Screening in colorectal cancer (CRC)

Wstęp
Rak jelita grubego (CRC) jest jednym z najczęściej występujących nowotworów złośliwych Polsce. W strukturze zachorowań znajduje się na 2. miejscu pod względem częstości występowania (mężczyŸni – 10,4 proc.; kobiety – 10,3 proc.) [1]. Rocznie rozpoznaje się w Polsce ok. 11 tys. nowych zachorowań (w krajach UE – ok. 220 tys.). Zachorowalność wzrasta wraz z wiekiem (od 50. roku życia). Liczba zgonów z powodu tej choroby sięga w Polsce 8 tys. (w UE – ok. 112 tys.) [2]. Odsetek przeżyć 5-letnich w Polsce szacuje się na 20 proc., podczas gdy w Unii sięga 55 proc. [3]. Zgodnie z przewidywaniami do 2010 r. odsetek zgonów z powodu tej choroby może wzrosnąć o ponad 40 proc. u kobiet oraz aż o 80 proc. u mężczyzn [4]. Większość nowotworów jelita grubego powstaje z polipów gruczolakowatych (70 proc.) [5–8]. W 20–25 proc. przypadków w materiale sekcyjnym pacjentów 60-letnich i starszych odnotowany jest przynajmniej jeden gruczolak [9–12]. Przekształcenie się zmiany łagodnej w złośliwą trwa mniej więcej 10 lat [8]. Ryzyko wzrasta ok. 2 proc. rocznie (szczególnie w wypadku polipów o średnicy 10 mm i większej, polipów kosmkowych oraz polipów z dużym stopniem dysplazji) [13–16]. Szacuje się, że usunięcie gruczolaków z jelita grubego mogłoby zmniejszyć prawdopodobieństwo rozwoju raka o ponad 50 proc. przez następnych 10 lat [17–18]. 50–70 proc. nowotworów lokalizuje się w końcowym odcinku jelita grubego: w esicy (15–20 proc.) i odbytnicy (30–50 proc.) [19]. Mogą się rozwijać również wieloogniskowo, są to tzw. raki synchroniczne, co stwierdza się mniej więcej u 10 proc. chorych. U osób wyleczonych z raka jelita grubego wzrasta ryzyko powstania tzw. raka metachronicznego. Może się on rozwinąć po 10–12 latach u 2–4 proc. pacjentów [4]. Badania umożliwiające zapobieganie nowotworowi jelita grubego i umożliwiające prowadzenie bardziej efektywnego leczenia nazywamy badaniami przesiewowymi.
Badania przesiewowe (skryning)
Skryning jest to badanie przy użyciu odpowiedniego testu u osób bez objawów choroby, której on dotyczy. Badania przesiewowe należą do tzw. profilaktyki wtórnej (wczesne wykrywanie nowotworów; profilaktyka pierwotna jest to zapobieganie nowotworom). Mają one na celu: • identyfikację osób z prawidłowym i nieprawidłowym wynikiem testu, • wykrycie choroby we wczesnej fazie (najlepiej bezobjawowej wykrywalnej), • poprawę wyleczalności, • obniżenie umieralności z powodu choroby, której dotyczy skryning, • zmniejszenie skutków zdrowotnych, społecznych i finansowych [8]. Idealne badania przesiewowe powinny się charakteryzować: • wysoką czułością (zdolnością do wykrycia choroby), • wysoką specyficznością (zdolnością do identyfikacji osób zdrowych), • wysoką wartością testu (w skryningach nowotworowych wynosi ona 50–95 proc.) [8], • niskimi kosztami wykonania, • łatwością wykonania, • dobrą dostępnością • bezinwazyjnością (ryzyko powikłań oraz niechęć pacjentów do wykonywania badań). W skryningu raka jelita grubego można rozważyć następujące badania: • na krew utajoną w kale, • per rectum, • sigmoidoskopia, • test łączony: badanie na krew utajoną w kale oraz sigmoidoskopia, • kolonoskopia, • wirtualna kolonoskopia, • rezonans magnetyczny, • wlew doodbytniczy z podwójnym kontrastem, • marker nowotworowy CEA.
