en ENGLISH
eISSN: 2084-9834
ISSN: 0034-6233
Reumatologia/Rheumatology
Bieżący numer Archiwum Artykuły zaakceptowane O czasopiśmie Suplementy Rada naukowa Recenzenci Bazy indeksacyjne Prenumerata Kontakt
Panel Redakcyjny
Zgłaszanie i recenzowanie prac online
NOWOŚĆ
Portal dla reumatologów!
www.ereumatologia.pl
SCImago Journal & Country Rank


3/2008
vol. 46
 
Poleć ten artykuł:
Udostępnij:

ARTYKUŁ PRZEGLĄDOWY
Adalimumab – pierwsze całkowicie ludzkie przeciwciało monoklonalne stosowane w leczeniu reumatoidalnego zapalenia stawów

Jacek Szechiński
,
Sławomir Jeka
,
Krzysztof Borysewicz
,
Anna Filipowicz-Sosnowska
,
Katarzyna Kolossa
,
Eugeniusz J. Kucharz
,
Beata Nowak
,
Jerzy Świerkot
,
Piotr Wiland

Reumatologia 2008; 46, 3: 151–158
Data publikacji online: 2008/07/09
Plik artykułu:
- Adalimumab.pdf  [0.09 MB]
Pobierz cytowanie
 
 
Reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) jest chorobą układową o nieznanej etiologii, której istotą jest przewlekły proces zapalny uszkadzający stawy i odpowiedzialny za liczne objawy pozastawowe. Leczenie chorych na RZS polega na wczesnym rozpoznaniu choroby i jak najszybszym rozpoczęciu terapii lekami, określonymi jako modyfikujące przebieg choroby (LMPCh). Celem leczenia jest uzyskanie remisji, a tym samym zahamowanie lub istotne zmniejszenie procesu uszkadzającego stawy oraz eliminacja ogólnoustrojowych skutków zapalenia.
Nową grupą leków hamujących reakcję zapalną związaną z RZS są tzw. leki biologiczne. Stosowane obecnie leki z tej grupy hamują aktywność czynnika martwicy nowotworów (tumour necrosis factor – TNF-α) i interleukiny 1 (IL-1), eliminują limfocyty B oraz modulują aktywację limfocytów T [1–3]. Spośród leków oddziałujących na aktywność TNF-α zarejestrowane są trzy preparaty: infliksymab, adalimumab i etanercept. Dwa pierwsze są przeciwciałami monoklonalnymi swoiście reagującymi z TNF-α i tą drogą dezaktywującymi tę cytokinę. Infliksymab to białko chimeryczne zbudowane z fragmentu mysiego i ludzkiego, natomiast adalimumab jest białkiem całkowicie ludzkim. Etanercept jest połączeniem części zewnątrzkomórkowej receptora dla TNF-α (tzw. receptora rozpuszczalnego) z fragmentem immunoglobuliny G i ma zdolność łączenia się z TNF-α na zasadzie agonista-receptor, będąc „fałszywym receptorem” [4]. Celem artykułu jest przedstawienie własności farmakologicznych, skuteczności klinicznej oraz profilu bezpieczeństwa adalimumabu, który jest w pełni ludzkim przeciwciałem monoklonalnym skierowanym przeciwko TNF-α.
