R, Epstein RB, Rudolph RH, et al. Allogeneic canine bonee marrow transplantation following cyclophosphamide. Transplantation 1969; 7, 378-86.
13. Storb R, Epstein RB, Rudolph RH, et al. The effect of prior transfusion on marrow grafts between histocompatible canine siblings. J Immunol 1970; 105, 627-33.
14. Storb R, Yu C, Wagner JL, et al. Stable mixed hematopoietic chimerism in DLA-identical littermate dogs given sublethal total body irradiation before and pharmacological immunosuppression after marrow transplantation. Blood 1997; 89, 3048-54.
15. Thomas ED, Collins JA, Herman EC Jr, et al. Marrow transplants in lethally irradiated dogs given methotrexate. Blood 1962; 19, 217-28.
16. Miescher PA, Fauconnet M. Mise en evidence de differents groupes leucocytaires chezz l-homme. Schweiz Med Wochenschr 1954; 84, 597-99.
17. Dausset J. Iso-leuco-anticorps. Acta Haematol 1958; 20, 156-66.
18. Mickelson E, Petersdorf EW. Histocompatibility. In: Thomas ED, Blume KG, Forman SJ (ed.). Hematopoietic cell transplantation, (ed. 2). Boston, MA, Blackwell Science 1999; 28-37.
19. Thomas ED, Lochte HL Jr, Cannon JH, et al. Supralethal whole body irradiation and isologous marrow transplantation in man. J Clin Invest 1959; 38, 1709-16.
20. Kurnick NB, Montano A, Gerdes JC, et al. Preliminary observations on the treatment of postirradiation hematopoietic depression in man by the infusion of stored autogenous bone marrow. Ann Intern Med 1958; 49, 973-86.
21. Santos GW, Owens AH Jr. A comparison of the effects of selected cytotoxic agents on allogeneic skin graft survival in rats. Bulletin Hopkins Hospital 1965; 116, 327-40.
22. Mathe G, Amiel JL, Schwarzenberg L, et al. Adoptive immunotherapy of acute leukemia: Experimental and clinical results. Cancer Res 1965; 25, 1525-31.
23. Gatti RA, Meuwissen HJ, Allen HD, et al. Immunological reconstitution of sex-linked lymphopenic immunological deficiency. Lancet 1968; 2, 1366-69.
24. Bach FH, Albertini RJ, Joo P, et al. Bone-marrow transplantation in a patient with the Wiskott-Aldrich syndrome. Lancet 1968; 2, 1364-66.
25. DeKoning J, van Bekkum DW, Dicke KA, et al. Transplantation of bone-marrow cells and fetal thymus in an infant with lymphopenic immunological deficiency. Lancet 1969; 1223-27.
26. Buckner CD, Epstein RB, Rudolph RH, et al. Allogeneic marrow engraftment following whole body irradiation in a patient with leukemia. Blood 1970; 35, 741-50.
27. Thomas ED, Buckner CD, Storb R, et al. Aplastic anaemia treated by marrow transplantation. Lancet 1972; 1, 284-289.
28. Thomas ED, Buckner CD, Banaji M, et al. One hundred patients with acute leukemia treated by chemotherapy, total body irradiation, and allogeneic marrow transplantation. Blood 1977; 49, 511-33.
29. Bortin MM, Bach FH, van Bekkum DW, et al. 25th anniversary of the first successful allogeneic bone marrow transplants. Bone Marrow Transplant 1994; 14, 211-12.
30. Kessinger A, Armitage JO, Landmark JD, Smith DM, Weisenburger D. Autologous peripheral hematopoietic stem cell transplantation restores hematopoietic function following marrow ablative therapy. Blood 1988; 71, 723-27.
31. Berenson R, Bensinger W, Kalamasz D. Positive selection of viable cell populations using avidin-biotin immunoadsorption. J Immunol Methods 1986; 91, 11-19.
32. Gianni AM, Siena S, Bregni M, et al. Granulocyte-macrophage colony-stimulation factor to harvest circulating haemopoietic stem cells for autotransplantation. Lancet 1989; 2, 580-85.
33. Juttner CA, To LB, Haylock DN, et al. Approaches to blood stem cell mobilisation. Initial Australian clinical results. Bone Marrow Transplant 1990; 5, suppl. 1, 22-4.
34. Haylock DN, To LB, Dowse CA, Juttner CA, Simmons PJ. Ex vivo expansion and maturation of peripheral blood CD34+ cells into the myeloid lineage. Blood 1992; 80, 1405-12.
35. Brenner MK. The contribution of marker gene studies to hemopoietic stem cell therapies. Stem Cells 1995; 13, 453-61.
36. Gluckman E, Broxmeyer HE, Auerbach AD, et al. Hematopoietic reconstitution in a patient with Fanconi’s anemia by means of umbilical-cord blood from an HLA-identical sibling. N Engl J Med. 1989; 321, 1174-78.
37. Bortin MM, Truitt RL, Rimm AA, et al. Graft-versus-leukaemia reactivity induced by alloimmunisation without augmentation of graft-versus-host-reactivity. Nature 1979; 281, 490-91.
38. Reisner Y, Kapoor N, Kirkpatrick D, et al. Transplantation for acute leukaemia with HLA-A and B nonidentical parental marrow cells fractionated with soybean agglutinin and sheep red blood cells. Lancet 1981; 2, 327-31.
