eISSN: 2299-0038
ISSN: 1643-8876
Menopause Review/Przegląd Menopauzalny
Current issue Archive Manuscripts accepted About the journal Special Issues Editorial board Abstracting and indexing Subscription Contact Instructions for authors Publication charge Ethical standards and procedures
Editorial System
Submit your Manuscript
SCImago Journal & Country Rank


2/2009
vol. 8
 
Share:
Share:
Review paper

Hiperprolaktynemia

Joanna Tkaczuk-Włach
,
Małgorzata Sobstyl
,
Dorota Chołubek-Robak
,
Grzegorz Jakiel

Przegląd Menopauzalny 2009; 2: 112-115
Online publish date: 2009/05/11
Article file
- Hiperprolaktynemia.pdf  [0.07 MB]
Get citation
 
 
Fizjologia
Prolaktyna (PRL) jest polipeptydem kodowanym przez pojedynczy gen zlokalizowany na krótkim ramieniu 6 chromosomu [1]. Ma strukturę podobną do hormonu wzrostu oraz ludzkiego laktogenu łożyskowego [2].
Prolaktyna jest wytwarzana, gromadzona oraz wydzielana w sposób pulsacyjny przez komórki laktotropowe przedniego płata przysadki mózgowej. Okres półtrwania PRL wynosi 20 min [3, 4]. Prolaktyna pobudza rozwój gruczołu piersiowego, odpowiada za indukcję i podtrzymywanie laktogenezy, zarówno w czasie ciąży, jak i laktacji. Pod wpływem PRL dochodzi do syntezy głównego białka mleka kobiecego – kazeiny. Prolaktyna wpływa również na wydzielenie kwasów tłuszczowych i laktozy do mleka oraz jego objętość. Inną funkcją PRL jest stymulacja produkcji progesteronu przez ciałko żółte [3].
W krążeniu PRL obecna jest w 3 immunoreaktywnych odmianach, tzn. formie monomerycznej – tzw. mała prolaktyna (o masie ok. 23 kDa), „duża prolaktyna” – Big-PRL, czyli jej forma dimeryczna (o masie cząsteczkowej ok. 45–60 kDa), oraz „bardzo duża prolaktyna” – BigBig-PRL, forma polimeryczna (o masie cząsteczkowej powyżej 100 kDa) [5, 6].
Monomeryczna forma stanowi w warunkach prawidłowych ok. 85% wydzielanej do krwi PRL, forma dimeryczna to ok. 10–15%, natomiast 1–2% stanowi forma polimeryczna. Największa bioaktywnością cechuje się postać monomeryczna PRL.
Makroprolaktyna jest kompleksem PRL z autologiczną immunoglobuliną G – anty-PRL-IgG, nie łączy się z receptorem, daje jednak pozytywną reakcję w teście diagnostycznym [6, 7]. Dopamina jest wydzielana przez neurony podwzgórza i, działając przez receptory typu 2 (D2) zlokalizowane w przysadce mózgowej, jest głównym regulatorem stężenia PRL. Dopamina hamuje syntezę i wydzielanie PRL. Sekrecję PRL, oprócz dopaminy i agonistów dopaminy, hamują m.in.: witamina B6 – stosowana w dużych dawkach – oraz endotelina 1, TGF-b1, acetylocholina czy noradrenalina.
Do czynników wpływających stymulująco na wydzielanie PRL należą: estrogeny, TRH oraz oksytocyna. Wspomina się również o dodatnim wpływie na wydzielanie PRL takich czynników, jak: wazoaktywny peptyd jelitowy (VIP), czynniki wzrostu (np. czynnik wzrostu fibroblastów FGF-2 czy epidermalny czynnik wzrostu EGF), histydyna, angiotensyna II, wazopresyna, GnRH oraz serotonina [4, 8].

