HPV vaccination program in schools – the role of primary health care in the implementation of the National Oncology Strategy

Wprowadzenie

Narodowa Strategia Onkologiczna na lata 2020–2030 (NSO) stanowi kompleksową odpowiedź państwa na rosnące wyzwania związane z epidemią chorób nowotworowych w Polsce. Dokument przyjęty w drodze uchwały Rady Ministrów 3 lutego 2020 r. [1] przewiduje wdrożenie powszechnego programu szczepień przeciw wirusowi brodawczaka ludzkiego (human papillomavirus – HPV) jako jedno z kluczowych działań w obszarze profilaktyki pierwotnej – działanie nr 31 z katalogu 94 priorytetów NSO.
Program szczepień przeciw HPV został osadzony w drugim filarze strategii – inwestycjach w edukację i prewencję pierwotną. Jego nadrzędnym celem jest ograniczenie zachorowalności na nowotwory związane z infekcją HPV, jak również obniżenie kosztów leczenia onkologicznego w długoterminowej perspektywie. Strategia zakłada, że do końca 2028 r. szczepieniami zostanie objęte minimum 60% populacji dziewcząt i chłopców w wieku dojrzewania. Program jest finansowany ze środków Ministerstwa Zdrowia i realizowany w ramach świadczeń udzielanych przez poradnie POZ.
Wdrożenie programu napotkało szereg trudności, m.in. opóźnienia legislacyjne, ograniczenia związane z pandemią COVID-19 oraz niską początkową wyszczepialność. Lata 2023 i 2024 przyniosły jednak intensyfikację działań promocyjnych, co przełożyło się na wzrost zainteresowania szczepieniami. Konsekwentnie rozszerzano również grupę wiekową objętą programem, co zwiększyło jego dostępność. Sukcesywnie poprawiające się wskaźniki wyszczepialności pozwalają z rosnącym zainteresowaniem patrzeć na dalszą realizację programu.

Włączenie szkół do programu szczepień

Od 1 września 2024 r. w realizacji programu szczepień uczestniczą także szkoły [2]. Decyzja o ich zaangażowaniu została podjęta w odpowiedzi na niższe od zakładanych wskaźniki wyszczepialności. Ministerstwo Zdrowia upatrywało w szkołach przestrzeni do zwiększenia dostępności szczepień. Przeniesienie części procesu do placówek edukacyjnych miało na celu ułatwienie rodzicom i uczniom skorzystania z programu poprzez eliminację bariery czasowej związanej z koniecznością wizyt w placówkach POZ.