Skuteczność adalimumabu stosowanego w monoterapii
Badaniem opisanym przez den Broedera i wsp. [5] objęto chorych z długotrwałym aktywnym RZS, którzy otrzymywali w przeszłości w terapii RZS liczne LMPCh. W badaniu tym wykazano bardzo dobrą skuteczność adalimumabu i dobrą tolerancję stosowanej terapii. Najwyższy odsetek chorych spełniających kryteria ACR 20 (American College of Rheumatology) i ACR 50 obserwowano w przypadku stosowania dawek 3 mg/kg m.c. oraz dawki 5 mg/kg m.c. Do badania przedstawionego przez van de Puttego i wsp. [6] zakwalifikowano chorych na RZS, z długotrwałą aktywną chorobą, u których nie uzyskano poprawy po kilku uprzednio stosowanych LMPCh. U wszystkich chorych leczonych adalimumabem obserwowano szybką poprawę. Najlepsze wyniki obserwowano w grupach otrzymujących adalimumab w dawkach 40 mg i 80 mg tygodniowo. Adalimumab stosowany w monoterapii u chorych z długotrwałym aktywnym RZS, nieodpowiadających na LMPCh prowadzi zatem do szybkiej poprawy klinicznej, z istotnym spadkiem wartości DAS 28 (Disease Activity Score) i poprawą wydolności funkcjonalnej, ocenianą w HAQ (Health Assessment Questionnaire). W badaniu DEO11 [7] uczestniczyli chorzy na RZS charakteryzujący się znaczną aktywnością choroby i dużym upośledzeniem wydolności funkcjonalnej, u których stosowane wcześniej LMPCh były nieskuteczne. Spełnienie kryteriów poprawy ACR 20, 50, 70 stwierdzono w stosunku do istotnie wyższego odsetka chorych we wszystkich grupach leczonych adalimumabem, w porównaniu z osobami otrzymującymi placebo. Podobne wyniki uzyskano, stosując kryteria odpowiedzi na leczenie zalecane przez EULAR (European League Against Rheumatism). Znamienna poprawa stanu klinicznego występowała już po 2 tyg. leczenia i utrzymywała się przez cały okres badania. Autorzy sugerują, że dawka adalimumabu 40 mg stosowana co drugi tydzień w iniekcjach podskórnych stanowi optymalny schemat terapeutyczny (tab. I, II).
Skuteczność adalimumabu stosowanego w leczeniu skojarzonym
W badaniu STAR [8] dokonano oceny skuteczności i tolerancji adalimumabu stosowanego w skojarzeniu z LMPCh. Wykazano dobrą skuteczność i tolerancję leku stosowanego w skojarzeniu z różnymi LMPCh. W badaniu ARMADA [9] oceniano skuteczność i bezpieczeństwo adalimumabu stosowanego w skojarzeniu z metotreksatem (MTX) u chorych z aktywnym RZS. W grupach leczonych adalimumabem i MTX istotnie częściej obserwowano osiągnięcie kryteriów poprawy ACR 20, 50, 70. Najwyższy odsetek chorych spełniających kryteria ACR 50 obserwowano w grupie chorych otrzymujących MTX i 40 mg adalimumabu co drugi tydzień. W grupach otrzymujących adalimumab poprawę obserwowano już po pierwszej dawce leku. Adalimumab okazał się w tym badaniu lekiem bezpiecznym i dobrze tolerowanym. Głównym celem badania DEO19 [10] była ocena progresji zmian strukturalnych w stawach, redukcji objawów i dolegliwości oraz poprawy wydolności funkcjonalnej u chorych na aktywną postać RZS leczonych adalimumabem w skojarzeniu z MTX. Postęp zmian radiologicznych był istotnie mniejszy u otrzymujących MTX i 40 mg adalimumabu co drugi tydzień w porównaniu z leczonymi MTX i adalimumabem w dawce 20 mg co tydzień oraz w porównaniu z grupą chorych otrzymujących MTX w monoterapii. W badaniu PREMIER [11] oceniano skuteczność adalimumabu we wczesnym agresywnym RZS u chorych uprzednio nieleczonych MTX. Wykazano, że u chorych z wczesnym agresywnym RZS leczenie skojarzone adalimumabem i MTX okazało się istotnie skuteczniejsze w porównaniu z terapią samym adalimumabem lub tylko MTX. Kryteria poprawy ACR 50 spełniało 59% chorych stosujących leczenie skojarzone adalimumabem i MTX, 37% osób leczonych tylko adalimumabem oraz 43% pacjentów otrzymujących tylko MTX. Progresja radiologiczna była istotnie mniejsza w grupie, w której prowadzono leczenie skojarzone w porównaniu z chorymi stosującymi adalimumab bądź MTX w monoterapii. Po 2 latach leczenia 49% chorych leczonych adalimumabem i MTX osiągnęło remisję kliniczną (DAS 28 <2,6), z jednoczesnym zahamowaniem progresji radiologicznej, natomiast u chorych leczonych tylko adalimumabem lub tylko MTX remisja kliniczna dotyczyła 25% pacjentów (tab. III, IV).