Przyczyny hiperprolaktynemii
Hiperprolaktynemia to zaburzenie polegające na stałym lub występującym okresowo wzmożonym wydzielaniu PRL. Rozpoznanie hiperprolaktynemii ustala się na podstawie co najmniej dwukrotnego oznaczenia stężenia PRL w surowicy, co oznacza dla kobiet przekroczenie stężenia PRL > 20 ng/ml (> 400 mU/l), a dla mężczyzn PRL > 15 ng/ml (> 300 mU/l).
Hiperprolaktynemia powoduje zmniejszenie częstości wydzielania GnRH, zmniejszenie przedowulacyjnego wyrzutu LH oraz zmniejszenie stężenia estradiolu. W przebiegu hiperprolaktynemii znoszone jest również dodatnie sprzężenie zwrotne między estrogenami a gonadotropinami [2].
Hiperprolaktynemia może być powodowana przez czynniki fizjologiczne oraz patologiczne. Wyróżnia się również hiperprolaktynemię czynnościową oraz tzw. samoistną.
Fizjologiczne, ok. 10-krotne zwiększenie stężenia PRL, jest obserwowane w ciąży i oraz u noworodków. Już od 8. tyg. ciąży obserwuje się stały wzrost stężenia PRL w surowicy ciężarnej, który jest maksymalny w okresie okołoporodowym, kiedy osiąga 200 ng/ml. Równolegle do PRL, bo od ok. 7.–8. tyg. ciąży, zwiększa się produkcja estrogenów. Uważa się, że estrogeny odpowiadają za tak istotne zwiększenie stężenia PRL w ciąży na drodze hamowania działania dopaminy oraz stymulowaniu transkrypcji genu PRL w laktotropach przysadki. Zwiększone stężenie PRL towarzyszy laktacji, wysiłkowi fizycznemu, aktywności seksualnej – drażnieniu brodawek sutkowych i szyjki macicy, spożywaniu posiłków, zwłaszcza tych bogatych w tłuszcze i białka, hipoglikemii indukowanej insuliną. Wzrost syntezy oraz wydzielania prolaktyny zaobserwowano również w sytuacjach stresu [3]. Wydzielanie prolaktyny zwiększa się fizjologicznie w nocy podczas snu, z maksimum wydzielania między godziną 3 a 5 rano.
Hiperprolaktynemia czynnościowa, nazywana również reaktywną, może być powodowana niedoczynnością tarczycy, niewydolnością nerek, niewydolnością wątroby, często jednak ma pochodzenie polekowe.
Wśród leków mogących powodować hiperporlaktynemię wymienia się: leki przeciwdepresyjne: imipraminę, amitryptylinę, oraz neuroleptyki tj.: haloperidol, chlorpromazynę, leki przeciwymiotne i poprawiające perystaltykę jelit, takie jak: metoklopramid, domperidon, cyzapryd, leki obniżające ciśnienie krwi, w tym: metyldopę, rezerpinę, klonidynę, oraz leki hormonalne, tzn. estrogeny i melatonina, a także opiaty – morfina [9, 10].
Lista leków mogących powodować zwiększenie stężenia PRL, a w konsekwencji np. problemy z płodnością, jest długa. Wynika stąd konieczność informowania pacjentów o możliwych efektach ubocznych w postaci hiperprolaktynemii i jej następstw, a w razie konieczności zamiany leku na inny.
Hiperprolaktynemia jest częstszym zjawiskiem u kobiet. Do objawów klinicznych hiperprolaktynemii u kobiet należą hipogonadyzm z wtórnym – najczęściej – brakiem miesiączki, nieregularne miesiączkowanie, zaburzenia fazy lutealnej, cykle anowulacyjne z następującą niepłodnością. Inne zaburzenia to mlekotok, mastopatia włóknisto-torbielowata, mastalgia, zespół napięcia miesiączkowego, umiarkowany hirsutyzm, wzrost masy ciała, skłonność do obrzęków oraz osteopenia.