Omówienie i ocena poszczególnych badań
Badanie na krew utajoną w kale
Mamy do dyspozycji 2 rodzaje testów na obecność krwi utajonej w kale. W pierwszym z nich wykorzystuje się reakcję barwną, peroksydazową hemoglobiny, drugi zaś jest oparty na metodzie immunochemicznej, wykorzystującej przeciwciała przeciwko ludzkiej hemoglobinie [8, 20]. Czułość pojedynczego badania jest niska i wynosi (30–50 proc.), natomiast powtórzenie testu powoduje wzrost czułości sięgający nawet 90 proc. [21]. Badanie na krew utajoną w kale jest: • proste do wykonania (może je przeprowadzić pielęgniarka, a nawet pacjent po odpowiednim przeszkoleniu) [8], • tanie (nie wymaga dużych funduszy), • nieinwazyjne i mało obciążające (dzięki temu udaje się zachęcić do jego wykonania 50–75 proc. uczestniczących w badaniach populacyjnych) [8], • zmniejszającym ryzyko zgonu od 13 proc. do 33 proc. w obserwacji trwającej od 11 do 18 lat (w wielu badaniach klinicznych wykazano obniżenie ryzyka zgonu, które było nawet 2-krotnie wyższe, jeśli test był przeprowadzony co roku; w porównaniu z osobami, u których wykonywano go co 2 lata) [22–24]. W randomizowanym badaniu klinicznym opublikowanym w 1999 r. przez Mandela i wsp. (tab. 1.) wykazano zmniejszenie śmiertelności o 33 proc. (17–49 proc.) u osób, którym test na krew utajoną w kale przeprowadzano co roku w porównaniu z grupą badaną raz na 2 lata. Obniżenie ryzyka zgonu wyniosło 21 proc. (3–38 proc.). W badaniu uczestniczyły osoby między 50. a 80. rokiem życia, a obserwacja trwała 18 lat. W innych randomizowanych badaniach klinicznych osób między 45. a 75. rokiem życia (Scholefield i wsp. w 2002 r. oraz Jorgensen i wsp. w 2002 r.), w których badanie na krew utajoną w kale wykonywane było raz na 2 lata, stwierdzono redukcję śmiertelności jedynie o 13–18 proc. (3–31 proc.) w obserwacji od 11 do 13 lat (tab. 1.). Niestety, test ten nie jest badaniem idealny. Jego najpoważniejsze wady to: • konieczność przestrzegania przez 2 dni diety bezmięsnej oraz diety niezawierającej składników bogatych w chlorofil lub peroksydazy roślinne, np. chrzan (dotyczy testu wykorzystującego reakcję barwną, peroksydazową hemoglobiny) [8, 20], • konieczność kilkakrotnego powtarzania testu (ponieważ krwawienia gruczolaków lub zmian nowotworowych nie występują regularnie) [8], • fałszywie dodatnie wyniki, powodujące wykonywanie zbędnych kolonoskopii [25], • brak możliwości identyfikacji, czy przyczyną krwawienia są zmiany nowotworowe czy inne np. wrzody, nadżerki, zmiany naczyniowe [8], • niska czułość testu w wypadku zmian nowotworowych w dalszej części jelita grubego [25], • jedynie 20 proc. do 40 proc. pacjentów z polipami ma dodatni wynik testu – polipy o średnicy mniejszej niż 10 mm zazwyczaj nie krwawią [26–27], • brak możliwości pobrania materiału diagnostycznego lub usunięcia zmiany.
Badanie per rectum
Badanie per rectum jest proste, tanie, małoinwazyjne i może je przeprowadzić lekarz rodzinny. Ponieważ rak jelita grubego często zlokalizowany jest w zasięgu palca, można w ten sposób wykryć we wczesnym stadium 70 proc. nowotworów odbytnicy, stanowiących ok. 30 proc. wszystkich nowotworów jelita grubego. Równocześnie należy zwrócić uwagę, że badanie per rectum jest nieprzyjemne, krępujące i może wywołać dyskomfort psychiczny u pacjenta [8]. Ponadto w skryningu raka jelita grubego ma ono 2 oczywiste wady: • brak możliwości wykrycia zmian nowotworowych położonych w innych częściach jelita grubego, • brak możliwości pobrania materiału diagnostycznego.