Skuteczność adalimumabu w otwartych badaniach obserwacyjnych
Wiele badań fazy I, II i III jest kontynuowanych jako otwarte badania obserwacyjne (open label extension – OLE). Poza tym prowadzone są liczne badania porejestracyjne, które poszerzają wiedzę na temat skuteczności i bezpieczeństwa adalimumabu w naturalnej nierandomizowanej populacji chorych na RZS. Długotrwałe stosowanie adalimumabu w formie monoterapii oceniano u chorych na RZS leczonych uprzednio adalimumabem w badaniach I i II fazy. Leczenie w tej grupie kontynuowano przez 5 lat. Dobrą lub bardzo dobrą odpowiedź na leczenie (wg kryteriów EULAR) uzyskano u 79% chorych już w ciągu 1. roku leczenia, która u 81% chorych utrzymywała się przez 5 lat [12]. W porejestracyjnym badaniu ReAct adalimumab był dodawany do już stosowanego schematu leczenia w przypadku nieadekwatnej odpowiedzi na terapię standardowymi LMPCh u 6610 chorych w normalnych warunkach opieki zdrowotnej. Wśród chorych, którzy ukończyli 12. tydz. leczenia, kryteria poprawy ACR 20 spełniało 69%. Zgodnie z kryteriami EULAR umiarkowaną odpowiedź na leczenie stwierdzono u 83%, a dobrą u 33% chorych. U 20% chorych obserwowano remisję kliniczną, a u 25% chorych z uprzednio upośledzoną wydolnością funkcjonalną stwierdzono prawidłową funkcję układu ruchu [13]. Obserwację 52-tygodniową ukończyło 1251 chorych. Zgodnie z kryteriami EULAR umiarkowaną odpowiedź na leczenie uzyskano u 82%, a dobrą u 38% chorych. U 35% chorych uzyskano remisję kliniczną [14]. Innym aspektem badania ReAct było porównanie wyników leczenia adalimumabem w skojarzeniu z MTX z wynikami adalimumabu w kombinacji z innymi LMPCh. Nie stwierdzono różnic istotnych statystycznie w kryteriach poprawy ACR, EULAR oraz aktywności choroby u leczonych adalimumabem i MTX w porównaniu z leczonymi adalimumabem i innymi niż MTX lekami modyfikującymi przebieg choroby [15]. Wyniki te wskazują, że leczenie skojarzone adalimumabem prowadzi do utrzymującej się poprawy w zakresie objawów i dolegliwości w naturalnej populacji chorych na RZS, którzy stosują inne niż metotreksat LMPCh. W badaniu opisanym przez Emery’ego i wsp. [16] oceniano częstość występowania utrwalonej remisji zarówno we wczesnym, jak i zaawansowanym RZS u pacjentów leczonych adalimumabem w skojarzeniu z MTX. Trwającym 4 lata badaniem objęto chorych na RZS, którzy ukończyli badania kliniczne z randomizacją: ARMADA, STAR i dwa badania I fazy. Remisję, która utrzymywała się średnio przez 24 mies., stwierdzono u 29% chorych. Chorzy z umiarkowaną aktywnością choroby osiągali istotnie częściej długotrwałą remisję w porównaniu z chorymi z dużą aktywnością choroby. Czynnikami predysponującymi do wystąpienia remisji były młodszy wiek i mniejsza wartość CRP, natomiast występowanie i miano czynnika reumatoidalnego (RF), test zmęczenia (FACIT-F) oraz czas trwania sztywności porannej nie wykazały korelacji z występowaniem remisji. Wyniki badań wskazują, że zastosowanie inhibitorów TNF-α we wczesnym okresie RZS może przynieść znacznie większe korzyści, w tym również ekonomiczne, niż w długotrwałej, zaawansowanej chorobie.
Ocenę skuteczności i bezpieczeństwa adalimumabu stosowanego w skojarzeniu z MTX przeprowadzono również w ramach badania otwartego, którym objęto 162 chorych uczestniczących w badaniu ARMADA [17]. Po 4 latach obserwacji kryteria poprawy ACR 20, 50, 70 spełniało odpowiednio 78, 57 i 31% chorych. Remisję kliniczną stwierdzono u 43%, a u 22% chorych z upośledzoną wydolnością funkcjonalną w momencie klasyfikacji do badań uzyskano prawidłową funkcję układu ruchu (HAQ – 0). U 63% chorych obniżono dawkę uprzednio stosowanych glikokortykosteroidów, natomiast u 42% obniżono dawkę MTX lub obu leków, co nie wpłynęło na zmniejszenie skuteczności terapii. Obserwacja chorych leczonych adalimumabem (DEO10, będące kontynuacją badania I fazy) prowadzona w ciągu 7 lat również wykazała dobrą skuteczność i tolerancję stosowanej terapii. Ponad 40% obserwowanych chorych pozostawało w remisji [18].
