Zespół dysfunkcjonalny (female sexual dysfunction – FSD) występuje w kilku wariantach: obniżenie potrzeb seksualnych, awersja seksualna, zaburzenia przebiegu podniecenia, zaburzenia orgazmu, dyspareunia, pochwica [1]. Dysfunkcje seksualne są uznawane za jedną z głównych przyczyn problemów interpersonalnych. Zaburzenia seksualne są rozpowszechnione w naszym społeczeństwie. Częstość ich występowania zwiększa się wraz z wiekiem zarówno wśród mężczyzn, jak i w grupie kobiet. Dysfunkcje seksualne są konsekwencją nieprawidłowości w przebiegu jednej, kilku lub wszystkich faz reakcji seksualnej: pożądania, podniecenia, orgazmu i odprężenia [2].
Wiele osób we współżyciu seksualnym odczuwa przyjemność i doświadcza satysfakcjonujących przeżyć. Bywają jednak i inne doświadczenia w życiu seksualnym, np. ból, upokorzenie, lęk przed wykorzystywaniem seksualnym czy traktowaniem przedmiotowym [3]. Przeszkodą w osiąganiu pełnej satysfakcji seksualnej są niekiedy bóle podczas lub na skutek stosunku płciowego. Mogą mieć one charakter ostry lub nawracający w obrębie narządów płciowych albo miednicy małej, przed stosunkiem seksualnym, w czasie jego trwania lub po jego zakończeniu. Fakt odczuwania bólu na początku współżycia powoduje, że jest on przewidywany w każdym kolejnym kontakcie seksualnym, co prowadzi do zmniejszenia doznawania przyjemności w fazie wstępnych pieszczot. Seks zaczyna kojarzyć się z bólem. Faza przykrych doznań ulega wydłużeniu, a przyjemnych – skróceniu.
U wielu kobiet w różnym wieku doświadczenie bólu prowadzi nie tylko do unikania kontaktów seksualnych, lecz także do kojarzenia seksu z czymś przykrym i może to przenieść się na osobę partnera. Jest on akceptowany w pozaseksualnych relacjach, ale budzi lęk i niechęć w roli kochanka. Partnerzy unikają pieszczot, które kobiecie kojarzą się z bolesnym stosunkiem, a mężczyźnie z reakcjami partnerki [3].
Dyspareunia to dysfunkcja seksualna objawiająca się występowaniem bólu w obrębie narządu płciowego odczuwanego przed stosunkiem płciowym, podczas niego lub bezpośrednio po nim. Mimo że dolegliwość ta może występować u obu płci, znacznie częściej jest spotykana u kobiet. Dyspareunia u mężczyzn najczęściej dotyczy żołędzi członka. Najczęstsze przyczyny organiczne to: stany zapalne, uczulenia, zmiany pourazowe, zaburzenia seksualne u partnerki, np. suchość w pochwie, pochwica. W przypadku bólu po wytrysku nasienia najczęściej przyczynami są zaburzenia urologiczne i neurologiczne. Wśród przyczyn psychogennych dominują: lęki, zaburzone relacje partnerskie, obawa przed ciążą, poczucie winy, niechęć partnerki do wytrysku w pochwie. Leczenie dyspareunii u mężczyzn obejmuje farmakoterapię, psychoterapię i metody treningowe [4–6].
Przekrojowe badania epidemiologiczne wykonane przez Danielssona i wsp. na populacji aktywnych seksualnie Szwedek wykazały, że dyspareunia występowała u 13% kobiet. Zauważono także, że dyspareunię 2-krotnie częściej zgłaszały kobiety młode (20–29 lat) w porównaniu z grupą kobiet starszych (50–60 lat). Należy jednak wspomnieć, że przemiany wtórne do hipoestrogenizmu występującego w okresie przekwitania często nasilają ból przy stosunku [4].
Dyspareunia u kobiet to bolesność związana ze współżyciem płciowym, przebiegająca bez obkurczenia sromu i pochwy – należy odróżnić ją od pochwicy, która uniemożliwia penetrację.
Wyróżnia się różne typy dyspareunii.
Ze względu na lokalizację bólu dyspareunię dzieli się na:
•powierzchowną (płytką) – bolesność umiejscowiona jest w przedsionku pochwy,
•głęboką – bolesność obejmuje sklepienie pochwy,
•uogólnioną – bolesność obejmuje całą pochwę.
Według klucza chronologicznego wyróżnia się dyspareunię:
•pierwotną – pojawiającą się od pierwszych kontaktów seksualnych,
•wtórną – zachodzącą na skutek działania przyczyny sprawczej, której obecność powinien ujawnić dobrze przeprowadzony wywiad.
Zależnie od momentu pojawienia się w trakcie stosunku można mówi o dyspareunii:
•wczesnej, która pojawia się w momencie rozpoczęcia stosunku i znika po jego zakończeniu,
•późnej, która występuje pod koniec stosunku, a nawet kilka godzin po nim.
Dyspareunia może mieć charakter ciągły i pojawiać się przy każdym stosunku lub sporadyczny i występować przy niektórych pozycjach, w niektórych fazach cyklu płciowego (przeważnie w okresie owulacji, a szczególnie u kobiet z objawami zespołu napięcia przedmiesiączkowego).
Dyspareunia może się pojawiać u tej samej pacjentki ze zmiennym nasileniem w zależności od partnerów płciowych.