Sigmoidoskopia
Sigmoidoskopia jest badaniem esicy i odbytnicy za pomocą giętkiego sigmoidoskopu o zasięgu 60–70 cm. Sigmoidoskopia umożliwia: • dokładne obejrzenie esicy i odbytnicy, • pobranie materiału diagnostycznego, • usunięcie polipów (ok. 50 proc. polipów znajduje się w zasięgu rektosigmoidoskopu) [28, 29], • osiągnięcie bardzo wysokiej czułości (do 90 proc.) oraz specyficzności (ok. 99 proc.) badania przeprowadzanego przez doświadczonego endoskopistę [28,29], • zmniejszenie ryzyka zgonu od 40 proc. do 80 proc. z okresem protekcji trwającym od 6 do 10 lat [30–34]. W dużym badaniu klinicznym z grupą kontrolną (Muller i wsp., 1995 r.) wykazano zmniejszenie śmiertelności o 39 proc. (25–51 proc.) z okresem protekcji trwającym 6 lat przy zastosowaniu sigmoidoskopii połączonej z ewentualną polipectomią jako badania przesiewowego raka umiejscowionego w odbytnicy i esicy. Inne duże badanie kliniczne (Newcomb i wsp., 2003 r.) wykazało zmniejszenie śmiertelności nawet o 76 proc. (67–83 proc.) w ciągu 16 lat w wypadku raka umiejscowionego w odbytnicy i esicy (tab. 2.). Oprócz niewątpliwych zalet sigmoidoskopia jako potencjalne badanie skryningowe ma kilka wad: • możliwość przeoczenia zmian okołoodbytniczych [8], • konieczność wykonania badania w specjalistycznym ośrodku endoskopowym (trudna dostępność), • inwazyjność badania i możliwość pojawienia się powikłań, np. perforacji jelita (1 na 50 tys. badań) [35], • stosunkowo duże koszty badania, • brak szerszej odpowiedzi na zaproszenie do badania (przyjmuje je jedynie ok. 20 proc. pacjentów) [8], • brak możliwości diagnostyki bliższego odcinka jelita grubego.
Test łączony: badanie na krew utajoną w kale oraz sigmoidoskopia
Zastosowanie obu metod skryningowych jednocześnie (badania na krew utajoną w kale oraz sigmoidoskopii) opiera się na założeniu, że dzięki ich skojarzeniu prawdopodobieństwo zapobieżenia pojawieniu się raka jelita grubego oraz wczesne wykrycie zmian nowotworowych będzie większe niż w wypadku przeprowadzenia tylko jednego z tych badań. Około 30 proc. pacjentów ze zmianami w esicy i odbytnicy ma również zmiany w bliższej części jelita grubego, które mogą być zdiagnozowane za pomocą testu na krew utajoną w kale. Z powodu zmian w proksymalnej części jelita grubego 25–30 proc. pacjentów po sigmoidoskopii wymaga wykonania kolonoskopii. W badaniu klinicznym przeprowadzonym przez Liebermana i Weissa nie wykazano jednoznacznych dowodów na korzyści z połączenia obu metod [36].
Kolonoskopia
Kolonoskopia jest badaniem endoskopowym, dającym możliwość dokładnego obejrzenia całego jelita grubego, pobrania materiału diagnostycznego, wykonania polipectomii oraz usunięcia większych zmian (elektroresekcja z użyciem elektrokoagulacji) [8]. W badaniach klinicznych wykazano, że kolonoskopia może zredukować śmiertelność o 53 proc. z okresem protekcji trwającym 8 lat (Muller i wsp.) [37]. W badaniu National Polyp Study (Winawer i wsp.) wykazano, że polipectomia może zmniejszyć zachorowalność na raka jelita grubego 76–90 proc. [18]. Teoretycznie doświadczony endoskopista może uzyskać doskonałą czułość oraz specyficzność badania, co jest niewątpliwie zaletą kolonoskopii. Kolonoskopia jako badanie przesiewowe ma również swoje wady. Jest badaniem inwazyjnym, mogącym spowodować powikłania, np. perforację jelita (0,2 proc.), ciężkie krwawienie (0,3 proc.) [28–29]. Musi być wykonana w specjalistycznym ośrodku endoskopowym. Poza tym jest obarczona możliwością przeoczenia zmian okołoodbytnytniczych, dużymi kosztami, u niektórych pacjentów koniecznością zastosowania krótkotrwałego znieczulenia ogólnego, co zwiększa koszty i ryzyko wystąpienia powikłań. Inwazyjność jest przyczyną braku szerszej odpowiedzi pacjentów na zaproszenie do badania. W badaniach klinicznych wykazano możliwość przeoczenia 20–25 proc. polipów o średnicy mniejszej niż 10 mm oraz 6 proc. polipów o średnicy ł10 mm [38–39]. Obecność płaskich gruczolaków powoduje zmniejszenie czułości badania [40]. Ponadto u 10 proc. pacjentów nie udaje się dotrzeć do kątnicy [41].