Skuteczność adalimumabu u chorych na reumatoidalne zapalenie stawów po niepowodzeniu leczenia innymi lekami anty-TNF-α
W związku z faktem, że wszystkie trzy dostępne inhibitory TNF-α działają na podobnych zasadach patofizjologicznych, a w przeprowadzonych badaniach klinicznych wykazują zbliżoną skuteczność i mniej więcej takie same działania niepożądane, pojawia się pytanie o zasadność zamiany jednego leku biologicznego na inny w przypadku braku skuteczności jednego z nich. Niewiele jest badań porównujących działanie różnych leków biologicznych u tych samych chorych. Pierwsze takie badania dotyczyły infliksymabu i etanerceptu [19]. Jedno z pierwszych doniesień oceniających skuteczność adalimumabu u pacjentów z RZS leczonych poprzednio innymi lekami anty-TNF-α pochodzi z 2004 r. [20]. Opisano w nim zastosowanie adalimumabu u 18 chorych poprzednio leczonych etanerceptem i/lub infliksymabem. U 10 z nich stosowano uprzednio oba leki, u 8 jedynie etanercept. Przyczynami zaprzestania podawania leków była ich nieskuteczność lub wystąpienie działań niepożądanych. Poprawę kliniczną po adalimumabie uzyskano u 10 pacjentów – po 5 osób w obu podgrupach. Wick i wsp. [21] na podstawie rejestru STURE opisali dobrą odpowiedź na leczenie adalimumabem u chorych na RZS, u których poprzednio stosowano inne leki anty-TNF-α. Podobne rezultaty opisali Bennett i wsp. [22] oraz Nikas i wsp. [23]. Bazując na materiale chorych zakwalifikowanych do badania ReAct, wykazano, że adalimumab jest skuteczny i dobrze tolerowany u chorych na RZS uprzednio leczonych innymi antagonistami TNF [24]. Na podstawie brytyjskiego [25] i hiszpańskiego [26] rejestru chorych leczonych biologicznie stwierdzono, że nieskuteczność jednego preparatu anty-TNF-α nie wyklucza skuteczności innego.
Działania niepożądane
W badaniach klinicznych adalimumab był dobrze tolerowany, a jego profil bezpieczeństwa jest podobny do profilu etanerceptu i infliksymabu. Adalimumab, który jest w pełni ludzkim przeciwciałem monoklonalnym, jest uważany za mniej immunogenną substancję w porównaniu z mysimi lub chimerycznymi przeciwciałami monoklonalnymi. Podczas stosowania adalimumabu obserwowano jednak powstawanie ludzkich przeciwciał przeciwludzkich (human anti-human antibodies – HAHA) [7, 8, 27]. W przypadku podawania leku w monoterapii występowały one u ok. 12% chorych, natomiast w leczeniu skojarzonym z metotreksatem stwierdzono je u 1% pacjentów [7]. Nie wykazano zależności pomiędzy obecnością przeciwciał HAHA a odpowiedzią kliniczną na lek i występowaniem objawów niepożądanych, choć pojawiają się doniesienia, że u chorych z przeciwciałami obserwowano gorsze wyniki leczenia [28]. Najczęstszymi działaniami niepożądanymi obserwowanymi u otrzymujących adalimumab są reakcje w miejscu wstrzyknięcia. Są one relatywnie częste (do 20%), ale zazwyczaj słabo nasilone i nie zmuszają do zaprzestania leczenia [29]. W analizie 4 badań klinicznych (ARMADA, STAR, DEO11, DEO19) wykazano w grupie leczonej adalimumabem reakcje w miejscu wstrzyknięcia u 20,9% chorych, a u otrzymujących placebo u 13,8%. Tylko 0,3% chorych (zarówno w grupie leczonej adalimumabem, jak i otrzymujących placebo) przerwało z tego powodu leczenie [30, 31]. Najpoważniejszymi niepożądanymi działaniami związanymi z terapią lekami biologicznymi, które trzeba brać pod uwagę, lecząc nimi chorych na RZS, są ciężkie infekcje, a wśród nich reaktywacja zakażenia prątkiem gruźlicy. W siedmiu kontrolowanych