Należy zdawać sobie sprawę ze skutków psychologicznych oraz wpływu wywieranego przez to zaburzenie na harmonię związku.
Przyczyny dyspareunii mogą być:
•organiczne,
•psychogenne,
•wieloczynnikowe (zwłaszcza u młodych kobiet).
Wywiad lekarski u pacjentek z dyspareunią powinien być przeprowadzony z dużą delikatnością i empatią, a jednocześnie z dokładnością umożliwiającą określenie charakteru dyspareunii. Przeważnie ból ma charakter nasilającego się wraz z intensywnością i czasem trwania stosunku [5].
Etiopatogeneza dyspareunii może być, jak już wspomniano, wieloczynnikowa. Przyczyną jej występowania u kobiet mogą być zarówno dysfunkcje organiczne w obrębie narządu rodnego, jak i zaburzenia psychogenne. Do psychogennych czynników etiologicznych dyspareunii można zaliczyć: wykorzystywanie seksualne w dzieciństwie, nadmierne poczucie wstydu lub winy podczas zbliżeń seksualnych, strach przed stosunkiem, a zwłaszcza przed defloracją, oraz trudności w osiągnięciu zespołu gotowości płciowej. Do głównych somatycznych przyczyn dyspareunii zalicza się: stany zapalne w obrębie narządu rodnego, pochwicę, przeczulicę w obrębie warg sromowych. Jedną z częstych organicznych przyczyn dyspareunii jest endometrioza. Dyspareunia może być tu jednym z objawów obejmujących zespół bólów miednicy i bolesnego miesiączkowania [5, 6].
Zatem tak jak sama seksualność człowieka, tak i dyspareunia jest zagadnieniem bardzo złożonym. Powszechnie wiadomo, że oprócz narządów płciowych istotną rolę w seksualności człowieka odgrywa układ nerwowy – zarówno ośrodkowy, jak i nerwy obwodowe oraz receptory zmysłowe. Oprócz narządów płciowych u człowieka znajduje się wiele stref erogennych, bezpośrednio związanych z biologiczną seksualnością. U ludzi stan taki wyzwalany jest przede wszystkim przez bodźce wzrokowe. Poza tym wiele wrażeń, szczególnie u kobiet, odbieranych jest jako bodźce dotykowe przez odpowiednie receptory. Kobieta, jak stwierdzono, posiada znacznie większe pole erogenne niż mężczyzna, obejmujące nie tylko same narządy płciowe.
Przeżywanie i ekspresja seksualności u kobiet może więc podlegać różnym zakłóceniom.
Czynniki zakłócające przebieg reakcji seksualnej mogą być natury somatycznej, jak również psychogennej. W praktyce ginekologicznej i seksuologicznej u aktywnych seksualnie kobiet w okresie przekwitania stwierdza się nasilenie zarówno czynników somatycznych, jak i psychicznych, które najczęściej ze sobą współwystępują i są wtórne do hipoestrogenizmu. Także trudna sytuacja życiowa czy zła sytuacja finansowa wielu kobiet w okresie przekwitania dodatkowo wpływa na ich aktywność seksualną. Seks z drugiej strony jest niejednokrotnie ucieczką od kłopotów w życiu. Dyspareunie bez podłoża organicznego, problemów życiowych, konfliktów małżeńskich czy zaburzeń neurotycznych wymagają szczególnej uwagi oraz długiego i cierpliwego leczenia [4, 5]. Ważna jest współpraca ginekologa z seksuologiem i psychiatrą czy terapeutą, żeby odpowiednio pomóc pacjentce.
Pacjentka musi też wiedzieć, że w leczeniu tego typu schorzenia ważne są rozmowy z partnerem. Łatwiej jest podjąć walkę z chorobą, jeśli radość z jej pokonania będzie można później dzielić we dwoje.
Najczęściej spotykaną przyczyną dyspareunii po menopauzie jest atrofia śluzówek sromu i pochwy, związana z niedoborem estrogenów. Nie można nigdy wykluczyć składowej psychogennej u tych pacjentek – obniżonemu poziomowi libido towarzyszy często świadomość starzenia się i utraty atrakcyjności fizycznej. Należy umieć taktownie zalecić kontynuowanie współżycia z zastosowaniem środków zwilżających i hormonalnej terapii zastępczej, o ile nie ma przeciwwskazań [4–6].
Piśmiennictwo
1. Eskenazi B, Warner M, Bonsignore L, et al. Validation study of nonsurgical diagnosis of endometriosis. Fertil Steril 2001; 76: 929-35.
2. Gałecki P, Florkowski A. Skuteczność trazodonu w terapii dysfunkcji seksualnej. Pol Merk Lek 2010; 29: 169, 66.
3. Lew-Starowicz Z. Dyspareunia. Dostępne na: http://www.resmedica.pl/pl/archiwum/zdart60113html.
4. Danielsson I, Sjöberg I, Stenlund H, Wikman M. Prevalence and incidence of prolonged and severe dyspareunia in women: results from a population study. Scand J Public Health 2003; 31: 113-8.
5. Morris E, Mukhophaydyay S. Dyspareunia in gynaecological practice. Curr Obstr Gynec 2003; 13: 232-8.
6. Leonowicz T. Zaburzenia seksualne przebiegające z bólem. Dostępne na: http://www.ginekologia.waw.pl/zaburzenia-seksualne-przebiegajace-z -bolem.
