Optimism and health locus of control in patients with head and neck cancer and psychological adaptation to disease

Wstęp

Nowotwory należą obecnie do coraz częściej występujących chorób. Jednocześnie rozwój medycyny sprawia, że czas przeżycia się wydłuża. Analizowane w pracy problemy chorych z nowotworami narządów głowy i szyi dotyczą specjalnej grupy pacjentów. Dane epidemiologiczne wskazują, iż nowotwory głowy i szyi stanowią ponad 6% nowotworów u ludzi i są przyczyną ok. 5% zgonów nowotworowych. Najczęstszym rakiem jest rak krtani, który zajmuje 6.–7. miejsce pod względem zapadalności i umieralności wśród mężczyzn [1]. Osoby te, oprócz przystosowania do choroby nowotworowej, mają często poważne dolegliwości fizyczne, a niekiedy upośledzony wzrok, słuch, węch, smak i inne funkcje układu nerwowego – przez co muszą także zaakceptować oszpecenie czy pozbawienie podstawowych funkcji, jakimi są np. jedzenie czy mówienie. Zniekształcenia i ubytki czynnościowe powodowane chorobą oraz jej leczeniem mają bardzo negatywne skutki psychologiczne i społeczne [2]. Kliniczny przebieg choroby nowotworowej wiąże się z wieloma sytuacyjnymi stresorami, które wpływają na psychologiczne przystosowanie pacjenta. Chorzy w różny sposób przystosowują się do świadomości życia z nowotworem.
W procesie zmagania się z chorobą istotne znaczenie mają indywidualne właściwości jednostki – to, czy cechuje ją poczucie umiejscowienia kontroli oraz optymizm. Sposób postrzegania świata polegający na spodziewaniu się większej ilości pozytywnych doświadczeń Scheier i Carver nazwali dyspozycyjnym optymizmem. Według nich jest to raczej stała cecha osobowości niż zmienna zależna od aktualnej sytuacji [3]. Optymizm wzbudza w ludziach motywację, wytrwałość oraz determinację do osiągania określonych celów. Przeprowadzone na świecie badania ukazują, że osoby chore o optymistycznym nastawieniu znacznie łatwiej radzą sobie z sytuacją choroby w porównaniu z chorymi z pesymistycznym ukierunkowaniem [4]. Poczucie wewnętrznej czy zewnętrznej kontroli wzmocnień, określane jako umiejscowienie kontroli, oznacza przekonanie danej jednostki dotyczące tego, czy zdarzenia wynikające z jej własnego zachowania zależą od niej samej, czy też przypisuje je losowi, szczęściu, zbiegowi okoliczności czy innym siłom [3]. Badania w różnych krajach wskazują, że zmienna ta pozwala wyjaśnić wiele zależności między sytuacją, osobowością i zachowaniem. Poczucie umiejscowienia kontroli traktowane jest jako wymiar osobowości, przejawiający się w różnych zachowaniach, niezależnie od sytuacji [5]. Przekonanie to determinuje sposób odbierania i przetwarzania napływających informacji oraz zachowania się w różnych sytuacjach. Wymiar ten może w pewnym zakresie podlegać zmianom pod wpływem doświadczeń i sytuacji, w jakich jednostka funkcjonuje [6]. Przystosowanie się do choroby nowotworowej to proces radzenia sobie z chorobą i jej bezpośrednimi konsekwencjami, bólem i złym samopoczuciem. W dłuższej perspektywie – to również konieczność poradzenia sobie z bardziej odległymi zmianami w jakości życia. Konieczne jest obniżenie poczucia lęku i przygnębienia oraz wzrost wiary we własne możliwości i osobistą kontrolę. Istotnym elementem tego procesu jest optymizm i wola walki [7]. Można wyróżnić następujące strategie radzenia sobie z chorobą nowotworową [8]:
• zaabsorbowanie lękowe,
• duch walki,
• bezradność i beznadziejność,
• pozytywne przewartościowanie. W przeprowadzonych badaniach jako predyktory przystosowania psychicznego do choroby nowotworowej wybrano optymizm, gdyż wywiera on wpływ na psychiczne i somatyczne funkcjonowanie człowieka, a optymiści przeżywają znacznie więcej pozytywnych uczuć niż pesymiści, oraz poczucie umiejscowienia kontroli zdrowia, ponieważ osoby o wewnętrznym umiejscowieniu kontroli zdrowia charakteryzują się większą odpowiedzialnością za proces zdrowienia i rehabilitacji, skuteczniej korzystają ze wsparcia społecznego i są bardziej skłonne do poszukiwania informacji dotyczących swoich problemów i ich rozwiązywania [3, 9].
Celem badań było poznanie związku optymizmu i poczucia umiejscowienia kontroli zdrowia z przystosowaniem psychicznym do choroby nowotworowej.
W pracy sformułowano następujące hipotezy badawcze:
• Istnieje związek optymizmu z przystosowaniem psychicznym do choroby nowotworowej.
• Istnieje związek umiejscowienia kontroli zdrowia z przystosowaniem psychicznym do choroby nowotworowej.

