Review paper
Problems of contemporary antiplatelet treatment

Właściwości i funkcja płytek krwi Płytki krwi spełniają zasadniczą rolę w powstawaniu zakrzepu (skrzepliny) w uszkodzonym naczyniu tętniczym. Pierwsze doniesienia naukowe o ich roli pojawiły się już 180 lat temu. W pracy Williama Oslera (znanego m.in. z prac na temat zapalenia wsierdzia) pojawia się wzmianka o odkryciach Buchana, który w 1831 r. odnosił powstanie „skrzepów” do „ciałek niemających koloru”, czyli do płytek [1]. Osler w swojej publikacji dokładnie określił rolę płytek w układzie krzepnięcia i w tym też czasie powstało określenie „biały skrzep”, oznaczające skrzep złożony z płytek krwi, w odróżnieniu od „czerwonego skrzepu” złożonego przede wszystkim z fibryny. Upowszechnienie opinii o zasadniczym znaczeniu płytek w patologii tętnic wieńcowych nastąpiło jednak dopiero po 2000 r. Konsekwencją tych odkryć było docenienie znaczenia inhibitorów płytek krwi i wprowadzenie ich do praktyki klinicznej [2]. Włączenie tych leków do codziennego użytku doprowadziło z kolei do jeszcze lepszego poznania funkcji płytek krwi.
Przez wiele lat koncepcja działania płytek związana była jedynie ze znajomością receptora tkankowego (integryn αIIbβ3 lub GPIIb/IIIa). Ich funkcja oparta jest jednak na bardziej złożonych zasadach. Płytki nieaktywne krążące w strumieniu krwi mają kształt dysku. Ich „obojętność agregacyjna” jest utrzymywana przez krążące substancje będące antagonistami ich aktywacji. Substancje takie jak podtlenek azotu (NO) i prostacyklina PGI2 są wydzielane przez zdrowe komórki endotelium w ilości wystarczającej do utrzymania równowagi dynamicznej płytek [3]. Wraz z zachwianiem tej równowagi, warunkującej „neutralność” adhezyjną płytek, przekształcają się one w formę trójwymiarową podobną do skręconych tworów kształtu gruszkowatego. Ta aktywacja odbywa się poprzez czynniki powierzchniowe w naczyniu, doprowadzające do stymulacji receptorów, w których zachodzi konwersja dwufosforanu adenozyny (ADP) w monofosforan adenozyny (AMP). Dalsza reakcja odbywa się poprzez degradację AMP do adenozyny, która dalej stymuluje płytki do ich agregacji. W procesie krzepnięcia istotną rolę spełniają także jony wapnia (Ca+2), szczególnie odkryty niedawno kanał wapniowy aktywowany poprzez receptor o nazwie STIM1-Orai1 (Stromal Interaction Molecule and Orai 1 – kanał wpływu wapnia) [4]. Wydaje się, że kompleks tego receptora mieszczącego się w błonie komórkowej płytki jest regulatorem gospodarki aktywnego wapnia w komórce. Reakcja aktywacji i uruchomienia napływu wapnia jest wynikiem połączenia się agonisty z receptorem ADP płytek. Powoduje to podwyższenie aktywności fosfolipazy C, co doprowadza do powstania inozytolu-1,4,5-trojfosforanu (IP3) aktywującego z kolei receptor IP3R błony cystosomu (będącego rezerwuarem wapnia) znajdujący się wewnątrz płytki krwi. Otwarcie kanału Orai1 poprzez stymulację receptora IP3R pomaga uzupełnić rezerwuar wapnia znajdujący się w komórce. Aktywacja kanału Orai1 napływu wapnia jest bardzo istotna w procesie pobudzenia kompleksu GP VI ITAM (receptor kolagenowy) z pominięciem receptora trombinowego. Znaczenie receptora kolagenowego jest szczególnie ważne w powstawaniu skrzeplin w tętnicach wieńcowych, cechujących się szybkim przepływem krwi. Wykazano, że w takim naczyniu, jeśli płytki nie mają kanału Orai1, nie dochodzi do powstawania zakrzepu trójwymiarowego (brak aktywacji kolagenu).

Terapia przeciwpłytkowa w chorobie niedokrwiennej serca
Mimo że podstawą leczenia ostrych zespołów wieńcowych (OZW) jest rewaskularyzacja, leczenie przeciwpłytkowe nadal odgrywa kluczową rolę w poprawie wyników klinicznych i w zapobieganiu powikłaniom niedokrwiennym. Obecnie zaleca się stosowanie podwójnej terapii przeciwpłytkowej złożonej z klopidogrelu i kwasu acetylosalicylowego (ASA) [5]. Niejednorodność odpowiedzi farmakologicznej na dawki leków przeciwpłytkowych, w tym klopidogrelu [6], nadal może być jednak przyczyną powikłań zakrzepowych, pogarszając istotnie rokowanie chorego [7]. Podstawowa dawka klopidogrelu aż u 25% chorych nie hamuje aktywności agregacyjnej płytek. Co więcej, u dalszych 30% efekt supresji płytek jest wciąż niewystarczający [8]. Istnieje wiele doniesień na temat oporności płytek na działanie ASA. Problem ten nabiera dużego znaczenia, ponieważ przezskórne interwencje wieńcowe (PCI), będące podstawowym sposobem rewaskularyzacji, zwiększają aktywność układu krzepnięcia poprzez wywoływanie urazów w naczyniach wieńcowych i pozostawianie w nich ciał obcych, jakimi są stenty. Wprowadzenie stentów uwalniających leki antyproliferacyjne (DES), które opóźniają gojenie tych urazów i mogą wywoływać reakcje zapalne, wydłużyło okres, w którym istnieje ryzyko wystąpienia powikłań zakrzepowych, o miesiące lub nawet lata. Mimo pojawienia się DES nowej generacji, związanych przypuszczalnie z niskim ryzykiem powikłań niedokrwiennych [9], czas leczenia oraz dawkowanie leków przeciwpłytkowych nie uległy zmianie.
Leczenie przeciwpłytkowe niesie ze sobą niestety ryzyko powikłań krwotocznych. Badanie CHARISMA wykazało, że stosowanie podwójnej terapii złożonej z klopidogrelu i ASA w dawkach, odpowiednio, 75 i 75–162 mg/dzień w porównaniu z samym ASA zwiększa znamiennie ryzyko poważnego i umiarkowanego krwawienia w pierwszych kilku miesiącach leczenia (do 250.–270. dnia). W tym czasie przy stosowaniu tylko ASA ryzyko krwawienia jest niskie, po czym rośnie niezamiennie po 270. dniu [10].