Hiperprolaktynemia kojarzy się z niepłodnością u około 1/3 pacjentek. Wśród kobiet z hiperprolaktynemią zauważono dodatkowo tendencję do nadpobudliwości, depresji oraz reakcji lękowych [11, 12]. Należy również pamiętać, że u kobiet z hiperprolaktynemią, z towarzyszącym małym stężeniem estrogenów, mamy do czynienia z wysokim ryzykiem przedwczesnego rozwoju osteoporozy i procesów miażdżycowych [13].
Zwiększenie stężenia PRL u kobiet prezentuje się klinicznie raczej w postaci zaburzeń cyklu miesiączkowego niż jako zaburzenia seksualne. U kobiet z hiperprolaktynemią, u których wykluczono depresję i inne zaburzenia hormonalne, zauważono jednak zwiększoną częstość następujących zaburzeń seksualnych: obniżone libido, zaburzenia fazy pobudzenia, problemy z lubrykacją z następową dyspareunią oraz zaburzenia orgazmu [14]. Tymczasem u mężczyzn na plan pierwszy zaburzeń związanych z hiperprolaktynemią wysuwają się właśnie zaburzenia seksualne, w postaci obniżonego libido oraz zaburzeń erekcji [12, 14]. Większość specjalistów właśnie w tym upatruje fakt stosunkowo późnego wykrywania hiperprolaktynemii u mężczyzn [5]. Zaburzenia seksualne zgłasza co najmniej 75% mężczyzn z macroprolaktynoma oraz 50% mężczyzn z mikroprolaktynoma [15]. Oligozoospermia, spadek ruchliwości plemników, zmniejszenie objętości ejakulatu oraz hipotrofia jąder to kolejne konsekwencje hiperprolaktynemii u mężczyzn [15]. Podobnie jak u kobiet, mężczyźni ze zwiększonym stężeniem PRL mają większą tendencję do otyłości i odkładania się tkanki tłuszczowej w okolicy brzucha, depresji i lęków, rzadziej obserwuje się u nich ginekomastię i mlekotok [16, 17]. Wśród czynników patologicznych, które odpowiadają za hiperprolaktynemię, na pierwszy plan wysuwa się gruczolak przysadki wydzielający PRL – prolaktynoma.
Są to guzy przysadki diagnozowane najczęściej u kobiet w wieku 20–40 lat. Stwierdzono, że po 50. roku życia częstość stwierdzanych zmian w przysadce, o charakterze prolaktynoma, jest podobna u obu płci [2, 18]. Klasyfikacja kliniczna prolaktynoma zależy od rozmiaru stwierdzanej zmiany. O mikroprolaktynoma mówi się, kiedy rozmiar guza nie przekracza 10 mm, natomiast o makroprolaktynoma, kiedy guz ma średnicę ponad 10 mm [4]. Guzy przysadki o charakterze prolaktynoma częściej zdarzają się u kobiet i różnią się od tych występujących u mężczyzn, nie tylko rozmiarem, ale często również manifestacją kliniczną i inwazyjnością.
Większość (95%) guzów o typie prolaktynoma u kobiet to mikroprolaktynoma, których główną manifestacją kliniczną jest znacząca hiperprolaktynemia. Rzadziej mikroprolaktynoma doprowadza u kobiet do zaburzeń neurologicznych czy niedoczynności przysadki [4]. Tymczasem u mężczyzn w 90% przypadków nieprawidłowych obrazów radiologicznych przysadki stwierdza się makroprolaktynoma, które z kolei odpowiadają za objawy będące pochodną tzw. efektu masy, tzn. zaburzenia widzenia, bóle głowy czy wielohormonalną niedoczynność przysadki [4].
Hiperprolaktynemię mogą również wywołać inne niż prolaktynoma procesy chorobowe w okolicy podwzgórza i przysadki, np. zespół pustego siodła, oponiaki, glejaki, sarkoidoza, uszkodzenia naczyniowe, pourazowe czy przerzuty nowotworowe [2, 19].