Materiał i metody

Narzędzia badawcze

W pracy wykorzystano następujące narzędzia badawcze:
• Ankietę społeczno-demograficzną zawierającą osiem pytań charakteryzujących grupę badaną.
• Test orientacji życiowej – LOT-R – Michaela F. Scheifera, Charlesa S. Carvera oraz Michaela W. Bridgesa w polskiej adaptacji Ryszarda Poprawy i Zygfryda Juczyńskiego [9].
• Wielowymiarową skalę umiejscowienia kontroli zdrowia – MHLC– Kennetha A. Wellstona, Mitchella J. Steina i Craiga A. Smitha w polskiej adaptacji Zygfryda Juczyńskiego [9].
• Skalę przystosowania psychicznego do choroby nowotworowej – Mini-MAC – M. Watson, M. Law, M. Dos Santos, S. Greer, J. Baruch i J. Bliss w polskiej adaptacji Zygfryda Juczyńskiego [9].

Badana grupa

Badania przeprowadzono w marcu 2012 r. wśród wybranych losowo 50 pacjentów Ambulatorium Kliniki Nowotworów Głowy i Szyi Centrum Onkologii w Krakowie (wwwdoboru losowego dokonano, opierając się na wszystkich historiach chorób pacjentów Ambulatorium z okresu badań – każdy pacjent mógł być wylosowany), wśród których było 17 kobiet (34%) i 33 mężczyzn (66%) w wieku od 32 do 72 lat (średnio 57,3 roku) chorujących od 5 miesięcy do 10 lat (średnio 3 lata) (tab. 1). Wykształcenie podstawowe miało 13 badanych osób (26%), a 7 badanych (14%) miało wykształcenie wyższe. Wśród ankietowanych najwięcej – 30 osób (70%) pozostawało w związku małżeńskim, a najmniej – 3 (6%) było po rozwodzie. W badanej grupie 31 osób (62%) mieszkało w mieście, a 19 osób (38%) na wsi. Z analizy aktywności zawodowej badanej grupy wynika, że najwięcej, bo 22 badanych (44%), było na emeryturze, a 12 badanych (24%) pracowało albo było na rencie. Najmniej było osób bezrobotnych – 4 (8%). Pod względem sytuacji materialnej najwięcej badanych – 30 osób (60%) określiło swoją sytuację materialną jako średnią, jako dobrą 12 osób (24%), a jako złą lub bardzo złą – 7 (14%).