Wirtualna kolonoskopia
Wirtualna kolonoskopia jest badaniem umożliwiającym dokładne obejrzenie całego jelita grubego za pomocą tomografii komputerowej. W opublikowanym w 2003 r. badaniu klinicznym dużej grupy (1 233 pacjentów powyżej 50. roku życia) Pickhardt i wsp. wykazali wysoką czułość wirtualnej kolonoskopii (94 proc.) w rozpoznaniu polipów o średnicy 8 mm i większych oraz 89 proc. w rozpoznawaniu polipów 6 mm, co jest porównywalne, do kolonoskopii optycznej, a ponadto wysoką specyficzność badania sięgającą 92 proc. w diagnostyce polipów 8 mm oraz 96 proc. w diagnostyce polipów ł10 mm [42] – (tab. 3.). Podobne wyniki uzyskano przy zastosowaniu rezonansu magnetycznego w obrazowaniu jelita grubego [50]. Dzięki zastosowaniu wirtualnej kolonoskopii można zmniejszyć liczbę pacjentów podlegających optycznej kolonoskopii (niewykonywanie niepotrzebnych optycznych kolonoskopii (nawet do 70 proc.). Dodatkową zaletą tego badania jest jego niewielka inwazyjność. Równocześnie jednak wirtualna kolonoskopia ma kilka niekorzystnych cech. Są to konieczność wykonania badania w specjalistycznym ośrodku radiologicznym (co jest związane z trudną dostępnością), wysokie koszty, brak możliwości pobrania materiału diagnostycznego w trakcie badania, brak możliwości wykonania polipectomii i usunięcia większych zmian, a także mniejsza specyficzność badania – 79,6 proc. w diagnostyce polipów 6 mm [42].
Wlew doodbytniczy z podwójnym kontrastem
Wlew doodbytniczy z podwójnym kontrastem jest badaniem przydatnym w wypadku chorych ze zdiagnozowanym rakiem jelita grubego przed operacją w celu dokładniejszej lokalizacji zmiany. Może ono służyć także jako badanie diagnostyczne u pacjentów z dodatnim testem na krew na utajoną w kale i brakiem zmian w kolonoskopii. Jedno małe badanie kliniczne (Winawer i wsp.; 2000 r.) wykazało nieistotne statystycznie zmniejszenie śmiertelności z powodu raka jelita grubego o 33 proc. przy zastosowaniu wlewu doodbytniczego jako badania skryningowego [43]. Badanie to z uwagi na: • dużą liczba wyników fałszywie dodatnich [44], • niską czułość badania w celu identyfikacji polipów sięgającą jedynie 35 proc. [41], • stosunkowo wysokie koszty, • inwazyjność badania oraz konieczność wykonania badania w specjalistycznym ośrodku radiologicznym (trudna dostępność) nie powinno być stosowane jako badanie skryningowe, a jedynie jako badanie diagnostyczne.
Marker nowotworowy CEA
Marker nowotworowy CEA nie powinien być traktowany jako badanie przesiewowe w wykrywaniu raka jelita grubego. Poziom CEA służy przede wszystkim do: • monitorowania pacjentów z rakiem jelita grubego [45], • szybkiego rozpoznawania wznowy lub rozsiewu raka jelita grubego [45], • określenia czasu przeżycia przed rozpoczęciem paliatywnej chemioterapii jako niezależny czynnik rokowniczy [45], • monitorowanie leczenia w trakcie paliatywnej chemioterapii zwłaszcza u pacjentów z niemierzalną chorobą nowotworową [45], • określenia czasu przeżycia pacjentów z przerzutami do węzłów chłonnych jako niezależny czynnik rokowniczym [45], • rozpoznawania przerzutów do wątroby (przy wzroście >20 ng/ml jest duże prawdopodobieństwo pojawienia się przerzutów w wątrobie w ciągu 3 mies., nawet jeśli nie pojawiają w badaniach obrazowych).