O ile wystąpienie powikłań krwotocznych można łatwo odnieść do stosowanych leków, to ocena ich bezpośredniej roli w zapobieganiu zakrzepicy w stencie (ST) nie jest łatwa, ponieważ ST jest zjawiskiem bardzo złożonym. Na jej wystąpienie wpływa szereg czynników związanych z pacjentem oraz z techniką zabiegu stentowania. Do tych pierwszych należą: wskazania do PCI (choroba stabilna czy OZW), morfologia i lokalizacja zmiany, rozmiar naczynia wieńcowego, a także czynniki pozawieńcowe, takie jak upośledzona funkcja lewej komory, cukrzyca, czy wreszcie niewydolność nerek. Do czynników związanych z samym zabiegiem należą: rodzaj i liczba stentów, długość segmentu pokrytego stentem, właściwe przyleganie (apozycja) stentu do ściany naczynia i wiele innych. Nie ulega jednak wątpliwości, że właściwe leczenie przeciwpłytkowe w sposób istotny zmniejsza ryzyko wystąpienia ST. Pierwsze zabiegi stentowania obarczone były niezwykle wysokim ryzykiem ST, przekraczającym 20% [11]. Przyczyną tak wysokiego odsetka powikłań była niewłaściwa technika implantacji oraz złe zabezpieczenie farmakologiczne. Dzięki zastosowaniu ultrasonografii śródnaczyniowej (IVUS) okazało się, że stenty implantowane niskim ciśnieniem na balonie, którego rozmiar dobierany był tylko na podstawie angiografii, są zbyt słabo rozprężone i nie przylegają całkowicie do zmiany. Stwarzało to doskonałe warunki do miejscowego wykrzepiania, mimo intensywnej ogólnej antykoagulacji. Na podstawie badania IVUS Colombo i wsp. zaproponowali metodę optymalnego, wysokociśnieniowego wszczepiania stentów, przy jednoczesnej rezygnacji z doustnej antykoagulacji pochodnymi dikumarolu i uzyskali wyraźną redukcję liczby incydentów ST [11]. Konsekwencją tych doniesień była poprawa techniki stentowania oraz rutynowe stosowanie podwójnej terapii przeciwpłytkowej, co pozwoliło zmniejszyć ryzyko ST do ok. 1% w badanej grupie.

Klopidogrel
Klopidogrel nieodwracalnie modyfikuje strukturę płytkowego receptora dla ADP o nazwie P2Y12, bezpośrednio i swoiście hamując wiązanie ADP i hamując wywoływaną przez ADP aktywację kompleksu glikoprotein GP IIb/IIIa. Jest pochodną tienopirydynową drugiej generacji i do hamowania receptora wymaga konwersji proleku do aktywnego metabolitu za pośrednictwem cytochromu P450. W celu uzyskania szybkiego wysycenia aktywnym lekiem stosuje się dawkę nasycającą, która umożliwia szybkie hamowanie agregacji płytek [12]. W praktyce stosowane są dawki nasycające 300 mg i 600 mg, które wykazują szybsze i silniejsze hamowanie agregacji płytek w stosunku do dawki 75 mg. Badania wykazały, że dawka 900 mg nie wykazuje istotnie większej skuteczności niż dawka 600 mg, co związane jest prawdopodobnie z ograniczonymi możliwoś­ciami wchłaniania w jelitach [13]. Biodostępność, czyli szybkość i stopień wchłaniania leku, przekracza 50%, a jego okres półtrwania wynosi 7–8 godz. Klopidogrel wiąże się z białkami osocza i tkanek w 94–98%, metabolizowany jest w wątrobie. Głównym produktem metabolizmu, stanowiącym 85% leku, jest pochodna kwasu węglowego, która nie wywiera wpływu na agregację płytek [14]. Z pozostałych 15% jedynie połowa leku zostanie przekształcona do postaci czynnej. Zahamowanie agregacji płytek następuje ok. 2 godz. po przyjęciu dawki nasycającej 600 mg. Dalsze przyjmowanie klopidogrelu, w dawce 75 mg/dobę, hamuje agregację płytek indukowaną ADP i powoduje osiągni­ę­cie stanu równowagi, który utrzymuje się 3–7 dni po zaprzestaniu podawania leku. W stanie równowagi średni poziom zahamowania czynności płytek wynosi od 40–60%. Zdolność agregacyjna płytek i czas krwawienia powracają do normy po ok. 5 dniach od zaprzestania leczenia, co związane jest z tworzeniem nowych płytek. W ciągu 5 dni od przyjęcia klopidogrelu ok. 50% leku wydalana jest z moczem i w przybliżeniu – drugie tyle z kałem [15].
W badaniu z randomizacją CURE klopidogrel dodany do ASA u pacjentów z OZW istotnie zmniejszył częstość występowania zgonu, zawału serca lub udaru mózgu. Ceną był jednak wzrost liczby powikłań krwotocznych, szczególnie u pacjentów poddawanych leczeniu kardiochirurgicznemu. Mimo to ostateczna korzyść ze stosowania leku była tak duża, że stosowanie klopidogrelu u pacjentów z OZW do dziś jest standardem postępowania nie tylko w ostrej fazie choroby, lecz także przez kolejne 12 miesię­cy [16].

Problem oporności na klopidogrel
Jedną z ważnych przyczyn występowania zdarzeń niedokrwiennych u pacjentów leczonych podwójną terapią przeciwpłytkową może być niepełna skuteczność tych leków. Pierwsze doniesienia dokumentujące oporność na klopidogrel pojawiły się na przełomie XX i XXI wieku [17]. Wraz z napływem nowych informacji zmieniało się jego dawkowanie. W latach 90. dawkę podtrzymującą klopidogrelu ustalono na poziomie 75 mg. Odpowiadała ona dawce 250 mg tiklopidyny podawanej dwa razy dziennie. Dawki dobierano, kierując się nie tylko skutecznością, lecz także ryzykiem wystąpienia powikłań krwotocznych [18]. Szczegółowe obserwacje ujawniły jednak dużą różnorodność indywidualnej odpowiedzi pacjentów na tę samą dawkę leku. Badania aktywności płytek metodą VASP (vasodilator-stimulated phosphoprotein), służącą do selektywnej oceny receptora P2Y12, wykazały, że dawka podtrzymująca klopidogrelu 150 mg na dzień, po dawce nasycającej (300–600 mg) często pozwala na unikniecie niepełnego efektu terapeutycznego w porównaniu z dawką 75 mg [19]. Obecnie zarówno europejskie, jak i amerykań­skie towarzystwa kardiologiczne zalecają u pacjentów wysokiego ryzyka oznaczenie oporności płytek na klopidogrel i w razie jej stwierdzenia – podwojenie dawki leku [20]. Występowanie oporności płytek na klopidogrel, w zależności od definicji i metody badania, opisuje się u 5–45% leczonych [21]. Oporność definiowana jest jako upośledzona reakcja płytek na klopidogrel, co skutkuje ich dalszą zdolnością do agregacji [22]. Za kryterium oporności przyjęto hamowanie zdolności agregacyjnej nie więcej niż 10% płytek.