Wśród czynników patologicznych, w przebiegu których mamy do czynienia z hiperprolaktynemią, należy jeszcze wymienić: niedoczynność tarczycy, zespół Cushinga, akromegalię, półpasiec, urazy i operacje klatki piersiowej [2].

Diagnostyka
Stwierdzenie zwiększonego stężenia PRL w osoczu krwi jest tylko objawem, który wymaga od lekarza podjęcia dokładnej diagnostyki zmierzającej do ustalenia przyczyny ewentualnych zaburzeń. W pierwszej kolejności należy wziąć pod uwagę błąd laboratoryjny czy błąd przy pobieraniu materiału do badania [5, 20]. Generalnie przyjmuje się, że PRL jest wydzielana w sposób stały w czasie cyklu miesięcznego. Niektórzy autorzy zwracają jednak uwagę na nieznacznie, ale zwiększone, stężenie hormonu w połowie cyklu [4]. Uwzględniając powyższe stwierdzenie oraz rytm dobowy wydzielania PRL, poleca się pobierać próbkę w celu oznaczenia stężenia PRL w późnych godzinach porannych, w fazie folikularnej, a pomiaru nie poprzedzać wysiłkiem fizycznym, badaniem sutków czy posiłkiem. W niektórych przypadkach zalecana jest również ocena rytmu dobowego wydzielania PRL.
Przeprowadzenie dokładnego wywiadu ukierunkowanego na ewentualne przyczyny farmakologiczne, ciążę czy niedoczynność tarczycy, pozwoli jeszcze bardziej zawęzić listę ewentualnych przyczyn hiperprolaktynemii [9].
W celu różnicowania hiperprolaktynemii organicznej i czynnościowej pomocna jest próba z metoklopramidem oraz z TRH.
Sztywny wynik prób, tzn. brak wzrostu wydzielania PRL, przy dużym jej stężeniu podstawowym, przemawia za hiperprolaktynemią organiczną i wymaga dalszej diagnostyki obrazowej [20]. Wykonywanie tego testu przy prawidłowych lub nieznacznie zwiększonych stężeniach PRL nie jest celowe i nie powinno mieć zastosowania w medycynie rozrodu. Efektywniejszym sposobem wykrycia czynnościowych zaburzeń wydzielania PRL jest ocena porannego szczytu wydzielania co wymaga pobrania próbek krwi o godzinie 4 i 6 rano. Należy dążyć do tego, by pobieranie próbek krwi nie odbywało się w warunkach stresu, ponieważ może on wpływać na otrzymane wyniki.
O makroprolaktynemii mówimy wówczas, gdy BB-PRL stanowi 60% lub więcej całkowitego stężenia PRL [7]. Jak podaje literatura fachowa, częstość makroprolaktynemii w populacji pacjentów ze stwierdzoną hiperprolaktynemią waha się od 10% do 46% w zależności od sposobu detekcji [6, 21]. Makroprolaktynemię należy podejrzewać u kobiet, u których stwierdzono: duże stężenie PRL w surowicy i prawidłowe cykle, prawidłowy przyrost wydzielania PRL w teście z metoklopramidem, oraz u pacjentek z dużym stężeniem PRL w surowicy przy braku gruczolaka przysadki [7, 9, 21]. Obecnie jako metodę oznaczania makroprolaktyny w surowicy osób z hiperprolaktynemią zaleca się precypitację za pomocą 25-procentowego glikolu polietylenowego (PEG-u) [6, 21]. Gruczolak przysadki jest podejrzewany, gdy stężenie PRL w surowicy przekracza 200 ng/ml. Wielkość prolaktynoma koreluje zwykle ze stężeniem PRL w surowicy [22]. Prawidłowe stężenie PRL nie wyklucza jednak obecności guza przysadki [23]. Obecność prolaktynoma wiąże się również z zaburzonym rytmem dobowym wydzielania PRL. Diagnostykę obrazową guzów przysadki współczesna medycyna opiera na wyniku jądrowego rezonansu magnetycznego (nuclear magnetic resonance – NMR), z kontrastem. Zaleca się również w takich przypadkach skorzystać z konsultacji okulistycznej oraz neurologicznej. W przypadku stwierdzenia mikroprolaktynoma właściwe jest raczej wykonywanie corocznych oznaczeń stężenia prolaktyny niż seryjne badania obrazowe. Wynika to m.in. z obserwacji, że ryzyko progresji mikroadenoma w makroadenoma wynosi ok. 3% [4].