badaniach klinicznych współczynnik występowania zakażeń wyniósł 1,52 pacjentów na rok u leczonych adalimumabem w porównaniu z 1,42 pacjentów na rok w grupie otrzymującej placebo. Częstość ciężkich infekcji wyniosła 0,04 pacjentów na rok w grupie stosującej adalimumab i 0,02 pacjentów na rok w grupie placebo [32]. Poważne infekcje występowały głównie u pacjentów otrzymujących dodatkowe leczenie immunosupresyjne. Według Dixona i wsp. [33] w grupie pacjentów z aktywnym RZS terapia anty-TNF-α nie jest związana z podwyższonym ryzykiem ogólnym ciężkich infekcji w porównaniu z leczeniem LMPCh po dostosowaniu innych czynników ryzyka. Wzrasta natomiast ryzyko infekcji skóry i tkanek miękkich. Większe ryzyko zakażenia prątkiem gruźlicy w grupie pacjentów z układowymi chorobami tkanki łącznej jest związane z samą chorobą oraz leczeniem immunosupresyjnym [34–36]. U wszystkich pacjentów kwalifikowanych do leczenia biologicznego należy przeprowadzić odpowiednie badania przesiewowe, tzn. skórny odczyn tuberkulinowy (PPD) i badanie radiologiczne klatki piersiowej [37, 38]. W populacji pacjentów szczepionych przeciwko gruźlicy z wątpliwym wynikiem PPD wskazane jest wykonanie tomografii komputerowej płuc oraz badania QuantiFERON test [39]. W przypadku rozpoznania czynnej gruźlicy stosowanie leków z grupy anty-TNF-α jest przeciwwskazane. U chorych ze zwiększonym ryzykiem reaktywacji zakażenia prątkiem gruźlicy zalecana jest odpowiednia profilaktyka przeciwgruźlicza. W badaniach, które objęły ponad 13 tys. pacjentów, wskaźnik zachorowań na gruźlicę wynosił 0,26/100 pacjentów na rok. Większość zachorowań wystąpiła w czasie pierwszych 8 mies. leczenia, a prawdopodobieństwo rozwinięcia się aktywnej gruźlicy było znacznie większe, jeśli nie stosowano się do zaleceń związanych z profilaktyką [40].
Podsumowanie
Przeprowadzone dotychczas badania kliniczne z randomizacją oraz otwarte badania obserwacyjne wykazały, że adalimumab jest lekiem skutecznym i bezpiecznym w terapii chorych na RZS. Jego stosowanie przynosi korzyść zarówno pacjentom, którzy otrzymują go w monoterapii, jak i tym, którzy przyjmują adalimumab łącznie z LMPCh. Wykazano skuteczność stosowania adalimumabu u chorych po niepowodzeniach terapii klasycznymi LMPCh oraz innymi lekami biologicznymi. Obserwowane działania niepożądane są analogiczne do stwierdzanych podczas podawania dwóch pozostałych leków hamujących aktywność TNF-α.
Piśmiennictwo
1. Kucharz EJ. Reumatoidalne zapalenie stawów – strategia leczenia. Ordynator Leków 2001; 1: 14-16.
2. Zoń-Giebel A, Kotulska A, Giebel S i wsp. Antagonista receptora interleukiny 1 w leczeniu reumatoidalnego zapalenia stawów. Przeg Lek 2002; 59: 916-918.
3. Kucharz EJ. Modulacja kostymulacji limfocytów T w leczeniu chorych na reumatoidalne zapalenie stawów. Lekarz 2007; 10: 58-62.
4. Nestorov I, Rigby WF. Clinical pharmacokinetics of TNF antagonists: how do they differ? Semin Arthritis Rheum 2005; 34: 12-18.
5. den Broeder A, van de Putte L, Rau R, et al. A single dose, placebo controlled study of the fully human anti-tumor necrosis factor-alpha antibody adalimumab (D2E7) in patients with rheumatoid arthritis. J Rheumatol 2002; 29: 2288-2298.
6. van de Putte LBA, Rau R, Breedveld FC, et al. Efficacy and safety of the fully human anti-tumor necrosis factor? monoclonal antibody adalimumab (D2E7) in DMARD refractory patients with rheumatoid arthritis: a 12 week, phase II study. Ann Rheum Dis 2003; 62: 1168-1177.