Do wystąpienia zjawiska oporności na klopidogrel mogą się przyczynić następujące czynniki:
1) zła współpraca pacjenta z lekarzem [23],
2) opóźnienie absorpcji z przewodu pokarmowego i wpływ innych czynników na biodostępność leku [24],
3) niejednorodny proces metabolizowania leku (proleku) w wątrobie przez cytochrom P450 [25],
4) interakcja z innymi lekami,
5) wysoki wewnętrzny poziom aktywności płytek, niepoddający się hamowaniu (uwarunkowanie genetyczne, tzw. intrinsic activity) [26],
6) interakcje z układem immunologicznym chorego (infek­cja, choroby nowotworowe i in.) [27].
Ad 1. Zła współpraca pacjenta z lekarzem często wpływa na wyniki leczenia. Najczęściej polega ona na zaprzestaniu przyjmowania lub zmniejszeniu dawkowania leku. Uświadomienie choremu jego kluczowej roli w osiągnięciu sukcesu terapeutycznego jest zatem niesłychanie ważne.
Ad 2. Zróżnicowana dostępność biologiczna klopidogrelu może mieć duży wpływ na efektywność leczenia. Porównanie parametrów koncentracji niezmienionego klopidogrelu po podaniu dużej dawki nasycającej u osób zdrowych oraz pacjentów z zawałem serca z uniesieniem odcinka ST (STEMI) wykazało, że u tych drugich jego stężenie było znamiennie niższe [28]. Może to świadczyć o tym, że u chorych ze zmniejszonym rzutem serca, znacznie pobudzonym układem współczulnym i wynikającą z tego wazokonstrykcją naczyń układu trawiennego, wchłanianie jest znacznie gorsze niż u osób zdrowych lub ze stabilną postacią choroby niedokrwiennej serca. Efekt ten można też wyjaśnić działaniem peptydu natriuretycznego (ANP) wydzielanego w odpowiedzi na podwyższone ośrodkowe ciśnienie żylne [29]. Ponadto u chorych „niestabilnych” obserwuje się opóźnienie czasu, jaki upływa od podania leku do uzyskania jego maksymalnej koncentracji. Heetermans i wsp. udowodnili, że stosunek nieaktywnej formy leku (karboksylowej) do postaci aktywnej (tiolowej) jest taki sam u chorych ze STEMI jak w grupie kontrolnej. Świadczy to o tym, że tempo przemiany jednej formy w drugą przebiega w obu grupach podobnie, co jest ważne, ponieważ hamowanie aktywności agregacyjnej płytek jest proporcjonalne do stężenia postaci aktywnej leku [13].
Do innych czynników zmniejszających biodostępność leku należą otyłość i cukrzyca [30]. Związek między otyłością a opornością na klopidogrel jest złożony. Oprócz oczywistego faktu, jakim jest względnie mała dawka leku w stosunku do masy ciała, istnieje koncepcja mówiąca o roli przewlekłego procesu zapalnego u osób otyłych. Komórki tłuszczowe produkują leptynę, dla której zidentyfikowano receptory na płytkach. Ponadto substancje zwane endokanabinoidami, odgrywające rolę w regulacji masy ciała, są również aktywatorami płytek. Sama otyłość wpływa zatem na ich zwiększoną reaktywność, a w konsekwencji zmniejszoną odpowiedź na terapię przeciwpłytkową. Z kolei u cukrzyków za zwiększoną opor- ność płytek na klopidogrel może odpowiadać zwiększone stężenie fibrynogenu we krwi [31]. Kolejnym czynnikiem wpływającym na działanie leku jest nikotynizm. Zwiększona dawka klopidogrelu oceniana w badaniu CURRENT OASIS-7 zmniejszała istotnie pierwszorzędowy punkt końcowy u palaczy, podczas gdy u osób niepalących nie wpływała na wystąpienie powikłań niedokrwiennych [32]. Mechanizm synergicznego wpływu palenia tytoniu na zahamowanie aktywności płytek nie został jeszcze do końca poznany [33].
Ad 3. Główną rolę w metabolizmie klopidogrelu odgrywa cytochrom P450. Początkowo niepełną skuteczność klopidogrelu odnoszono do odmian genetycznych receptora P2Y12. Badania przeprowadzone przez Fontana i wsp. [34] ujawniły występowanie odmiany tego receptora, która nie reagowała na klopidogrel. Konsekwencją tych doniesień było postawienie hipotezy, iż w populacji ludzkiej odmiana ta może występować powszechnie. Miało to tłumaczyć zjawisko niepełnej skuteczności leku. Dalsze prace wykluczyły jednak powszechność odmian genetycznych w takim zakresie [35]. W ostatnim czasie badania skupiły się na poszukiwaniu polimorfizmu cytochromu P450. Wykazano, że odmiany niekonwertujące proleku do formy aktywnej mogą być przyczyną indywidualnych różnic w odpowiedzi farmakologicznej płytek. Klopidogrel jest nieaktywną formą leku, którego aktywacja jest dwustopniowa i wymaga oksydacji cytochromu wątrobowego P450, który generuje postać „tiol”. Ta właśnie postać leku jest zdolna do nieodwracalnego blokowania dwufosfatazy adenozyny – receptora tkankowego płytek krwi – P2Y12 [36]. Wyróżnia się kilka izoenzymów cytochromu P450 biorących udział w dwustopniowej drodze przemiany klopidogrelu do formy „tiol” warunkującej pełną aktywność leku. Są to enzymy oznaczone symbolami 2C19, 3A4/5, 1A2, 2B6, i 2C9 [37]. Ta różnorodność, wynikająca z różnic genetycznych, jest odpowiedzialna za upośledzenie przekształcania proleku w formę aktywną [38]. Tak więc upośledzenie odpowiedzi na klopidogrel może mieć podłoże genetyczne związane głównie ze zmiennością allela 2* (CYP-2C19*2) [39]. W badaniu EXCELSIOR (Impact of Extent of Clopidogrel Induced Platelet Inhibition During Elective Stent Implantation on Clinical Event Rate) wykazano, że niekorzystna odmiana genetyczna cytochromu wątrobowego P450 może być odpowiedzialna nawet za 6-krotnie większe ryzyko ST w ciągu 30 dni od implantacji stentu u pacjentów przyjmujących klopidogrel. Kolejne publikacje donoszą o 3-krotnie większym ryzyku ponownego zawału serca lub śmierci w ciągu pierwszego roku od elektywnego wszczepienia stentu [39].