Wyniki

W badanej grupie największa liczba osób badanych wykazuje zewnętrzne umiejscowienie kontroli zdrowia (27,6 ±5,1). W dalszej kolejności badani sądzą, że ich zdrowie wynika z przypadku (25,0 ±7,2). Najmniej osób ma wewnętrzne poczucie kontroli (23,0 ±4,0). Wyniki uzyskane za pomocą skali LOT-R określające poziom optymizmu mieszczą się w granicach 6. stena, co wskazuje na umiarkowany poziom optymizmu (15,0 ±3,6). Jako rodzaj przystosowania psychicznego do choroby nowotworowej u badanych dominuje duch walki (25,0 ± 2,6). W dalszej kolejności jest to pozytywne przewartościowanie (23,6 ±2,2). Mniejsza liczba badanych wykazuje zaabsorbowanie lękowe (16,1 ±4,8), natomiast najmniej badanych przejawia przystosowanie, jakim jest bezradność i beznadziejność (12,5 ±3,3). Do oceny normalności rozkładu zmiennych zastosowano test Shapiro-Wilka i z uwagi na to, że większość z nich nie wykazywała cech normalności, związek pomiędzy zmiennymi sprawdzono, obliczając współczynnik korelacji rangowej Spearmana oraz przeprowadzając analizę regresji.
W tabeli 2 przedstawiono związek optymizmu z przystosowaniem psychicznym do choroby nowotworowej. W przypadku aktywnych strategii, analiza regresji (tab. 2) wykazała istotny związek optymizmu zarówno z poziomem ducha walki [F(1, 48) = 14, 42, p < 0, 001 – optymizm wyjaśniał ok. 23% zmienności wyników ducha walki, miara R2 wyniosła 0,23], jak i z poziomem pozytywnego przewartościowania [F(1,48) = 6,81, p < 0,05 – optymizm wyjaśniał ok. 12% zmienności wyników pozytywnego przewartościowania, miara R2 wyniosła 0,124]. Natomiast w przypadku destrukcyjnych strategii analiza wykazała, że optymizm nie był istotnie związany zarówno z poziomem bezradności i beznadziejności [F(1,48) = 1,98, p = 0,166], jak i ze zmianą zaabsorbowania lękowego [F(1,48) = 0,07, p = 0,800]. W przypadku aktywnych strategii analiza współczynników wykazała (tab. 3), że wraz ze wzrostem o jeden punkt pomiarowy poziomu optymizmu duch walki wzrastał o 0,28 punktu pomiarowego (B = 0,278, t = 3,8, p < 0,001), a wzrost o jeden punkt pomiarowy poziomu optymizmu podnosił pozytywne przewartościowanie o 0,18 punktu pomiarowego (B = 0,177, t = 2,61, p < 0,05). W przypadku destrukcyjnych strategii analiza wykazała (tab. 4), że optymizm nie był istotnie związany zarówno z poziomem bezradności i beznadziejności (p = 0,166), jak i ze zmianą zaabsorbowania lękowego (p = 0,800).
Dokonując analizy związku umiejscowienia kontroli zdrowia z przystosowaniem psychicznym do choroby nowotworowej, stwierdzono, że w przypadku aktywnych strategii analiza regresji wykazała (tab. 5) zarówno istotne przewidywanie poziomu ducha walki [F(3,46) = 6,11, p < 0,01 – zmienne niezależne wyjaśniały 24% zmienności wyników ducha walki – miara skorygowanego R2 wyniosła 0,238], jak i istotne przewidywanie poziomu pozytywnego przewartościowania [F(3,46) = 3,57, p = 0,021 – zmienne niezależne wyjaśniały 14% zmienności wyników pozytywnego przewartościowania – miara skorygowanego R2 wyniosła 0,136]. Natomiast w przypadku destrukcyjnych strategii analiza regresji wykazała istotne przewidywanie zarówno w przypadku bezradności i beznadziejności [F(3,46) = 5,05, p < 0,01 – zmienne niezależne wyjaśniały 20% zmienności wyników bezradności i beznadziejności – miara skorygowanego R2 wyniosła 0,199], jak i istotne przewidywanie poziomu zaabsorbowania lękowego [F(2,46) = 5,93, p < 0,01 – zmienne niezależne wyjaśniały 23% zmienności wyników zaabsorbowania lękowego – miara skorygowanego R2 wyniosła 0,232]. W przypadku aktywnych strategii analiza współczynników testowanych modeli (tab. 6) wykazała, że najbardziej istotny związek z duchem walki miał przypadek ( = 0,356, t = 2,79, p < 0,01), a najmniej istotny kontrola wewnętrzna ( = 0,253, t = 1,99, p = 0, 052), podczas gdy w przypadku poziomu pozytywnego przewartościowania potwierdzono tylko istotny związek innych zmiennych ze wzrostem pozytywnego przewartościowania ( = 0,301, t = 2,19, p = 0,034), a nie kontroli wewnętrznej. Natomiast w przypadku destrukcyjnych strategii analiza współczynników testowanych modeli (tab. 7) wykazała, że najbardziej istotny związek z bezradnością i beznadziejnością miała kontrola wewnętrzna – wraz ze wzrostem kontroli malał poziom bezradności i beznadziejności ( = –0,390, t = 2,98, p < 0,01), a najmniej istotny miał przypadek ( = 0,371, t = 2,8, p < 0,01), podczas gdy dla zaabsorbowania lękowego wykazano jedynie istotny związek kontroli wewnętrznej z zaabsorbowaniem lękowym – wraz ze wzrostem kontroli wewnętrznej malało zaabsorbowanie lękowe ( = –0,400, t = 3,12, p < 0,01).