7. van de Putte LBA, Atkins C, Malaise M, et al. Efficacy and safety of adalimumab as monotherapy in patients with rheumatoid arthritis for whom previous disease modifying antirheumatic drug treatment has failed. Ann Rheum Dis 2004; 63: 508-516.
8. Furst DE, Schiff MH, Fleischmann RM, et al. Adalimumab, a fully human anti-tumor necrosis factor-a monoclonal antibody, concomitant standard antirheumatic arthritis: Results of STAR (Safety trial of adalimumab in rheumatoid arthritis). J Rheumatol 2003; 30: 2563-2571.
9. Weinblatt ME, Keystone EC, Furst DE, et al. Adalimumab, a fully human anti-tumor necrosis factor a monoclonal antibody, for the treatment of rheumatoid arthritis patients taking concomitant methotrexate. The ARMADA trial. Arthritis Rheum 2003; 48: 35-45.
10. Keystone EC, Kavanaugh AF, Sharp JT, et al. Radiographic, clinical, and functional outcomes of treatment with adalimumab (a human anti-tumor necrosis factor monoclonal antibody) in patients with active rheumatoid arthritis receiving concomitant methotrexate therapy, A randomized, placebo-controlled 52-week trial. Arthritis Rheum 2004; 50: 1400-1411.
11. Breedveld FC, Weisman MH, Kavanaugh AF, et al. The PREMIER study. A multicenter, randomized, double-blind clinical trial of combination therapy with adalimumab plus methotrexate alone or adalimumab alone in patients with early, aggressive rheumatoid arthritis who had not had previous methotrexate treatment. Arthritis Rheum 2006; 54: 26-37.
12. Burmester GR, van de Putte LB, Rau R, et al. Sustained efficacy of adalimumab monotherapy for more than four years in DMARD-refractory RA. Ann Rheum Dis 2003; 62 (Suppl. 1): 192-193.
13. Burmester GR, Mariette X, Montecucco C, et al. Adalimumab alone and in combination with disease-modifying antirheumatic drugs for the treatment of rheumatoid arthritis in clinical practice: the Research in Active Rheumatoid Arthritis (ReAct) trial. Ann Rheum Dis 2007; 66: 732-739.
14. Burmester GR, Montegudo Saez J, Malaise HG. Adalimumab (HUMIRA) is effective and sate in treating rheumatoid arthritis (RA) in real-life clinical practice. 1-year results of the ReAct study. Arthritis Rheum 2005; 52 (Suppl. 9): S-541.
15. Mariette XL, Bijsma JW, Herold M, et al. Adalimumab (HUMIRA) is effective when used in combination with other DMARDs as with methotrexate in treating rheumatoid arthritis. The ReAct study. Arthritis Rheum 2004; 50 (Suppl. 9): S-183.
16. Emery P, Schiff MH, Kalden JR, et al. Adalimumab (HUMIRA) plus methotrexate induces sustained remission in both early and long-standing rheumatoid arthritis. Arthritis Rheum 2004; 50 (Suppl. 9): S-183-S-184.
17. Weinblatt ME, Keystone EC, Furst DE, et al. Long term efficacy and safety od adalimumab plus methotrexate in patients with rheumatoid arthritis: ARMADA 4 year extended study. Ann Rheum Dis 2006; 65: 753-759.
18. Schiff MH, Breedveld FC, Weisman MH, et al. Adalimumab (Humira) plus methotrexate is safe and efficacious in patients with rheumatoid arthritis into the 7th year of therapy. Ann Rheum Dis 2005; 64: 1423.
19. van Vollenhoven R, Harju A, Brannemark S, Klareskog L, et al. Treatment with infliximab (Remicade) when etanercept (Enbrel) has failed or vice versa: data from the STURE registry showing that switching tumour necrosis factor alpha blockers can make sense. Ann Rheum Dis 2003; 62: 1195-1198.
20. Brocq O, Albert C, Roux C, et al. Adalimumab in rheumatoid arthritis after failed infliximab and/or etanercept therapy: experience with 18 patients. Joint Bone Spine 2004; 71: 601-603.
21. Wick MC, Lindblad S, Klareskog L, van Vollenhoven RF. Adalimumab (Humira) restores clinical response in patients who have lost response to infliximab (Remicade) or etanercept (Enbrel): data from the STURE registry. Ann Rheum Dis 2004; 63 (suppl. 1): 260.