Przyszłość
Ciekawym kierunkiem rozwoju badań przesiewowych w wypadku raku jelita grubego są testy DNA tzw. stool-based DNA testing. Nie wymagają specjalnego przygotowania kału do badania ani stosowania odpowiedniej diety przez pacjenta. Przedmiotem wielu badań klinicznych są następujące czynniki genetyczne: P53, BAT 26, K-RAS, APC. W dotychczasowych badaniach klinicznych wykazano dość dużą czułość metody, sięgającą 71–91 proc. w rozpoznawaniu raka jelita grubego oraz 82 proc. w rozpoznawaniu dużych gruczolaków. Niestety, na razie wadą tego rodzaju testów są ich znaczące koszty [46–49].
Podsumowanie i wnioski
Należy sobie uświadomić, że nie ma idealnego badania przesiewowego w wypadku nowotworu jelita grubego, a każdy skryning ma swoje wady i zalety. Ograniczeniem dla poszczególnych rodzajów badań są koszty oraz ich dostępność. Aby badanie przesiewowe spełniło oczekiwania diagnostyczne, powinno się je wykonać co najmniej u 70 proc. badanej populacji. Biorąc pod uwagę znaczny wzrost ryzyka zachorowania na raka jelita grubego, zaleca się rozpoczęcie skryningu po 50. roku życia. W Polsce nie ma złotego standardu w skryningu raka jelita grubego. Zalecenia obejmują wykonywanie raz w roku badania na krew utajoną w kale u osób między 50.–65. rokiem życia (do badań przesiewowych wykorzystuje się także kolonoskopię). W przypadku dwóch wyników dodatnich zaleca się wykonać rektosigmoidoskopię. W Stanach Zjednoczonych najczęściej przeprowadza się badanie na krew utajoną w kale (z uwagi na lęk przed dolegliwościami odczuwanymi podczas kolonoskopii wiele osób rezygnowało z badania). W Wielkiej Brytanii preferuje się natomiast sigmoidoskopię jako badanie skryningowe. Mimo istniejących rekomendacji na świecie toczy się dyskusja, jaki skryning jest najlepszy w wypadku raka jelita grubego. W 2003 r. na corocznym zjeździe Amerykańskiego Towarzystwa Gastroenterologicznego przedstawiono wyniki ankiety, przeprowadzonej w Kanadzie wśród chirurgów, gastrologów i internistów, dotyczącej skryningu raka jelita grubego. Najbardziej polecaną przez internistów metodą skryningu raka jelita grubego był test na obecność krwi utajonej w kale, następnie kolonoskopia, sigmoidoskopia i na końcu wlew doodbytniczy z podwójnym kontrastem. Chirurdzy i gastrolodzy rekomendowali przede wszystkim kolonoskopię, następnie badanie na krew utajoną w kale, kolejne miejsca zajęły odpowiednio sigmoidoskopia i wlew doodbytniczy z podwójnym kontrastem. Zatem kolonoskopia była najczęstszą metodą polecaną jako badanie skryningowe raku jelita grubego (tab. 4.). Należy przy tym zaznaczyć, że większość respondentów polecała więcej niż jedną metodę w skryningu raka jelita grubego. Liczba odesłanych ankiet była najniższa wśród internistów (35,1 proc.), a największa wśród gastrologów (83,3 proc.) [51]. Po przeanalizowaniu wszystkich testów można wysunąć tezę, że obecnie w warunkach polskich właściwym testem wydaje się wykonywanie raz w roku badania na krew utajoną w kale (ang. FOBT) – najlepiej testem immunochromatograficznym [8] – oraz uzupełniające badanie per rectum przeprowadzane przez lekarzy rodzinnych. Jeśli wynik będzie nieprawidłowy (dodatni) należy ponownie wykonać test w dwóch różnych próbkach kału. Gdy i wtedy chociaż jeden wynik jest dodatni, pacjent powinien być skierowany do specjalistycznego ośrodka endoskopowego w celu przeprowadzenia pełnego badania jelita grubego (ang. TC) (ryc. 1.) [8]. W wypadku, gdy badanie