Ad 4. Interakcja klopidogrelu z innymi lekami może być zarówno dodatnia (addycja), gdy działanie dwóch leków ulega zwielokrotnieniu, jak i ujemna, w przypadku wzajemnego hamowania się dwóch substancji. Stosowanie inhibitorów pompy protonowej wykorzystujących także cytochrom P450 (oraz jego izoenzymy CYP-2C19 i CYP-3A4) do swojej aktywacji wykazuje ujemną interakcję z klopidogrelem [40]. Leki te, działając w sposób konkurencyjny do klopidogrelu, powodują obniżenie jego aktywności [41]. Do najczęściej stosowanych zalicza się omeprazol [42], który znacząco obniża skuteczność działania klopidogrelu. Inny lek z tej grupy – pantoprazol [43] – nie hamuje jednak aktywności enzymu CYP-2C19, nie wchodząc przez to w interakcję z klopidogrelem. Obecnie u chorych przewlekle przyjmujących leki przeciwpłytkowe o wysokim ryzyku występowania krwawień z przewodu pokarmowego zaleca się stosowanie właśnie pantoprazolu. Prezentowana na kongresie Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego analiza badania TRITON-TIMI 38 wykazała jednak, że interakcja klopidogrelu z inhibitorami pompy protonowej nie ma istotnych konsekwencji klinicznych [44]. Kilka lat temu pojawiły się też doniesienia o możliwości niekorzystnej interakcji klopidogrelu ze statynami [45]. Kolejne prace badające wpływ jednoczesnego stosowania klopidogrelu i statyn wykazały jednak obojętność tych dwóch grup leków na wzajemne działanie lub co najwyżej – brak statystycznie znamiennej interakcji [46]. Wyniki międzynarodowego rejestru GRACE (Global Registry of Acute Coronary Events) sugerują nawet synergistyczne działanie statyn i klopidogrelu u chorych z OZW bez uniesienia odcinka ST [47]. Pojawiły się również informacje o możliwości niekorzystnej interakcji klopidogrelu z antagonistami kanału wapniowego z grupy pochodnych dihydropirydyny. Leki te także metabolizowane są z udziałem enzymu CYP-3A4, co stwarza możliwość interakcji z klopidogrelem i może zmniejszać skuteczność działania przeciwpłytkowego [48].
Ad 5. Jest to najmniej poznany obszar wiedzy na temat funkcji płytek krwi. Na mechanizm ten może się składać zwiększony poziom uwalnianego ADP lub polimorfizm genu receptora płytkowego P2Y12 [49]. Nie wydaje się jednak, że jest to istotny mechanizm powstawania zjawiska oporności.
Ad 6. Znaczenie czynnika infekcyjnego w inicjacji i akceleracji procesu krzepnięcia nie jest dokładnie poznane. Wiadomo, że reakcje prowadzące do powstania zakrzepu mogą być indukowane przez czynnik zapalny [50]. Ligandy pokrewne do czynnika martwicy nowotworu (tumor necrosis factor, TNF), takie jak CD40, w odpowiedzi na czynnik infekcyjny aktywują płytki swoistą ścieżką. Mimo że droga ta jest także blokowana przez klopidogrel [51], staje się ona dodatkowym czynnikiem wzmacniającym agregację płytek. Można więc wnioskować, że nie należy ignorować infekcji u pacjenta w okresie planowego zabiegu PCI.

Nowe leki przeciwpłytkowe Prasugrel
Prasugrel jest tienopirydyną nowej generacji blokującą receptor P2Y12 [52], różniącą się od klopidogrelu jednoetapowym procesem aktywacji w wątrobie. Aktywny metabolit prasugrelu powstaje szybciej i w wyższych stężeniach w porównaniu z klopidogrelem, co poprawia szybkość i skuteczność działania przeciwpłytkowego [53]. Prasugrel ulega najpierw hydrolizie z udziałem esteraz, a następnie jest metabolizowany z udziałem jelitowych i wątrobowych enzymów cytochromu P450, które formują aktywną postać leku. Czynną postać leku można wykryć już po 15 min od jego podania, a maksymalne stężenie we krwi osiąga już po 30 min. Dotychczasowe badania przedkliniczne i kliniczne wskazują na szybsze i skuteczniejsze działanie antyagregacyjne prasugrelu oraz mniejsze zróżnicowanie wrażliwości chorych na jego działanie w porównaniu z klopidogrelem [54]. Dawka nasycająca leku wynosi 60 mg, a podtrzymująca 10 mg, stosowana raz dziennie. Większą skuteczność prasugrelu w stosunku do klopidogrelu wykazało badanie TRITON-TIMI 38 [55]. Analiza wyników leczenia prasugrelem 13 608 pacjentów z OZW poddawanych przezskórnym interwencjom wieńcowym wykazała statystycznie znamienne zmniejszenie ryzyka śmierci sercowo--naczyniowej, zawału serca lub udaru mózgu w porównaniu z klopidogrelem. Chorzy otrzymujący prasugrel mieli jednak zwiększone ryzyko krwawienia. Szczególnie narażeni byli pacjenci, którzy przebyli udar lub przemijające niedokrwienie mózgu, osoby powyżej 75. roku życia oraz z niską masą ciała (< 60 kg). W innym badaniu grupy 110 chorych na cukrzycę i z upośledzoną odpowiedzią na leczenie przeciwpłytkowe, randomizowanych do leczenia klopidogrelem lub prasugrelem, wykazano znacznie niższy odsetek oporności na prasugrel w dawce nasycającej 60 mg i podtrzymującej 10 mg niż w grupie otrzymujących odpowiednio 600 i 75 mg klopidogrelu. W obu grupach stosowano podobne dawki ASA [56]. Lek od niedawna dostępny jest na polskim rynku. Wydaje się, że znajdzie on swoje zastosowanie przede wszystkim u pacjentów z podejrzeniem oporności na klopidogrel, na przykład w przypadku wystąpienia zakrzepicy w stencie lub innych zdarzeń niedokrwiennych pomimo podwójnej terapii przeciwpłytkowej. Inną grupą, która odniesie korzyść ze stosowania prasugrelu, będą z pewnością pacjenci z zawałem serca z uniesieniem odcinka ST. W tej grupie chorych nie należy się spodziewać zwiększonego ryzyka powikłań krwotocznych, co wynika z faktu, że rzadko są oni leczeni kardiochirurgicznie. Ze względu na szybkość działania prasugrel jest też dobrym lekiem do podania tuż po koronarografii u pacjentów wymagających interwencji przezskórnej, którym nie podano wcześniej tienopirydyn.

Tikagrelor
Nieustannie podejmowane są wysiłki w celu stworzenia idealnego leku przeciwpłytkowego, który z jednej strony zmniejszałby występowanie powikłań niedokrwiennych w przebiegu OZW, a z drugiej nie zwiększałby ryzyka powikłań krwotocznych. Lekiem przeciwpłytkowym nowej generacji jest tikagrelor, który charakteryzuje się prostym torem metabolicznym. W odróżnieniu od klopidogrelu i prasugrelu nie ma on formy proleku, a więc działa bezpośrednio. Nie wymaga konwersji w wątrobie z udziałem enzymów cytochromu P450, a więc omija problem pasażu wątrobowego i interakcji z innymi lekami. Przejawia szybsze i silniejsze działanie w stosunku do poprzedników [57]. Stopień hamowania aktywności płytek jest proporcjonalny do stężenia leku w osoczu. Dzięki tym właściwościom wydaj się, że problem różnorodności osobniczej odpowiedzi na lek nie będzie odgrywał większej roli. Co ważne, lek ten blokuje płytkowy receptor P2Y12 w sposób odwracalny i po kilkunastu godzinach od ostatniej dawki czynność płytek wraca do normy.