Rola lekarza POZ i zespołów pielęgniarskich

Lekarze POZ odgrywają kluczową rolę w realizacji programu szczepień przeciw HPV. Ich zadania nie ograniczają się jedynie do kwalifikacji medycznej. Obejmują również działania organizacyjne, edukacyjne i sprawozdawcze.
W wielu przypadkach lekarz POZ, po spełnieniu wymogów, może przejąć obowiązki pielęgniarki i samodzielnie wykonać szczepienie. Model ten szczególnie dobrze sprawdza się podczas szczepień prowadzonych w szkołach. Tam zespół POZ współpracuje z pielęgniarką środowiska nauczania, która dobrze zna realia placówki i stanowi ogniwo łączące dwa systemy – opieki zdrowotnej i edukacji. Przede wszystkim cieszy się zaufaniem uczniów i rodziców, co stanowi fundament skutecznej i sprawnej realizacji programu.
Szczepienia w szkołach odbywają się w ramach wizyt wyjazdowych i muszą być prowadzone zgodnie z aktualnymi wytycznymi Ministerstwa Zdrowia oraz obowiązującymi standardami epidemiologicznymi i prawnymi. Oprócz standardowej ankiety kwalifikacyjnej, wypełnianej przed szczepieniem przez rodzica lub opiekuna prawnego, wymagane jest złożenie dwóch dodatkowych dokumentów: pisemnej zgody na wykonanie szczepienia wraz z oświadczeniem o braku wcześniejszego szczepienia (w ramach programu lub poza nim) oraz deklaracji wyboru preparatu. Dokumenty te przekazuje się zazwyczaj pielęgniarce szkolnej i przechowuje do dnia szczepienia.
W ramach programu dostępne są dwa preparaty: Gardasil-9 (szczepionka 9-walentna, obejmuje typy HPV: 6, 11, 16, 18, 31, 33, 45, 52, 58) oraz Cervarix (szczepionka 2-walentna, obejmuje typy HPV: 16, 18). Zgodnie z opinią Agencji Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji oraz przeglądami systematycznymi (np. Bergman i wsp. 2019) [3, 4] nie stwierdzono istotnych różnic w skuteczności klinicznej w zapobieganiu zachorowaniu na raka szyjki macicy między tymi preparatami.
Dokumentacja szczepienia obejmuje również informację, czy rodzic zgadza się na jego wykonanie bez swojej obecności. W praktyce większość opiekunów wyraża taką zgodę, co ułatwia logistykę i zwiększa elastyczność organizacyjną.
W dniu szczepienia lekarz POZ przeprowadza kwalifikację oraz wypełnia dokumentację, w tym dokonuje wpisu do elektronicznej karty szczepień. W myśl przepisów obowiązujących od 1 października 2023 r. dokumentowanie kwalifikacji lekarskiej oraz wykonania szczepienia zalecanego w systemie e-Zdrowie (P1) jest obowiązkowe [5]. W wielu przypadkach lekarz bezpośrednio po kwalifikacji wykonuje także szczepienie.
Wieloletnie doświadczenie POZ w bezpośrednich kontaktach z pacjentami i ich rodzinami to istotny atut w promowaniu szczepień. Szczególnie dziś, gdy zaufanie do medycyny bywa podważane przez dezinformację i rosnący wpływ środowisk anty­szczepionkowych, rola lekarza i pielęgniarki jako wiarygodnych źródeł wiedzy zyskuje na znaczeniu. Coraz niższe wskaźniki szczepień ochronnych wśród dzieci i młodzieży wskazują na potrzebę intensyfikacji działań edukacyjnych. Autorytet pediatry i pielęgniarki POZ – jako osób, które potrafią odpowiedzieć na pytania, rozwiać wątpliwości i wyjaśnić zasadność szczepień – może przełamywać opór i zwiększać gotowość rodziców do włączenia dziecka do programu.

Wyzwania organizacyjne w środowisku szkolnym

W praktyce realizacja programu szczepień przeciw HPV w szkołach wiąże się z istotnymi wyzwaniami organizacyjnymi. Program obejmuje dzieci, które ukończyły 9. rok życia, ale nie ukończyły 14 lat. Schemat szczepienia, zgodny z charakterystyką obu dopuszczonych preparatów (Gardasil-9 oraz Cervarix) [6, 7] zakłada podanie dwóch dawek w odstępie od 6 do 12 miesięcy. W ramach planowania szczepień należy założyć, że cały schemat powinien zostać zrealizowany w trakcie tego samego roku szkolnego. W praktyce oznacza to konieczność rozpoczęcia szczepień odpowiednio wcześnie, tak aby możliwe było podanie drugiej dawki przed zakończeniem zajęć szkolnych i rozpoczęciem wakacji, podczas których dostęp do uczniów jest ograniczony. Optymalne miesiące podania pierwszej dawki to październik i listopad, co warunkuje podanie drugiej dawki w kwietniu i maju. Początek roku szkolnego to okres nasilonych infekcji sezonowych, co skutkuje przeciążeniem POZ, zwiększoną liczbą wizyt i trudnościami organizacyjnymi. Nie bez znaczenia jest wyższa niż zwykle absencja uczniów w tym okresie. Bez dodatkowego wsparcia organizacyjnego i finansowego trudno oczekiwać, że wszystkie etapy szczepień zostaną przeprowadzone terminowo.