endoskopowe całego jelita grubego jest negatywne, należy wykonać badanie rtg jelita grubego z podwójnym kontrastem (ang. DCBE)[8] i/lub wirtualną kolonoskopię (ang. VC) (ryc. 2.). Po wykryciu zmiany w badaniu per rectum powinno się natomiast przeprowadzić rektoskopię lub rektosigmoidoskopię i – jeśli jest to możliwe – pełne badanie jelita grubego przed zabiegiem operacyjnym. Jeżeli nie jest możliwa kolonoskopia przed operacją, wówczas trzeba ją wykonać mniej więcej 3 mies. po zabiegu z uwagi na możliwość współistnienia zmian w proksymalnej części jelita grubego (ryc. 3.) [4]. Wydaje się, że taki schemat postępowania jest tzw. cost-effective methods w skryningu raka jelita grubego w Polsce. Mimo to dyskusja na temat najlepszego skryningu raka jelita grubego jest wciąż otwarta. W grupie wysokiego ryzyka rodzinnego i/lub genetycznie uwarunkowanego raka jelita grubego obowiązuje skierowanie pacjenta do poradni genetycznej oraz dobranie indywidualnego schematu badań i opieki, w zależności od istniejącego ryzyka zachorowania na raka jelita grubego.
Piśmiennictwo
1. Nowacki M, Bielecki K, Drews M: Nowotwory jelita grubego. W: Zasady diagnostyki i chirurgicznego leczenia nowotworów w Polsce. Andrzej W. Szawłowski AW, Szmidt J (red.). Fundacja-Polski Przegląd Chirurgiczny, Warszawa 2003; 226. 2. Ferlay J, Bray F, Sankila R, Parkin. DM. 1999 EUCAN: cancer incidence, mortality and prevalence in the European Union 1998, version 5.0. IARC Cancer Base No. 4., IARC, Press, Lyon. 3. Coleman MP, Gatta G, Verdecchia A et al. EUROCARE Working Group (2003) EUROCARE-3 summary: cancer survival in Europe at the end of the 20th century. Ann Oncol 2003; 14 [S 5]: 128-49. 4. Krasnodębski IW, Maciej Słodkowski M Rak jelita grubego. W: Nowotwory przewodu pokarmowego. Marek Krawczyk (red.). Wydawnictwo Lekarskie PZWL; Warszawa 2001; 342. 5. Muto T, Bussey HJ, Morson BC. The evolution of cancer of the colon and rectum. Cancer 1975; 36: 2251-70. 6. Levi F, Randimbison L, La Vecchia C. Incidence of colorectal cancer following adenomatous polyps of the large intestine. Int J Cancer 1993; 55: 415-8. 7. Chen CD, Yen MF, Wang WM, Wong JM, Chen TH. A case-cohort study for the disease natural history of adenoma-carcinoma and de novo carcinoma and surveillance of colon and rectum after polypectomy: implication for efficacy of colonoscopy. Br J Cancer 2003; 88: 1866-73. 8. Wronkowski Z. Wczesne wykrywanie nowotworów. Polski Komitet Zwalczania Raka, Warszawa 2000. 9. Paspatis GA, Papanikolaou N, Zois E, Michalodimitrakis E. Prevalence of polyps and diverticulosis of the large bowel in the Cretan population. An autopsy study. Int J Colorectal Dis 2001; 16: 257-61. 10. Szczepański W, Urban A, Wierzchowski W. Colorectal polyps in autopsy material. Part I. Adenomatous polyps. Patol Pol 1992; 43: 79-85. 11. Bombi JA. Polyps of the colon in Barcelona, Spain. An autopsy study. Cancer 1988; 61: 1472-6. 12. Clark JC, Collan Y, Eide TJ et al. Prevalence of polyps in an autopsy series from areas with varying incidence of large-bowel cancer. Int J Cancer 1985; 36: 179-86. 13. Sciallero S, Bonelli L, Aste H et al. Do patients with rectosigmoid adenomas 5 mm or less in diameter need total colonoscopy? Gastrointest Endosc 1999; 50: 314321. 14. Patel K, Hoffman NE. The anatomical distribution of colorectal polyps at colonoscopy. J Clin Gastroenterol 2001; 33: 222-5. 