Leczenie
Istotnym celem leczenia hiperprolaktynemii, szczególnie u kobiet, jest potrzeba przywrócenia prawidłowego działania gonad, a przez to płodności oraz zapobieganie innym objawom hipogonadyzmu, tj. osteoporozie [2, 5, 20].
Leczenie hiperprolaktynemii zależy od rodzaju przyczyny tego zaburzenia hormonalnego. Zasadniczo wyróżnia się leczenie farmakologiczne oraz postępowanie operacyjne z radioterapią, stosowane w przypadku guzów przysadki o typie prolaktynoma.
Leczenie farmakologiczne prowadzone jest przy użyciu agonistów dopaminy, najczęściej są to: bromokryptyna, kabergolina, chinagolid oraz pergolid. Leki te skierowane są nie tylko na uregulowanie wydzielania PRL oraz przywrócenie prawidłowej funkcji gonad. Stosuje się je również w celu zmniejszenia masy guza przysadki, także przed leczeniem operacyjnym [22]. Należy zauważyć, że w przypadku pacjentów z prolaktynoma istnieje konieczność długotrwałego, często wieloletniego, przyjmowania tych leków [4].
Generalną zasadą terapii agonistami dopaminy jest rozpoczynanie jej od małych dawek przyjmowanych z posiłkiem i często przed nocnym spoczynkiem. Kontrolę leczenia przeprowadza się, oceniając stężenie PRL co 6 mies.
Szacuje się, że leczenie bromokryptyną przynosi efekt w postaci powrotu cykli owulacyjnych, aż u 80–90% pacjentek [25]. Bromokryptyna, mimo że bardzo rozpowszechniona w leczeniu hiperprolaktynemii, powoduje nawet u 50–68% pacjentów w czasie przyjmowania doustnego wiele efektów ubocznych, w tym: nudności i wymioty, bóle głowy, senność, pobudzenie psychoruchowe, skórne zmiany alergiczne, omdlenia wynikające z hiportonii ortostatycznej [25].
Alternatywną formą terapii, zwłaszcza dla kobiet słabo tolerujących doustne przyjmowanie bromokryptyny, jest opisywane w literaturze leczenie dopochwowe [25, 26]. Okazuje się, że podawanie bromokryptyny dopochwowo pozwala uniknąć wielu niepożądanych objawów ubocznych, a przez ominięcie metabolizmu wątrobowego, czyli tzw. efektu pierwszego przejścia, daje efekt leczniczy przy użyciu małych dawek leku [25, 26].
Kabergolina w porównaniu z bromokryptyną rzadziej wywołuje objawy uboczne, jest wygodna w stosowaniu, przez co ma wielu zwolenników. Barierą pozostaje wysoka cena preparatu [4, 9]. Ostatnie doniesienia literatury fachowej zwracają uwagę na związek między stosowaniem kabergoliny i rozwojem patologii zastawek serca [19, 27].
Chinagolid oddziałuje specyficznie przez receptory D2. Wykazuje on dobrą skuteczność działania, także w stosunku do prolaktynoma. Rzadziej też obserwowana jest u pacjentów oporność na działanie chinagolidu [9].