Tikagrelor stosuje się w dawce nasycającej 180 mg, a następnie kontynuuje się terapię podtrzymującą – 90 mg w dwóch dawkach podzielonych. Krótki czas działania stwarza szansę dla pacjentów, którzy mają zostać poddani leczeniu kardiochirurgicznemu, ponieważ podawanie tikagreloru wystarczy przerwać na 12 godz. przed operacją [58]. Jest to ważna zaleta, której nie mają dwa wcześniej omawiane leki, przez co ich stosowanie w sposób istotny zwiększa ryzyko krwawień okołooperacyjnych. Niestety, tikagrelor wykazuje szereg działań ubocznych, takich jak: duszność, zahamowania zatokowe, wzrost poziomu kreatyniny i kwasu moczowego [59]. Nie wiadomo też, jaka będzie tolerancja leku przy dłuższym jego stosowaniu.
W opublikowanych badaniach oceniających działanie leków przeciwpłytkowych (CURE, TRITON-TIMI 38) wykazano, że nowe leki zmniejszają istotnie ryzyko powikłań niedokrwiennych, jednakże za cenę zwiększenia ryzyka powikłań krwotocznych. W niedawno opublikowanym badaniu PLATO zastosowanie tikagrelolu u pacjentów z OZW zarówno z uniesieniem, jak i bez przetrwałego uniesienia odcinka ST, w porównaniu z klopidogrelem wiązało się z 16-procentową, istotną względną redukcją ryzyka wystąpienia pierwszorzędowego punktu końcowego, jakim był zgon z przyczyn sercowo-naczyniowych, zawał serca lub udar mózgu. W przeciwieństwie jednak do wcześniej cytowanych badań, ten korzystny efekt nie wiązał się ze wzrostem ryzyka wystąpienia poważnych krwawień, zwłaszcza związanych z interwencją kardiochirurgiczną. To korzystne działanie leku, zapobiegające epizodom niedokrwiennym bez jednoczesnego zwiększania ryzyka powikłań krwotocznych, zaowocowało istotną poprawą przeżycia pacjentów w grupie leczonej tikagrelolem (częstość zgonów z jakiejkolwiek przyczyny wyniosła w tej grupie 4,5%, a w grupie leczonej klopidogrelem 5,9%). Żadne z dotychczasowych badań porównujących dwa leki przeciwpłytkowe nie wykazało istotnej redukcji śmiertelności ogólnej, jednak siła badania PLATO w stosunku do tego punktu końcowego nie pozwala wykluczyć roli przypadku. Trzeba też dodać, że w badaniu tym klopidogrel stosowano w dawce nasycającej 300 mg, co nie jest zgodne z aktualnymi zaleceniami, które mówią, że u pacjentów z OZW poddawanych PCI dawka nasycająca klopidogrelu powinna wynosić 600 mg.

Metody monitorowania efektów antyagregacyjnych leków przeciwpłytkowych
Obecnie istnieje wiele metod oznaczania skuteczności blokowania funkcji płytek krwi przez leki przeciwpłytkowe. Obok złożonych urządzeń wykonujących skomplikowane i drogie testy laboratoryjne pojawiły się proste aparaty do tzw. zastosowania przyłóżkowego. Niestety mnogość testów, brak standaryzacji oraz ściśle określonych norm znacznie utrudnia interpretację badań dotyczących oporności płytek na leki. Poniżej przedstawiono krótki przegląd niektórych z dostępnych metod.

Agregometria oparta na transmisji światła widzialnego Metoda agregometrii opartej na transmisji światła widzialnego (ang. light transmission aggregometry, LTA) została opracowana w 1960 r. i jest wykorzystywana do diagnozowania zarówno nabytych, jak i wrodzonych defektów płytek. Do dziś pozostaje ona tzw. złotym standardem badania ich funkcji [60]. Agregację płytek ocenia się ilościowo, mierząc transmisję promienia świetlnego przechodzącego przez ich zawiesinę. Zjawisko to jest proporcjonalne do gęstości zaktywowanych płytek w agregometrze. W badaniach klinicznych agregację płytek bada się z użyciem bogatego w płytki osocza z cytrynianem (cPRP). Krew jest gromadzona w probówkach z cytrynianem sodu i odwirowywana przez 15 min w temperaturze pokojowej [61]. Metoda ta jest dokładna, jednak czasochłonna i powinna być stosowana jedynie w specjalistycznych laboratoriach.

VerifyNowTM – RPFA
VerifyNowTM – RPFA (ultegra rapid platelet function assay) (Accumetrics Inc., San Diego, CA) jest w dużej części zautomatyzowanym aparatem, który wykorzystuje próbki pełnej krwi do pomiaru odpowiedzi płytek na leki przeciwpłytkowe. Aparat mierzy aglutynację płytek stymulowanych przez agonistę, opłaszczonych fibrynogenem w próbkach pełnej krwi z cytrynianem. Gdy aktywne płytki wiążą się z fibrynogenem i rozpraszają w roztworze, następuje zmiana w transmisji świetlnej. Ta zmiana jest rejestrowana w jednostkach agregacji płytek (PAU) [62]. Metoda ta jest wygodna ze względu na łatwość obsługi aparatu, szybkość wykonania pomiarów (kilka minut) oraz dużą swoistość wyników, które w badaniu agregacji indukowanej ADP jakościowo przewyższają LTA.

PFA-100®
Aparat PFA-100® (Dade-Behring, Deerfield, IL) został wprowadzony jako alternatywa dla mierzenia czasu krwawienia w ocenie dysfunkcji płytek [63]. Próbki pełnej krwi z cytrynianem są umieszczane w jednorazowych kuwetach zawierających PFA-100. Dalej trafiają do próżni, gdzie podlegają znacznym siłom ścinającym z użyciem membrany zawierającej kolagen i ADP lub kolagen i epinefrynę. W momencie, w którym płytki zaczopują membranę, przepływ ustaje i zostaje osiągnięty tzw. czas zamknięcia (closure time, CT). Wyniki rejestrowane są w sekundach. W porównaniu z innymi aparatami mierzącymi funkcję płytek, każde laboratorium używające PFA-100® musi ustalić wartości wyjściowe i zakresy norm w zdrowej grupie kontrolnej. Aparat PFA-100® cechuje się brakiem czułości w stosunku do łagodnych wrodzonych oraz indukowanych lekami defektów płytek. Nie jest też najlepszą metodą oceny oporności płytek na klopidogrel, ponieważ na wynik tego badania wpływa wiele czynników dodatkowych, takich jak: liczba płytek, reakcja płytek na kolagen, krwinki czerwone, czynnik von Villebranda i inne. Dlatego też PFA-100® nie jest polecany do monitorowania skuteczności terapii przeciwpłytkowej [64].