Koordynacja i bariery systemowe

Największym wyzwaniem pozostaje koordynacja działań pomiędzy POZ, szkołą, rodzicami i uczniem. Ograniczenia kadrowe i dodatkowe obciążenia organizacyjne związane z logistyką szczepień w warunkach szkolnych mogą skutecznie zniechęcać zespoły do aktywnego udziału w programie. Mimo tych trudności zaangażowanie POZ pozostaje kluczowe dla powodzenia całego przedsięwzięcia i osiągnięcia założonych wskaźników wyszczepialności.

Dane i rekomendacje

Dotychczasowa realizacja programu szczepień przeciw HPV ujawnia istotne wyzwania, z którymi mierzy się zarówno system ochrony zdrowia, jak i same zespoły realizujące szczepienia. Zgodnie z danymi Centrum e-Zdrowia w okresie od 1 czerwca 2023 r. do 30 kwietnia 2025 r. zaszczepiono łącznie 481 253 dzieci z populacji 2 904 520 osób kwalifikujących się do programu. Do tej grupy włączono dzieci w wieku 9–13 lat (urodzone w latach 2012–2016) oraz dzieci urodzone w 2010 r. i 2011 r., które mogły zostać objęte programem w latach 2023–2024. Odsetek zaszczepionych wyniósł jedynie 16,56% [8]. Tak niski poziom wyszczepialności wskazuje na potrzebę pilnych działań usprawniających realizację programu.

Przykład dobrej praktyki – SPZOZ Warszawa Wola-Śródmieście

Realizacja programu szczepień przeciw HPV w SPZOZ Warszawa Wola-Śródmieście stanowi przykład skutecznego wdrażania założeń NSO w warunkach codziennej praktyki lekarzy POZ. Dzięki szybkiemu nawiązaniu współpracy z dyrekcjami szkół, już na początku października 2024 r. rozpoczęto pierwsze szczepienia. Za ich realizację odpowiadały zespoły wyjazdowe, w których lekarz przeprowadzał kwalifikację oraz wykonywał szczepienie – przy wsparciu personelu odpowiedzialnego za dokumentację i logistykę działań. Od września 2024 do czerwca 2025 r. zaszczepiono 1169 uczniów.
Akcje szczepień stały się istotnym wydarzeniem w życiu placówek oświatowych. Wywoływały zainteresowanie i dyskusję, przyczyniając się do wzrostu świadomości zdrowotnej wśród uczniów, rodziców i nauczycieli.
W celu zwiększenia dostępności programu zorganizowano również dodatkowe terminy w wybrane soboty i popołudnia, dostępne dla wszystkich dzieci spełniających kryteria wiekowe – bez konieczności wcześniejszej rejestracji i niezależnie od miejsca nauki. Takie rozwiązania pozwalają na skuteczne łączenie wymogów organizacyjnych z działaniami z zakresu zdrowia publicznego oraz przekładanie założeń strategii onkologicznej na konkretne działania podejmowane w ramach POZ.
Realizacja szczepień przeciw HPV w SPZOZ Warszawa Wola-Śródmieście pokazuje, że powodzenie programu – rozumiane jako wysokie współczynniki wyszczepialności – wymaga aktywnej postawy, zaangażowania i podjęcia wielokierunkowych działań przez poradnie POZ.

Doświadczenia międzynarodowe – przykład Irlandii

Przykładem kraju, który z powodzeniem wdrożył powszechny program szczepień przeciw HPV, osiągając wysokie wskaźniki wyszczepialności, jest Irlandia. Sukces ten stanowi efekt konsekwentnie realizowanej polityki zdrowotnej obejmującej wprowadzenie szczepień dla dziewcząt już w 2010 r. oraz rozszerzenie programu na chłopców w 2019 r. Istotną rolę odegrały szeroko zakrojone kampanie informacyjne, a także zaangażowanie szkół i personelu medycznego, co przełożyło się na wysoką akceptację społeczną dla szczepień.
Dzięki tym działaniom w roku szkolnym 2022/2023 wskaźnik przyjęcia pierwszej dawki szczepionki przeciw HPV wśród dziewcząt w wieku 13–14 lat wyniósł 81,6%, a wśród chłopców 76,1% [9]. Irlandia planuje osiągnięcie celu wyznaczonego przez Światową Organizację Zdrowia, czyli 90-procentowej wyszczepialności dziewcząt do 15. roku życia, do 2030 r. [10].