15. Velayos Jimenez B, Duran Rigueira M, Arevalo Serna JA, Heras Martin I, Bernal Martinez A, Pons Renedo F, Cabriada Nuno JL. Distribution of polyps in the inside region of Vizcaya (Spain): implications for diagnostic tests and colorectal cancer screening. Gastroenterol Hepatol 2003; 26: 401-6. 16. Lewis JD, Ng K, Hung KE, Bilker WB, Berlin JA, Brensinger C, Rustgi AK. Detection of proximal adenomatous polyps with screening sigmoidoscopy: a systematic review and meta-analysis of screening colonoscopy. Arch Intern Med 2003; 163: 413-20. 17. Atkin WS, Morson BC, Cuzick J. Long-term risk of colorectal cancer after excision of rectosigmoid adenomas. N Engl J Med 1992; 326: 658-62. 18. Winawer SJ, Zauber AG, Ho MN, et al and the National Polyp Study Working Group. Prevention of colorectal cancer by colonoscopic polypectomy. The National Polyp Study Workgroup. N Engl J Med 1993; 329: 1977-81. 19. Nowacki MP. Rak jelita grubego. W: Onkologia Kliniczna. Maciej Krakowski (red.). Wydawnictwo Medyczne Borgis; Warszawa 2001; 235. 20. Tomaszewski JJ. Diagnostyka laboratoryjna. Wydawnictwo PZWL 2001. 21. Mandel JS, Bond JH, Church TR, Snover DC, Bradley GM, Schuman LM, Ederer F. Reducing mortality from colorectal cancer by screening for fecal occult blood. Minnesota Colon Cancer Control Study. N Engl J Med 1993; 328: 1365-71. 22. Mandel JS, Church TR, Ederer F, Bond JH. Colorectal cancer mortality: effectiveness of biennial screening for fecal occult blood. J Natl Cancer Inst 1999; 91: 434-7. 23. Scholefield JH, Moss S, Sufi F, Mangham CM, Hardcastle JD. Effect of faecal occult blood screening on mortality from colorectal cancer: results from a randomised controlled trial. Gut 2002; 50: 840-844. 24. Jorgensen OD, Kronborg O, Fenger C. A randomized study of screening for colorectal cancer using faecal occult blood testing: results after 13 years and seven biennial screening rounds. Gut 2002; 50: 29-32. 25. L. Bonelli. Colorectal carcinoma: is screening possible? Tech Coloproctol 2004; 8: 267-272. 26. Sleisenger & Fordtran’s gastrointestinal and liver disease. 7th Edition. Saunders, Philadelphia 2002: 2243-6. 27. Ahlquist DA, Wieand HS, Moertel CG et al. Accuracy of faecal occult blood screening for colorectal neoplasia: a prospective study using Hemooccult and HemoQuant test. JAMA 1993; 269: 1262-7. 28. Lieberman DA, Weiss DG, Bond JH, Ahnen DJ, Garewal H, Chejfec G. Use of colonoscopy to screen asymptomatic adults for colorectal cancer. N Engl J Med 2000; 343: 162-8. 29. Imperiale TF, Wagner DR, Lin CY, Larkin GN, Rogge JD, Ransohoff DF. Risk of advanced proximal neoplasms in asymptomatic adults according to the distal colorectal findings. N Engl J Med 200; 343: 169-74. 30. Newcomb PA, Norfleet RG, Storer BE, Surawicz TS, Marcus PM. Screening sigmoidoscopy and colorectal cancer mortality. J Natl Cancer Inst 1992; 84: 1572-5. 31. Selby JV, Friedman GD, Quesenberry CP Jr, Weiss NS. A case-control study of screening sigmoidoscopy and mortality from colorectal cancer. N Engl J Med 1992; 326: 653-7. 32. Muller A, Sonnenberg A. Prevention of colorectal cancer by flexible endoscopy and polypectomy. A case-control study of 32,702 veterans. Ann Intern Med 1995; 123: 904-10. 33. Kavanagh AM, Giovannucci EL, Fuchs CS, Colditz GA. Screening endoscopy and risk of colorectal cancer in United States men. Cancer Causes Control 1998; 9: 455-62. 34. Newcomb PA, Storer BE, Morimoto LM, Templeton A, Potter JD. Long-term efficacy of sigmoidoscopy in the reduction of colorectal cancer incidence. J Natl Cancer Inst 2003; 95: 622-5. 