Multiplate®
Multiplate® analizuje funkcję płytek z wykorzystaniem zasad agregometrii impedancyjnej. Płytki ściśle przylegają do metalowych elektrod, co prowadzi do zmiany przewodnictwa (oporności), które jest rejestrowane w sposób ciągły [65]. Rozcieńczenie próbki oraz hematokryt wpływają na wyniki oznaczenia jedynie w niewielkim stopniu [66]. Do aktywacji płytek wykorzystuje się ADP lub kolagen. Krew pełną pobiera się do probówek z cytrynianem, a następnie rozcieńcza solą fizjologiczną i po dodaniu testów zawierających aktywatory płytek poddaje analizie [67]. Metoda ta jest wygodna ze względu na prostotę, niski koszt i niewielką ilość krwi potrzebną do jej wykonania.

Cytometria przepływowa
Cytometria przepływowa jest wygodną techniką diagnostyczną pozwalającą na szybki pomiar liczby komórek podczas ich liniowego przepływu w komorze pomiarowej. Strumień komórek przepływa przed układami rejestrującymi (fotokomórkami lub fotopowielaczami), w których pojedyncze komórki są oświetlane przez cienkie wiązki spolaryzowanego światła lasera. Komórki rozpraszają, załamują, odbijają i absorbują światło przechodzące przez komorę pomiarową, powodując chwilowe zmiany sygnału elektrycznego w elementach rejestrujących [68]. Metoda umożliwia pomiar aktywności płytek in vitro oraz ocenę interakcji między płytkami i leukocytami. Umożliwia także wykrywanie zarówno nabytych, jak i wrodzonych defektów płytkowych oraz kontrolę terapii przeciwpłytkowej [69].

Podsumowanie
Nadal wiele pytań dotyczących oporności na leki przeciwpłytkowe pozostaje bez odpowiedzi. Przede wszystkim nie wiemy, czy zjawisko oporności na leki przeciwpłytkowe niesie ze sobą poważne konsekwencje kliniczne. Inaczej mówiąc, czy oporność jest zjawiskiem klinicznym czy tylko laboratoryjnym. Istnieje szereg prac wskazujących, że zbyt duża aktywność płytek przekłada się niekorzystnie na częstość zdarzeń sercowo-naczyniowych [70–72]. W niedawno opublikowanym badaniu wykazano, że osłabiona odpowiedź na klopidogrel koreluje z istotnie większym ryzykiem wystąpienia zakrzepicy w stencie w ciągu pierwszych 30 dni po PCI [73]. Te i inne doniesienia jasno wskazują na korelacje między opornością na leki a rokowaniem pacjentów z chorobą niedokrwienną serca stosujących podwójną terapię przeciwpłytkową. Niemniej jednak faktem jest, że nie u każdego pacjenta, u którego laboratoryjnie wykryto zbyt słabą blokadę płytek, dojdzie do powikłań niedokrwiennych. Nie mamy też żadnej pewności, że próba przełamania oporności poprzez zwiększenie dawki leku, zastąpienie go innym lub dodanie trzeciego (np. cilostazol) przyniesie korzystny efekt kliniczny, nie wspominając już o większym ryzyku powikłań krwotocznych. Nie znamy na przykład wartości progowej, poniżej której blokada płytek nie będzie już bezpieczna. W ostatnim czasie pojawiają się publikacje podważające wiarygodność jednorazowego pomiaru oporności na leki. Pojedynczy pomiar powinien być zastąpiony seryjnymi badaniami wykonywanymi jeszcze podczas pobytu chorego w szpitalu. Być może koniecznością stanie się indywidualne ustalanie dawki leku dostosowanej do pacjenta, a także określenie okna terapeutycznego, tj. poziomu leku, który skutecznie zmniejszałby ryzyko epizodów niedokrwiennych (np. zakrzepicy w stencie), nie zwiększając ryzyka wystąpienia powikłań krwotocznych [74]. Opisane powyżej testy laboratoryjne mają jedną wspólną wadę: żaden z nich nie bada w całości skomplikowanej biologii płytek krwi. Brak standaryzacji oraz jednolitych norm dodatkowo utrudniają obiektywną ocenę korelacji wyników badań ze zdarzeniami klinicznymi. Te i inne wątpliwości skutkują tym, że dotychczas zarówno europejskie, jak i amerykańskie towarzystwa kardiologiczne nie zalecają rutynowego oznaczania aktywności płytek krwi u pacjentów przyjmujących leki przeciwpłytkowe.

Piśmiennictwo  
1. Osler W. On certain problems in the physiology of the blood corpuscles. The Medical News 1886; 48: 421-425.  
2. Ruggeri ZM. Platelets in atherothrombosis. Nat Med 2002; 8: 1227-1234.  
3. Bhatt DL. Intensifying platelet inhibition – navigating between scylla and charybdis. N Engl J Med 2007; 20: 2078-2081.  
4. Authi KS. Orai1: a channel to safer antitrombotic therapy. Blood 2009; 113: 1872.  
5. Smith SC Jr, Feldman TE, Hirshfeld JW Jr i wsp. ACC/AHA/SCAI 2005 guideline update for percutaneous coronary intervention: a report of the American College of Cardiology/American Heart Association Task Force on Practice Guidelines (ACC/AHA/SCAI Writing Committee to Update 2001 Guidelines for Percutaneous Coronary Intervention). J Am Coll Cardiol 2006; 47: 216-235.  
6. Serebruany VL, Steinhubl SR, Berger PB i wsp. Variability in platelet responsiveness to clopidogrel among 544 individuals. J Am Coll Cardiol 2005; 45: 246-251.  
7. Snoep JD, Hovens MM, Eikenboom JC i wsp. Clopidogrel nonresponsiveness in patients undergoing percutaneous coronary intervention with stenting: a systematic review and meta-analysis. Am Heart J 2007; 154: 221-231.  
8. Gurbel PA, Bliden KP, Hiatt BL i wsp. Clopidogrel for coronary stenting: response variability, drug resistance and the effect of pretreatment platelet reactivity. Circulation 2003; 107: 2908-2913.  
9. Stone GW, Midei M, Newman W i wsp. Randomized comparison of everolimus-eluting and paclitaxel-eluting stents: two-year clinical follow-up from the Clinical Evaluation of the Xience V Everolimus Eluting Coronary Stent System in the Treatment of Patients with de novo Native Coronary Artery Lesions (SPIRIT) III trial. Circulation 2009; 119: 680-686.
10. Bhatt DL, Fox KA, Hacke W i wsp. Clopidogrel and aspirin versus aspirin alone for the prevention of atherothrombotic events. N Engl J Med 2006; 354: 1706-1717.
11. Colombo A, Hall P, Nakamura S i wsp. Intracoronary stenting without anticoagulation accomplished with intravascular ultrasound guidance. Circulation 1995; 91: 1676-1688.