Około 5–10% pacjentów pozostaje opornych na działanie agonistów dopaminy, co zdarza się częściej u mężczyzn niż u kobiet [10]. W przypadku bromokryptyny o oporności na leczenie mówi się w sytuacji braku poprawy sytuacji klinicznej po 3 mies. leczenia dawką 15 mg bromokryptyny na dobę [20].
Wskazania do leczenia operacyjnego w przypadku guzów przysadki należy dobrze rozważyć, ze względu na duże ryzyko nieradykalności zabiegu oraz możliwe liczne powikłania, w tym wystąpienia niedoczynności przysadki i nawrotu choroby [5, 28]. Radioterapia nie jest stosowana jako samodzielna metoda lecznicza, raczej jako uzupełnienie leczenia operacyjnego [4]. W badaniach Jeffcoate i wsp., w czasie których przez dłuższy czas obserwowano leczonych z powodu hiperprolaktynemii, w tym pacjentki z mikroprolaktynoma, wykazano, że przebycie ciąży unormowało u tych ostatnich stężenie PRL w 35% przypadków w porównaniu z 14% pacjentek bez ciąży w wywiadzie.
W przypadkach kiedy hiperprolaktynemia towarzyszy zespołowi policystycznych jajników (polycystic ovary syndrome – PCOS), co zdarza się u 30% pacjentek z PCOS, należy rozważyć podawanie bromokryptyny lub innych agonistów dopaminy jako leczenia wspomagającego. Nie wydaje się celowe podawanie leków zmniejszających stężenie PRL w surowicy u owulujących kobiet z par leczonych z powodu niepłodności, zwłaszcza przy niewielkich przekroczeniach normy. Próby leczenia niedomogi fazy lutealnej przy użyciu bromokryptyny nie znajdują podstaw we współczesnym piśmiennictwie [2, 9, 10].
Hiperprolaktynemia w przebiegu niedoczynności tarczycy, niewydolności nerek czy wątroby wymaga leczenia przyczynowego.
W przypadkach hiperprolaktynemii polekowej należy rozważyć możliwość odstawienia leku, zastąpienia go innym o podobnym działaniu i sprawdzenie stężenia PRL po miesiącu od odstawienia. Jeżeli mimo to duże stężenie PRL utrzymuje się dalej, należy wdrożyć postępowanie w celu wykluczenia organicznej przyczyny hiperprolaktynemii [5].

Piśmiennictwo
1. Owerbach D, Rutter WJ, Cooke NE, et al. The prolactin gene is located on chromosome 6 in humans. Science 1981; 212: 815-6.
2. Prabhakar VK, Davies JR. Hyperprolactinaemia. Best Pract Res Clin Obstet Gynecol 2008; 22: 341-53.
3. Freeman ME, Kanyicska B, Lerant A, et al. Prolactin: structure, function, and regulation of secretion. Physiol Rev 2000; 80: 1523-631.
4. Kaur K, Mandeep S, Virk S. Prolactinomas in infertility. Rev Gyn Prac 2003; 3: 180-7
5. Serri O, Chik CL, Ur E, et al. Diagnosis and management of hyperprolactinemia. CMAJ 2003; 2: 23-32.
6. Donadio F, Barbieri A, Angioni G, et al. Patients with macroprolactinaemia: clinical and radiological features. Eur J Clin Invest 2007; 37: 552-7.
7. Gibney J, Smith TP, McKenna TJ. The impact on clinical practice of routine screening for macroprolactin. J Clin Endocrinol Metab 2005; 90: 3927-32.
8. Karasek M, Pawlikowski M, Lewiński A. Hyperprolactinemia: causes, diagnosis, and treatment. Pol J Endocrinol 2006; 57: 656-63.
9. Crosignani PG. Current treatment issues in female hyperprolactinaemia. Eur J Obstet Gynecol Reprod Biol 2006; 125: 152-64.