Wnioski

Analiza regresji wykazała, że optymizm był istotnie zgodnie związany zarówno z poziomem ducha walki (wyjaśniając ok. 23% zmienności wyników), jak i poziomem pozytywnego przewartościowania (wyjaśniał ok. 12% zmienności wyników pozytywnego przewartościowania).
W przypadku umiejscowienia kontroli zdrowia – kontrola wewnętrzna miała istotny, ale mniejszy od przypadku i innych zmiennych, związek z duchem walki, a w odniesieniu do drugiej z aktywnych strategii – pozytywnego przewartościowania, analiza regresji nie potwierdziła związku kontroli zdrowia z poziomem pozytywnego przewartościowania, a jedynie innych zmiennych.
Natomiast w przypadku destrukcyjnych strategii wykazano najbardziej istotny związek kontroli wewnętrznej zarówno z poziomem bezradności i beznadziejności, jak i z zaabsorbowaniem lękowym. W przypadku optymizmu nie stwierdzono istotnego związku ani z poziomem bezradności i beznadziejności, ani ze zmianą zaabsorbowania lękowego.

Dyskusja

W pracy przedstawiono analizę związku optymizmu i poczucia umiejscowienia kontroli z przystosowaniem psychicznym do choroby nowotworowej. To, jak pacjent funkcjonuje, zależy od stopnia adaptacji do sytuacji choroby i leczenia. Przystosowanie do choroby nowotworowej jest trwającym w czasie procesem obejmującym wiele różnych stresorów związanych z chorobą. Do wskaźników satysfakcjonującej adaptacji należą m.in. kontynuowanie aktywnego zaangażowania w codzienne życie, umiejętność radzenia sobie z dystresem [10]. Na przystosowanie psychiczne wpływ ma lokalizacja nowotworu. Nowotwory usytuowane w okolicy głowy i szyi naruszają ważne funkcje życiowe, kontakty oraz komunikację z otoczeniem. Zaburzenia mowy mogą prowadzić do izolacji społecznej, a oszpecenie może wpłynąć na obniżenie samooceny [11]. Dyspozycyjny optymizm był predyktorem częstości występowania lęku przed nawrotem choroby oraz jednorocznego przeżycia [12, 13]. W obliczu choroby nowotworowej pacjentów charakteryzują dwie ogólne, skrajne postawy przystosowania do nowej sytuacji: aktywna, mająca na celu walkę pacjenta o własne życie i zdrowie, oraz pasywna, prowadząca zwykle do rezygnacji lub pogodzenia się z losem. Jednakże 70% pacjentów z nowotworami głowy i szyi stosuje strategie bezradności i fatalizmu [14]. W badaniu własnym wykazano, iż przystosowanie do choroby nowotworowej było związane z posiadanym przez badaną grupę dyspozycyjnym optymizmem oraz umiejscowieniem kontroli zdrowia. W badaniu oceniającym przystosowanie psychiczne pacjentów do wybranych chorób nowotworowych Religioni i wsp. wykazali zależności między występowaniem strategii radzenia sobie a umiejscowieniem kontroli zdrowia. Można sformułować wniosek, że zarówno osoby charakteryzujące się wewnętrznym poczuciem umiejscowienia kontroli zdrowia, jak i te, które uważają, że o ich zdrowiu decyduje przypadek, preferują aktywne strategie radzenia sobie ze stresem [15]. Kozińska w badaniu oceniającym znaczenie przywiązania oraz mechanizmu regulacji emocji i dyspozycyjnego optymizmu dla uruchamiania strategii przystosowania psychicznego do choroby nowotworowej wśród kobiet z rakiem piersi ustaliła, iż wyższy poziom optymizmu dyspozycyjnego pozostaje w związku z niższą wartością preferencji strategii zaabsorbowanie lękowe i wyższymi wskaźnikami preferencji strategii pozytywne przewartościowanie. W grupie kobiet z lękowo-unikającym typem przywiązania nasilona kontrola ekspresji emocjonalnej lęku nasila prawdopodobieństwo uruchomienia strategii zaabsorbowanie lękowe, natomiast obniżenie kontroli ekspresji depresji zwiększa szanse uruchomienia strategii duch walki i pozytywne przewartościowanie [16].
W przypadku umiejscowienia kontroli zdrowia w badanej grupie kontrola wewnętrzna miała istotny, ale mniejszy od przypadku i innych zmiennych, związek z duchem walki. W badaniu określającym związek pomiędzy przystosowaniem się do choroby a umiejscowieniem kontroli zdrowia u pacjentów z rozpoznaniem raka nerki jako wykładnika powrotu do optymalnego stanu zdrowia stwierdzono, iż zaakceptowanie choroby i poczucie wewnętrznego umiejscowienia kontroli oraz poczucie, iż inni mają wpływ na nasze zdrowie, mogą mieć znaczenie w powrocie do zdrowia [17].
Ponadto Basińska i wsp. wykazali związek między nasileniem poziomu dyspozycyjnego optymizmu a akceptacją choroby przez pacjentów [3].
W badaniu Boryczko-Pater i wsp. oceniającym dynamikę przystosowania do choroby i jej akceptacji u pacjentów z nowotworami głowy i szyi stwierdzono, iż akceptacja choroby wśród badanej grupy była stabilna w czasie [18].
Uzyskane wyniki badań wnoszą nowe informacje na temat związku między optymizmem a poczuciem kontroli zdrowia i przystosowaniem do choroby, jednak należy je traktować z dużą ostrożnością, chociażby z uwagi na niewielką liczebność grupy badawczej i przekrojowy charakter badań. Nie pozwala zatem na wnioskowanie o związkach przyczynowo-skutkowych. Niezwykle ważne wydaje się dalsze poszukiwanie uwarunkowań przystosowania się do choroby onkologicznej przy uwzględnieniu innych zasobów osobistych.