Rekomendowane kierunki działań

Na podstawie dotychczasowych obserwacji można wskazać następujące kierunki działań:
• wzmocnienie kampanii informacyjnych, szczególnie skierowanych do rodziców dzieci w wieku 9–13 lat. Komunikaty powinny być proste, zrozumiałe, osadzone w mediach społecznościowych, dostosowane językowo i kulturowo – w tym do rodzin pochodzenia ukraińskiego;
• zwiększenie dostępności szczepień, m.in. poprzez elastyczne godziny szczepień, możliwość wykonania ich podczas innych wizyt w POZ, a także organizację akcji szczepień w weekendy, np. w formie „białych sobót” lub lokalnych wydarzeń plenerowych;
• wprowadzenie zachęt dla POZ, np. dodatkowego finansowania za szczepienia realizowane w szkołach lub premiowania wysokich wskaźników wyszczepialności wśród przypisanych pacjentów.
Wdrożenie tych działań może realnie wpłynąć na poprawę skuteczności programu oraz zwiększyć jego akceptację wśród rodzin i środowisk szkolnych.

Podsumowanie i wnioski

Realizacja programu szczepień przeciw HPV w środowisku szkolnym to krok w dobrą stronę – otwierający realne możliwości poprawy profilaktyki onkologicznej w Polsce. Obecne wskaźniki wyszczepialności są dalekie od oczekiwanych, ale wprowadzenie mobilnych punktów szczepień, rozszerzenie grupy wiekowej i integracja działań POZ z placówkami oświatowymi tworzą solidną bazę do dalszego rozwoju programu. Nowatorskim rozwiązaniem – choć wykorzystywanym już wcześniej w innych programach – jest umożliwienie wykonania szczepienia bez osobistej obecności rodzica lub opiekuna prawnego. Szczepienie dzieci w szkołach bez konieczności obecności rodziców, przy zachowaniu wymogu pisemnej zgody, to powrót do sprawdzonych praktyk z przeszłości, dostosowanych do współczesnych standardów prawnych i organizacyjnych. Wprowadzenie pisemnej zgody z wyprzedzeniem uniezależnia realizację szczepienia od obecności opiekuna w danym dniu, co znacząco upraszcza logistykę, zwiększa elastyczność organizacyjną i pozwala uniknąć niepotrzebnych opóźnień.
Kluczową rolę w powodzeniu programu odgrywają lekarze i pielęgniarki POZ. Ich kompetencje, zaufanie, jakim cieszą się wśród pacjentów, oraz umiejętność działania w trudnych warunkach organizacyjnych są nie do przecenienia. Przy odpowiednim wsparciu systemowym – organizacyjnym i finansowym – mogą oni realnie wpłynąć na zwiększenie wyszczepialności.
Doświadczenia krajów, które wprowadziły szczepienia przeciw HPV wcześniej, jasno pokazują ich skuteczność. Przykład Australii, gdzie program działa od 2007 r., dowodzi, że konsekwentna realizacja strategii profilaktycznej przekłada się na spadek zachorowań na raka szyjki macicy [11–13].
Program szczepień przeciw HPV, realizowany jako jeden z elementów NSO, to nie tylko szansa na poprawę zdrowia publicznego i wskaźników epidemiologicznych. Należy potraktować go jako test dla polskiego systemu ochrony zdrowia – pokazujący, czy potrafimy skutecznie realizować profilaktykę w praktyce, nie tylko na papierze.

Piśmiennictwo