22. Bennett AN, Petersom P, Zain A, et al. Adalimumab in clinical practice. Outcome in 70 rheumatoid arthritis patients, including comparison of patients with and without previous anti-TNF exposure. Rheumatology (Oxford) 2005; 44: 1026-1031.
23. Nikas SN, Voulgari PV, Alamanos Y, et al. Efficacy and safety of switching from infliximab to adalimumab: a comparative controlled study. Ann Rheum Dis 2006; 65: 257-260.
24. Bombardieri S, Ruiz AA, Fardellone P, et al. Effectiveness of adalimumab for rheumatoid arthritis in patients with a history of TNF-αntagonist therapy in clinical practice. Rheumatology (Oxford) 2007; 46: 1191-1199.
25. Hyrich KL, Lunt M, Watson KD, et al. Outcomes After Switching From One Anti-Tumor Necrosis Factor a Agent to a Second Anti-Tumor Necrosis Factor a Agent in Patients With Rheumatoid Arthritis. Arthritis Res Ther 2007; 56: 13-20.
26. Gomez-Reino JJ, Carmona L; BIOBADASER Group. Switching TNF antagonists in patients with chronic arthritis: an observational study of 488 patients over a four-year period. Arthritis Research & Therapy 2006.
27. Food and Drug Administration. Adalimumab – for use in the treatment of rheumatoid arthritis. Abbott biologic licensing application. Dostępne na: http:www.fda.gov/cder/biologics/ review/adalabb123102rl.htm.).
28. Bartelds GM, Wolbink GJ, Stapel S, et al. High levels of human anti-human antibodies to adalimumab in a patient not responding to adalimumab treatment. Ann Rheum Dis 2006; 65: 1249-1250.
29. Cvetkovic RS, Scott LJ. Adalimumab: a review of its use in adult patients with rheumatoid arthritis. BioDrugs 2006; 20: 293-311.
30. Scheinfeld N. Adalimumab: a review of side effects. Expert Opin Drug Saf 2005; 4: 637-641.
31. Schiff MH, Burmester GR, Kent JD, et al. Safety analyses of adalimumab (HUMIRA) in global clinical trials and US postmarketing surveillance of patients with rheumatoid arthritis. Ann Rheum Dis 2006; 65: 889-894.
32. European medicines agency European Public Assessment Report Humira. Dostępne na: http://www.emea.europa.eu/humandocs/Humans/EPAR/humira/humira.htm
33. Dixon WG, Watson KD, Lunt M, et al. Rates of serious infection, including site-specific and bacterial intracellular infection, in rheumatoid arthritis patients receiving anti-tumor necrosis factor therapy: results from the British Society for Rheumatology Biologics Register. Arthritis Rheum 2006; 54: 2368-2376.
34. Rajagopalan S. Tuberculosis and aging: a global health problem. Clin Infect Dis 2001; 33: 1034-1039.
35. Johnson JL, Ellnerr JJ. Adult tuberculosis overview: African versus Western perspectives. Curr Opin Pulm Med 2000; 6: 180-186.
36. Carmona L, Hernandez-Garcia C, Vadillo C, et al. Increased risk of tuberculosis in patients with rheumatoid arthritis. J Rheumatol 2003; 30: 7.
37. Stenger S. Immunological control of tuberculosis: role of tumour necrosis factor and more. Ann Rheum Dis 2005; 64 (Suppl. 4): iv24-iv28.
38. Desai SB, Furst DE. Problems encountered during anti-tumour necrosis factor therapy. Best Pract Res Clin Rheumatol 2006; 20: 757-790.
39. Efde MN, Houtman PM, Spoorenberg JP, Jansen TL. Tonsillar tuberculosis in a rheumatoid arthritis patient receiving anti-TNFαlpha (adalimumab) treatment. Neth J Med 2005; 63: 112-114.
40. Gómez-Reino JJ, Carmona L, Angel Descalzo M; Biobadaser Group. Risk of tuberculosis in patients treated with tumor necrosis factor antagonists due to incomplete prevention of reactivation of latent infection. Arthritis Rheum 2007; 57: 756-761.
Copyright: © 2008 Narodowy Instytut Geriatrii, Reumatologii i Rehabilitacji w Warszawie. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International (CC BY-NC-SA 4.0) License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/), allowing third parties to copy and redistribute the material in any medium or format and to remix, transform, and build upon the material, provided the original work is properly cited and states its license.



© 2024 Termedia Sp. z o.o.
Developed by Bentus.