Oświadczenie

Autorki nie zgłaszają konfliktu interesów.

Piśmiennictwo

1. Didkowska J, Wojciechowska U, Zatoński W. Prognozy zachorowalności i umieralności na nowotwory złośliwe w Polsce do 2025 roku. Zakład Epidemiologii i Prewencji Nowotworów. Warszawa 2009.
2. Kawecki A, Nawrocki S. Nowotwory nabłonkowe narządów głowy i szyi. Zalecenia postępowania diagnostyczno-terapeutycznego w nowotworach złośliwych – 2013. http://www.onkologia.zalecenia.med.pl/pdf/PTOK_2013_01_Nowotwory%20nablonkowe%20glowy%20i%20szyi.pdf.
3. Basińska M, Zalewska-Rydzkowska D, Wolańska P, Junik R. Dyspozycyjny optymizm a akceptacja choroby w grupie osób z chorobą Gravesa-Basedowa. Pol J Endocrinol 2008; 59: 23-28.
4. Wrzesińska M, Opuchlik K, Kocur J. Ocena umiejscowienia kontroli zdrowia oraz poziomu poczucia własnej skuteczności i optymizmu u chorych na stwardnienie rozsiane. Post Psychiatr Neurol 2008; 17: 313-18.
5. Heszen-Niejodek I, Gruszczyńska E. Wymiar duchowy człowieka, jego znaczenie w psychologii zdrowia i jego pomiar. Prz Psychol 2004, 47: 15-31.
6. Kościelak, R. Poczucie umiejscowienia kontroli i przekonania o własnej skuteczności w zdrowiu i chorobie. Impuls. Kraków 2010.
7. De Walden-Gałuszko K. Psychoonkologia w praktyce klinicznej. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2011.
8. Juczyński Z, Chrystowska-Jabłońska B. Strategie radzenia sobie z chorobą nowotworową. Psychoonkologia 2009; 5: 3-9.
9. Juczyński Z. Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Warszawa 2001.
10. Kozaka J. Kliniczny przebieg choroby nowotworowej a przystosowanie psychiczne. Curr Gynecol Oncol 2015; 13: 27-43.
11. Llewellyn CD, McGurk M, Weinman J. Are psycho-social and behavioral factors related to health related-quality of life in patients with head and neck cancer? A systematic review. Oral Oncol 2005; 41: 440-454.
12. Howren MB, Christensen AJ, HyndsKarnell L, Funk GF. Psychological Factors Associated with Head and Neck Cancer Treatment and Survivorship: Evidence and Opportunities for Behavioral Medicine. J Consult Clin Psychol 2013; 81: 299-317.
13. Allison PJ, Guichard C, Fung K, Gilain L. Dispositional optimism predicts survival status 1 year after diagnosis in head and neck cancer patients. J ClinOncol 2003; 21: 543-548.
14. Humphri GM, Ozakinci G. Psychological responses and support needs of patients following head and neck cancer. Int J Surg 2006; 4: 37-44.
15. Religioni U, Czerw A, Deptała A. Przystosowanie psychiczne pacjentów do wybranych chorób nowotworowych. Psychiatr Pol 2015; 30: 1-13.
16. Kozińska B. Przywiązanie a strategie przystosowania psychicznego do choroby nowotworowej w grupie kobiet z rakiem piersi. Psychoonkologia 2013, 1: 1-9.
17. Kurowska K, Siekierska I. Akceptacja choroby a poczucie umiejscowienia kontroli zdrowia u osób po usunięciu nerki z powodu nowotworu. Pielęg Chir Angiol 2013; 2: 65-71.
18. Boryczko-Pater B, Baran, A, Szaleniec J i wsp. Dynamika przystosowania do choroby u jej akceptacji u pacjentów z nowotworami głowy i szyi. Otolaryngologia Polska 2011; 65 (3 Suppl): 48-53.