39. HJ, Storb R, Weiden PL, et al. Cyclosporin A and methotrexate in canine marrow transplantation: Engraftment, graft-versus-host disease, and induction of tolerance. Transplantation 1982; 34, 30-35.
40. Slavin S, Naparstek E, Nagler A, et al. Allogeneic cell therapy with donor peripheral blood cells and recombinant human interleukin-2 to treat leukemia relapse after allogeneic bone marrow transplantation. Blood 1996; 87, 2195-2204.
41. Kolb HJ, Mittermuller J, Clemm CH, et al. Donor leukocyte transfusion for treatment of recurrent chronic myelogenous leukemia in marrow transplant patients. Blood 1990; 76, 2462-65.
42. Giralt S, Estey E, Albitar M, et al. Engraftment of allogeneic hematopoietic progenitor cells with purine analog-containing chemotherapy. Harnessing graft-versus-leukemia without myeloablative therapy. Blood 1997; 89, 4531-36.
43. Raszek J, Groer F. Experimentaal BMT in dogs. Przegl Lek 1948; 4, 105.
44. Raszek J, Groer F. Technique and indications of the therapeutic intramedullar transfusion of the bone marrow in children. Ann Pediatr Basel 1949; 173, 90-102.
45. Migdalska-Romaniuk Z. Intra-cavital BMT in Mrb. Werlhofi in single case. PAMW 1955; 24, 157.
46. Migdalska-Romaniuk Z. Clinical attempts. Monography-Habilitation 1960.
47. Radwańska U, Rafinski T. Attemps in single children with AL. Annual Meeting of Polish Soc of Haematology, Abstr. 1962; 17.
48. Aleksandrowicz J, Blicharski J. Syngeneic i.v. bone marrow infusion in CML without conditioning. Extr Du Sang 1960; 31, 49-56.
49. Jedrzejczak WW, Szczylik C, Pojda Z, Siekierzyński M, Kłos M, Tatajczak MZ, Pejcz J, Jaskulski D, Gornas P. Succes of BMT in congenital Diamond Blackfan anaemia. Eur J Haematol 1987; 38, 404-206.
50. Jedrzejczak WW. History of bone marrow transplantation in Poland. Annals of Transplantation. 1996; 1, 15-17.
51. Holowiecki J, Wojnar J, Markiewicz M, Waclawik A, Jagoda K, Kaminska H, Kachel L, Wojciechowska M, Kata D. Autologous peripheral blood stem and progenitor cells transplantation as a valid treatment approach in recurrent, refractory lymphoma. Archiv Immunologiae et Ther Experim 1995; 43, 191-94.
52. Holowiecki J, Wojnar J, Krawczyk M, et al. Bone marrow traansplantations from unrelated donors in leukemias – first successful transplantations confirming the need of development of this method in Poland. Acta Haematol Pol 1998; 29, 4, 527-37.
53. Gratwohl A, Baldomero H. Blood and Marrow Transplantation Activity in Europe 1998. Bone Marrow Transplant – In press.
54. Rowlings PA. 1996 Summary Slides Show Current Use and Outcome of Blood and Marrow Transplantation. ABMTR Newslettern 1996; 3, 6-12.
55. Labar B, Masszi T, Morabito F, Mistrik M, Holowiecki J, Bogdanic V, Nemet D, Mrsic M, Krieger O, Lutz D. Allogeneic bone marrow transplantation for acute leukemia – IGCI experience. Bone Marrow Transplant. 1996; 17, 1009-12.
56. Holowiecki J, Wojnar J, Krawczyk M. Autologous bone marrow transplantation in adult lymphoblastic leukemia – single center experience. 23rd Ann Meet of the EBMT, France, 23-27.03.1997. Bone Marrow Tranplan 1997; 19, Suppl. 1, 103.
57. Holowiecki J, Wojnar J, Krawczyk M, Latacz P, Kruzel T. Autologous bone marrow transplantation in adult lymphoblastic leukemia – single centre experience. Acute Leukemias VII, 1997. (in press).
58. Holowiecki J, Wojnar J, Krawczyk-Kulis M, Latacz P, Kruzel T, Kopera M, Wojciechowska M, Markiewicz M. Efficacy of bone marrow transplantation in AML single center experience. III Kongres Polskiego Towarzystwa Transplantacyjnego, Zakopane-Koscielisko, 22-25.03.1997,124.
59. Hołowiecki J, Wojnar J, Wojciechowska M, Latacz P Krawczyk M, Jagoda K, Kopera M, Markiewicz M, Kata D, Kachel Ł, Krużel T. Influence of the effectiveness of peripheral blood progenitor cell collection on engraftment i APBPCT. III Kongres PTT. Zakopane 22-25.03.1997, P 55.
ADRES DO KORESPONDENCJI
prof. dr hab. n. med. Jerzy Hołowiecki
Katedra i Klinika Hematologii
i Transplantacji Szpiku
Śląska Akademia Medyczna
ul. Reymonta 8, 40-029 Katowice
tel. (032) 256 28 58, fax 0048 32 255 49 85,
tel. kom. 602 552 931
e-mail: holow@mail.slam.katowice.pl
klinhem@infomed.slam.katowice.pl