12. Montalescot G, Sideris G, Meuleman C i wsp. A randomized comparison of high clopidogrel loading doses in patients with non-STsegment elevation acute coronary syndromes: the ALBION (Assessment of the Best Loading Dose of Clopidogrel to Blunt Platelet Activation, Inflammation and Ongoing Necrosis) trial. J Am Coll Cardiol 2006; 48: 931-938.
13. Von Beckerath N, Taubert D, Pogatsa-Murray G i wsp. Absorbtion, metabolization and antiplatelet effects of 300-, 600-, and 900-mg loading doses of clopidogrel: results of the ISAR-CHOICE (Intracoronary Stenting and Antithrombotic Regimen: Choose between 3 High Oral Doses for Immediate Clopidogrel Effects) Trial. Circulation 2005; 112: 2946-2950.
14. Husted S, Emanuelsson H, Heptinstall S i wsp. Pharmacodynamics, pharmacokinetics, and safety of the oral reversible P2Y12 antagonist AZD6140 with aspirin in patients with atherosclerosis: a double-blind comparison to clopidogrel with aspirin. Eur Heart J 2006; 27: 1038-1047.
15. Steinhubl S, Roe MT. Optimizing platelet P2Y12 inhibition for patients undergoing PCI. Cardiovasc Drug Rev 2007; 25: 188-203.
16. Yusuf S, Zhao F, Mehta SR i wsp. Effects of clopidogrel in addition to aspirin in patients with acute coronary syndromes without ST-segment elevation. N Engl J Med 2001; 345: 494-502.
17. Müller I, Besta F, Schulz C i wsp. Prevalence of clopidogrel non-responders among patients with stable angina pectoris scheduled for elective coronary stent placement. Thromb Haemost 2003; 89: 783-787.
18. Boneu B, Destelle G. Platelet anti-aggregating activity and tolerance of clopidogrel in atherosclerotic patients. Thromb Haemost 1996; 76: 939-943.
19. Schwarz UR, Geiger J, Walter U i wsp. Flow cytometry analysis of intracellular VASP phosphorylation for the assessment of activating and inhibitory signal transduction pathways in human platelets-definition and detection of ticlopidine/clopidogrel effects. Thromb Haemost 1999; 82: 1145-1152.
20. Braunwald E, Antman EM, Beasley JW i wsp. ACC/AHA guidelines for the management of patients with unstable angina and non-ST-segment elevation myocardial infarction: a report of the American College of Cardiology/American Heart Association Task Force on Practice Guidelines (Committee on the Management of Patients With Unstable Angina). J Am Coll Cardiol 2000; 36: 970-1062.
21. Mason PJ, Jacobs AK, Freedman JE. Aspirin resistance and atherothrombotic disease. J Am Coll Cardiol 2005; 46: 986-993.
22. Wiviott SD, Antman EM. Clopidogrel resistance: a new chapter in a fast-moving story. Circulation 2004; 109: 3064-3067.
23. Serebruany VL, Oshrine BR, Malinin AI i wsp. Noncompliance in cardiovascular clinical trials. Am Heart J 2005; 150: 882-886.
24. Taubert D, Kastrati A, Harlfinger S i wsp. Pharmacokinetics of clopidogrel after administration of a high loading dose. Thromb Haemost 2004; 92: 311-316.
25. Angiolillo DJ, Fernandez-Ortiz A, Bernardo E i wsp. Contribution of gene sequence variations of the hepatic cytochrome P450 3A4 enzyme to variability in individual responsiveness to clopidogrel. Arterioscler Thromb Vasc Biol 2006; 26: 1895-1900.
26. Gurbel PA, Bliden KP, Hiatt BL i wsp. Clopidogrel for coronary stenting: response variability, drug resistance, and the effect of pretreatment platelet reactivity. Circulation 2003; 107: 2908-2913.
27. Thornburg CD, Smith PB, Smithwick ML i wsp. Association between thrombosis and bloodstream infection in neonates with peripherally inserted catheters. Thrombosis Research 2008; 122: 782-785.
28. Heestermans AACM, Van Werkum J, Taubert D i wsp. Impaired bioavailability of clopidogrel in patients with a ST-segment elevation myocardial infarction. Thrombosis Research 2008; 122: 776-781.
29. Levin ER, Gardner DG, Samson WK. Natriuretic peptides. N Engl J Med 1998; 339: 321-328.
30. Feher G, Koltai K, Alkonyi B i wsp. Clopidogrel resistance: role of body mass and concomitant medications. Int J Cardiol 2007; 120: 188-192.
31. Bhatt DL. What makes platelets angry. J Am Coll Cardiol 2008; 52: 131060-131061.
32. Mehta SR, on behalf of CURRENT investigators. Kongres Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego, ASC, Barcelona 2009.
33. Mirkhel A, Shenkman B, Guetta V i wsp. Frequency of aspirin resistance in a community hospital. Am J Cardiol 2006; 98: 577-579.
34. Fontana P, Dupont A, Gandrille S i wsp. Adenosine diphosphate-induced platelet agregation is associated with P2Y12 gene sequence variations in healthy subjects. Circulation 2003; 26: 989-995.
35. Angiolillo DJ, Fernandez-Ortiz A, Bernardo E i wsp. Lack of association between the P2Y12 receptor gene polymorphism and platelet response to clopidogrel in patients with coronary artery disease. Thromb Haemost 2005; 116: 491-497.
36. Savi P, Pereillo JM, Uzabiaga MF i wsp. Identification and biological activity of the active metabolite of clopidogrel. Thromb Haemost 2000; 84: 891-896.
37. Brandt JT, Close SL, Iturria SJ i wsp . Common polymorphisms of CYP2C19 and CYP2C9 affect the pharmacokinetic and pharmacodynamic response to clopidogrel but not prasugrel. J Thromb Haemost 2007; 5: 2429-2436.
38. Hulot JS, Bura A, Villard E i wsp. Cytochrome P450 2C19 loss-of-function polymorphism is a major determinant of clopidogrel responsiveness in healthy subjects. Blood 2006; 108: 2244-2247.
39. Trenk D, Hochholzer W, Fromm MF i wsp. Cytochrome P450 2C19 681G>A polymorphism and high on-clopidogrel platelet reactivity associated with adverse 1-year clinical outcome of elective percutaneous coronary intervention with drug-eluting or bare-metal stents. J Am Coll Cardiol 2008; 51: 1925-1934.
40. Gilard M, Arnaud B, Cornily JC i wsp. Influence of omeprazole on the antiplatelet action of clopidogrel associated with aspirin: the randomized, double-blind OCLA (Omeprazole CLopidogrel Aspirin) study. J Am Coll Cardiol 2008; 51: 256-260.
41. Lau WC, Gurbel PA. The drug-drug interaction between proton pump inhibitors and clopidogrel. CMAJ 2009; 180: 699-700.