10. Brue T, Delemer B; French Society of Endocrinology (SFE) work group on the consensus on hyperprolactinemia. Diagnosis and management of hyperprolactinemia: expert consensus – French Society of Endocrinology. Ann Endocrinol (Paris) 2007; 68: 58-64.
11. Reavley S, Fisher AD, Owen I, et al. Psychological distress in patients with hyperporlactinaemia. Clin Endocrinol 1997; 47: 343-8.
12. Balercia G, Boscaro M, Lombardo F, et al. Sexual symptomes In endocrine diseases: psychosomatic perspectives. Psychoter Psychosom 2007; 76: 134-40.
13. Vartej P, Poiana C, Vartej I. Effects of hyperprolactinemia on osteoporotic fracture risk in premenopausal women.Gynecol Endocrinol 2001; 15: 43-7.
14. Bhasin S, Enzlin P, Coviello A, Basson R. Sexual dysfunction in men and women with endocrine disorders. Lancet 2007; 369: 597-617.
15. Bartke A. Prolactin in the male: 25 years later. J Androl 2004; 25: 661-6.
16. Di Somma C, Colao A, Di Sarno A, et al. Bone marker and bone density responses to dopamine agonist therapy In hyperprolactinemic males. J Clin Endocrinol Metab 1996; 38: 744-6.
17. De Rosa M, Zarrilli S, Di Sarno A, et al. Hyperprolactinemia in men. Clinical and biochemical features and response to treatment. Endocrine 2003; 20: 75-82.
18. Mindermann T, Wilson CB. Age-related and gender – related occurrence of pituitary adenomas. Clin Endocrinol 1994; 41: 359-64.
19. Melmed S. Update in pituitary disease. J Clin Endocrinol Metab 2008; 93: 331-8.
20. Zgliczyński W, Zdunowski P. Hiperprolactinaemia – pitfalls in PRL assesment. Pol J Endocrinol 2005; 56: 980-5.
21. Yuen YP, Lai JP, Au KM, et al. Macroprolactin – a causa of pseudohyperprolactinaemia. Hong Kong Med J 2003; 9: 119-21.
22. Karavitaki N, Thanabalasingham G, Shore HCA, et al. Do the limits of serum prolactin in disconnection hyperprolactinaemia need re-definition? A study of 226 patients with histologically verified non-functioning pituitary macroadenoma. Clin Endocrinol 2006; 65: 524-9.
23. Bayrak A, Saadat P, Mor E, et al. Pituitary imaging is indicated for evaluation of hyperprolactinemia. Fertil Steril 2005; 84: 181-5.
24. Jeffcoate WJ, Pound N, Sturrock ND, et al. Long-term follow-up of patients with hyperprolactinaemia. Clin Endocrinol 1996; 45: 299-303.
25. Ricci G, Giolo E, Nucera G, et al. Pregnancy in hyperprolactinemic infertile women treated with vaginal bromocriptine: report of two cases and review of the literature. Gynecol Obstet Invest 2001; 51: 266-70.
26. Ginsburg J, Hardiman P, Thomas M. Vaginal bromocriptine- clinicl and biochemical effects. Gynecol Endocrinol 1992; 6: 119-26.
27. Schade R, Andersohn F, Suissa S, et al. Dopamine agonist and the risk of cardiac-valve regulation. N Engl J Med 2007; 356: 29-38.
28. Gillam MP, Molitch ME, Lombardi, Colao A. Advances in the treatment of prolactinomas. Endocr Rev 2006; 27: 485-534.
Copyright: © 2009 Termedia Sp. z o. o. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International (CC BY-NC-SA 4.0) License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/), allowing third parties to copy and redistribute the material in any medium or format and to remix, transform, and build upon the material, provided the original work is properly cited and states its license.
Quick links
© 2024 Termedia Sp. z o.o.
Developed by Bentus.