35. Levin TR, Conell C, Shapiro JA, Chazan SG, Nadel MR, Selby JV. Complication of screening flexible sigmoidoscopy. Gastroenterology 2002; 123: 1786-92. 36. Lieberman DA, Weiss DG; Veterans Affairs Cooperative Study Group 380. One-time screening for colorectal cancer with combined fecal occult-blood testing and examination of the distal colon. N Engl J Med 2001; 345: 555-60 S272. 37. Muller A, Sonnenberg A. Prevention of colorectal cancer by flexible endoscopy and polypectomy. A case-control study of 32,702 veterans. Ann Intern Med 1995; 123: 904-10. 38. Hixson LJ, Fennerty MB, Sampliner RE, McGee D, Garewal H. Prospective study of the frequency and size distribution of polyps missed by colonoscopy. J Natl Cancer Inst 1990; 82: 1769-72. 39. Rex DK, Cutler CS, Lemmel GT, Rahmani EY, Clark DW, Helper DJ, et al. Colonoscopic miss rates of adenomas determined by back-to-back colonoscopies. Gastroenterology 1997; 112: 24-8. 40. Rembacken BJ, Fujii T, Cairns A, Dixon MF, Yoshida S, Chalmers DM, Axon AT. Flat and depressed colonic neoplasms: a prospective study of 1000 colonoscopies in the UK. Lancet 2000; 355: 1211-4. 41. Menardo G. Sensivity of diagnostic examinations for colorectal polyps. Tech Coloproctol. 2004; 8: 273-5. 42. Pickhardt PJ, Choi JR, Hwang I, Butler JA, Puckett M, Hildebrandt HA, Roy K, Nugent PA, Myśliwiec PA, Schindler WR. Computed tomographic virtual colonoscopy to screen for colorectal neoplasia in asymptomatic adults. N Engl J Med 2003; 349: 2191-200. 43. Scheitel SM, Ahlquist DA, Wollan PC, Hagen PT, Silverstein MD. Colorectal cancer screening: a community casecontrol study of proctosigmoidoscopy, barium enema radiography, and fecal occult blood test efficacy. Mayo Clin Proc 1999; 74: 1207-1213. 44. Winawer SJ, Stewart ET, Zauber AG et al. A comparison of colonoscopy and double-contrast barium enema for surveillance after polypectomy. National Polyp Study Work Group. N Engl J Med 2000; 342: 1766-72. 45. Eche N, Pichon MF, Quillien V et al. Standards, options and recommendations for tumor markers in colorectal cancers. Bull Cancer 2001; 88: 1177-206. 46. Ahlquist DA, Skoletsky JE, Boynton KA, et al. Colorectal cancer screening by detection of altered human DNA in stool: feasibility of a multitarget assay panel. Gastroenterology 2000; 119: 1219-27. 47. Dong SM, Traverso G, Johnson C et al. Detecting colorectal cancer in stool with the use of multiple genetic targets. J Natl Cancer Inst 2001; 93: 858-65. 48. Traverso G, Shuber A, Levin B et al. Detection of APC mutations in fecal DNA from patients with colorectal tumors. N Engl J Med 2002; 346: 311-20. 49. Song K, Fendrick AM, Ladabaum U. Fecal DNA testing compared with conventional colorectal cancer screening methods: a decision analysis. Gastroenterology 2004; 126: 1270-9. 50. Ajaj W, Pelster G, Treichel U, Vogt FM, Debatin JF, Ruehm SG, Lauenstein TC. Dark lumen magnetic resonanse colonography: comaprison with conventional colonoscopy for the detection of colorectal pathology. Gut 2003; 52: 1738-43. 51. Hilsden RJ, McGregor E, Murray A, Khoja S, Bryant H. Colorectal cancer screening: practices and attitudes of gastroenterologists, internists and surgeons. Can J Surg 2005; 48: 434-40.
Adres do korespondencji

lek. Rafał Stec Klinika Onkologii CSK MON, WIM ul. Szaserów 128 00-909 Warszawa tel./faks +48 22 681 84 37 e-mail: drrafals@wp.pl