42. Li XQ, Andersson TB, Ahlström M, Weidolf L. Comparison of inhibitory effects of the proton pump-inhibiting drugs omeprazole, esomeprazole, lansoprazole, pantoprazole, and rabeprazole on human cytochrome P450 activities. Drug Metab Dispos 2004; 32: 821-827.
43. Juurlink DN, Gomez T, Ko DT. A population-based stydy of the drug interaction between proton pump inhibitors and clopidogrel. CMAJ 2009; 180: 713-718.
44. O’Donghue M. The risk of cardiovascular events for patients treated with clopidogrel or prasugrel in combination of a proton pump inhibitor. Results from the TRITON-TIMI 38 Trial.
45. Lau WC, Waskell LA, Watkins PB i wsp. Atorvastatin reduces the ability of clopidogrel to inhibit platelet aggregation: a new drug-drug interaction. Circulation 2003; 107: 32-37.
46. Steinhubl SR, Akers WS. Clopidogrel-statin interaction: a mountain or a mole hill? Am Heart J 2006; 152: 200-203.
47. Lim MJ, Spencer FA, Gore JM i wsp. Impast of combined pharmacologic treatment with clopidogrel and a statin on outcomes of patients with non-ST-segment elevation acute coronary syndromem: perspectives from a large multinational registry. Eur Heart J 2005; 26: 1063-1069.
48. Siller-Matula JM, Lang I, Christ G i wsp. Calcium-channel blockers reduce the antiplatelet effect of clopidogrel. J Am Coll Cardiol 2008; 52: 1557-1563.
49. Wang TH, Bhatt DL, Topol EJ. Aspirin and clopidogrel resistance: an emerging clinical entity. Eur Heart J 2006; 27: 647-654.
50. Henn V, Slupsky JR, Gräfe M i wsp. CD40 ligand on activated platelets triggers an inflammatory reaction of endothelial cells. Nature 1998; 391: 591-594.
51. Hermann A, Rauch BH, Braun M i wsp. Platelet CD40 ligand (CD40L) – subcellular localization, regulation of expression, and inhibition by clopidogrel. Platelets 2001; 12: 74-82.
52. Husted S. New developments in oral antiplatelet. Eur Heart J 2007; 9 (Suppl.): D20-D27.
53. Jernberg T, Payne CD, Winters KJ i wsp. Prasugrel achieves greater inhibition of platelet aggregation and lower rate of nonresponders compared with clopidogrel in aspirin-treated patients with stable coronary artery disease. Eur Heart J 2006; 27: 1166-1173.
54. Jakubowski J, Winters K, Naganuma H i wsp. Prasugrel: a novel thienopyridine antiplatelet agent. A review of preclinical and clinical studies and the mechanistic basis for its distinct antiplatelet profile. Cardiovasc Drug Rev 2007; 25: 357-374.
55. Wiviott SD, Braunwald E, McCabe CH i wsp. Prasugrel versus clopidogrel in patients with acute coronary syndromes. N Engl J Med 2007; 357: 2001-2015.
56. Erlinge D, Varenhorst C, Braun OOE i wsp. Patients with poorresponsivnes to thienopirydyne treatment or with diabetes have lower levels of circulating active metabolite but their platelets respond normally to active metabolite ex vivo. J Am Coll Cardiol 2008; 52: 1968-1977.
57. Owen RT, Serradell N, Bolos J. AZD6140. Drugs Future 2007; 32: 845-853.
58. Cannon CP, Husted S, Harrington RA i wsp. Safety, tolerability, and initial efficacy of AZD6140, the first reversible oral adenosine diphosphate receptor antagonist, compared with clopidogrel, in patients with non-ST-segment elevation acute coronary syndrome: primary results of the DISPERSE-2 trial. J Am Coll Cardiol 2007; 50: 1844-1851.
59. Wallentin L, Becker RC, Budaj A i wsp. Ticagrelor versus clopidogrel in patients with acute coronary syndromes. N Engl J Med 2009; 361: 1045-1057.
60. Born GVR. Aggregation of blood platelets by adenosine diphosphateand its reversal. Nature 1962; 194: 927-929.
61. Cazenave JP, Hemmendinger S, Beretz A i wsp. Platelet aggregation: a tool for clinical investigation and pharmacological study. Methodology. Ann Biol Clin 1983; 41: 167-179.
62. Steinhubl SR. The VerifyNow system. W: Michelson AD (red.). Platelets. 2nd ed. Burlington, MA, Elsevier 2007; 509-518.
63. Francis JL. The platelet function analyzer (PFA)-100. W: Michelson AD (red.). Platelets. 2nd ed. Burlington, MA, Elsevier 2007; 519-534.
64. Cattaneo M. Resistance to antiplatelet drugs: molecular mechanisms and laboratory detection. J Thromb Haemost 2007; 5: 230-237.
65. Mueller T, Dieplinger B, Poelz W i wsp. Utility of whole blood impedance aggregometry for the assessment of clopidogrel action using the novel Multiplate analyzer – comparison with two flow cytometric methods. Thromb Res 2007; 121: 249-258.
66. Tóth O, Calatzis A, Penz S i wsp. Multiple electrode aggregometry: a new device to measure platelet aggregation in whole blood. Thromb Haemost 2006; 96: 781-788.
67. Calatzis A, Wittwer M, Krueger B. A new approach to platelet function analysis in whole blood – the multiplate analyzer. Platelets 2004; 15: 485-486.
68. Loken MR. Immunofluorescence techniques in flow cytometry and sorting. 2nd ed. Wiley, 1990; 341-353.
69. Freilinger AL III, Furman MI, Linden MD i wsp. Residual arachidonic acid-induced platelet activation via adenosine diphosphate-dependent but cyclooxygenase-1 and cyclooxygenase-2-independent pathway: a 700 patient study of aspirin resistance. Circulation 2006; 113: 2888-2896.
70. Gurbel PA, Bliden KP, Samara W i wsp. Clopidogrel effect on platelet reactivity in patients with stent thrombosis: results of the CREST Study. J Am Coll Cardiol 2005; 46: 1827-1832.
71. Hochholzer W, Trenk D, Bestehorn HP i wsp. Impact of the degree of peri-interventional platelet inhibition after loading with clopidogrel on early clinical outcome of elective coronary stent placement. J Am Coll Cardiol 2006; 48: 1742-1750.
72. Huczek Z, Filipiak KJ, Kochman J i wsp. Baseline platelet reactivity in acute myocardial infarction treated with primary angioplasty – influence on myocardial reperfusion, left ventricular performance, and clinical events. Am Heart J 2007; 154: 62-70.
73. Sibbing D, Braun S, Jawansky S i wsp. Assessment of ADP-induced platelet aggregation with light transmission aggregometry and multiple electrode platelet aggregometry before and after clopidogrel treatment. J Am Coll Cardiol 2009; 53: 849-856.
74. Mahla E, Antonino MJ, Tantry US. Point-of-care platelet function analysis. J Am Coll Cardiol 2009; 53: 857-859.