Ocena stężenia leptyny oraz rozpuszczalnej frakcji receptora dla niej u dzieci i młodzieży z chorobą Leśniowskiego-Crohna

Wprowadzenie
Leptyna jest opisanym w 1994 r. hormonem peptydowym, typowo utworzonym przez łańcuch 166 lub 167 aminokwasów. W warunkach fizjologicznych podstawowym miejscem syntezy hormonu są adipocyty białej tkanki tłuszczowej, a jego stężenie we krwi jest wprost proporcjonalne do wartości wskaźnika masy ciała (body mass index – BMI). Leptyna, niosąc informację o dodatnim bilansie energetycznym, aktywuje procesy mające na celu redukcję zapasów energii, m.in. poprzez zwiększenie wydatku energetycznego oraz zmniejszenie łaknienia. Hormon ma strukturę przestrzenną analogiczną do budowy długołańcuchowych helikalnych cytokin i jest aktywny immunologicznie. Działa prozapalnie i przesuwa równowagę odpowiedzi Th1/Th2 w kierunku Th1. Moduluje ponadto czynność układów endokrynologicznego, pokarmowego i nerwowego oraz wpływa na proliferację i przeżycie komórek [1–8].
Punktem uchwytu dla leptyny jest receptor (obese-receptor – OB-R) należący do I klasy receptorów cytokinowych. Występuje on w 5 formach oznaczonych kolejnymi literami alfabetu (OB-Ra, OB-Rb, OB-Rc, OB-Rd, OB-Re), gdzie OB-Ra–OB-Rd są receptorami błonowymi, natomiast OB-Re receptorem rozpuszczalnym lub wydzielniczym, tj. niezwiązanym z błonami czy cytoplazmą komórek. Uważa się, że OB-Re może odgrywać istotną rolę w regulacji stężenia leptyny w surowicy. Udowodniono, że w stanach, w których na skutek zmniejszenia ilości tkanki tłuszczowej zmniejsza się stężenie hormonu, ekspresja genu kodującego OB-Re ulega wzmożeniu. To z kolei prowadzi do zwiększenia stężenia leptyny we krwi, niewynikającego jednak z nasilenia ekspresji genu kodującego hormon [9–11].
Chorobę Leśniowskiego-Crohna (ChLC) zalicza się do nieswoistych zapaleń jelit (NZJ), które stanowią grupę przewlekłych zapalnych schorzeń przewodu pokarmowego, związanych z nieprawidłową odpowiedzią immunologiczną u osób genetycznie predysponowanych. Uważa się, że etiologia choroby jest złożona, a składają się na nią czynniki: genetyczne, immunologiczne i środowiskowe. Proces zapalny obejmuje wszystkie warstwy ściany przewodu pokarmowego i może lokalizować się w dowolnym jego odcinku. Choroba może manifestować się objawami jelitowymi, takimi jak: bóle brzucha, wzdęcia czy nieprawidłowe wypróżnienia, lub pozajelitowymi. Do najczęstszych powikłań choroby w wieku dziecięcym należą opóźnienie wzrastania, dojrzewania oraz niedożywienie [12–16].
Biorąc pod uwagę fakt, że leptyna moduluje odpowiedź immunologiczną, przesuwając równowagę Th w kierunku Th1, sprzyjając tym samym nasilaniu się występujących w przebiegu ChLC zaburzeń czynności układu limfatycznego, nasuwa się pytanie, jakie jest miejsce hormonu w patogenezie tego typu zapalenia przewodu pokarmowego. Czy możliwe jest, że w zasadzie niekorzystny fakt pogorszenia się stanu odżywienia w przebiegu choroby może w globalnym efekcie mieć pozytywny wydźwięk ze względu na zmniejszenie stężenia syntetyzowanej głównie przez tkankę tłuszczową leptyny? Interesująca jest również możliwość pełnienia w stosunku do stężenia hormonu regulatorowej funkcji przez OB-Re, a tym samym znaczenie receptora w patomechanizmie i przebiegu choroby.

Cel
Celem pracy była ocena stężenia leptyny oraz OB-Re we krwi dzieci i młodzieży z chorobą Leśniowskiego-Crohna.

Materiał i metody
Badaniem objęto 57 dzieci i młodzieży obojga płci, w tym 27 z ChLC (grupa badana) oraz 30 zdrowych (grupa porównawcza).
Około godziny 8.00, po 8 godz. snu nocnego, od pacjenta będącego na czczo pobierano krew żylną w celu uzyskania surowicy do oznaczeń stężenia leptyny i OB-Re. Oznaczenia wykonano za pomocą odpowiednich testów ELISA (Human Leptin Elisa Kit, Millipore; Human Leptin Receptor Elisa, BioVendor Laboratory Medicine, Inc) w Katedrze i Zakładzie Patofizjologii Collegium Medicum im. Ludwika Rydy-giera w Bydgoszczy.

U dzieci i młodzieży z ChLC oznaczano OB oraz stężenie hemoglobiny i albumin, obliczano również wartość wskaźnika aktywności tego schorzenia (Pediatric Crohn’s Disease Activity Index – PCDAI) w modyfikacji Ryżki i Woynarowskiego [16].
Po zabezpieczeniu krwi włączone do badania dzieci i młodzież mierzono i ważono. Następnie na podstawie uzyskanych danych obliczano BMI [16] wg następującego wzoru:
masa ciała [kg]
BMI = ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
(wysokość ciała [m])2
Otrzymane wyniki odnoszono do siatek centylowych dla populacji dzieci i młodzieży warszawskiej opracowanych przez Palczewską i Niedźwiecką [17].
Dane demograficzne, antropometryczne oraz wyniki oznaczeń laboratoryjnych gromadzono w skonstruowanych na potrzeby badania kwestionariuszach osobowych.
Do wykonania obliczeń statystycznych oraz wykresów wykorzystano programy Microsoft Excel 2000 oraz Statistica 8.0.

Wyniki
Pacjenci z ChLC nie różnili się w sposób istotny statystycznie od zdrowych dzieci i młodzieży pod względem wieku (14,2 ±2,67 vs 13,8 ±2,88, p = 0,54), środowiska życia (p = 0,78) oraz bezwzględnej wartości BMI (18,7 ±2,69 vs 20,0 ±2,92, p = 0,08). Wyrażony w latach wiek dziewcząt mieścił się granicach 13–17 lat w grupie badanej oraz 7–17,5 roku w grupie porównawczej, natomiast u chłopców odpowiednio 11–17,5 roku i 11–17 lat. Udział dziewcząt w grupie porównawczej był większy niż w badanej, jednak różnica nie osiągała poziomu istotnego statystycznie (p = 0,06). W analizie uwzględniającej odrębność płci również nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic między grupą badaną a porównawczą w zakresie bezwzględnej wartości BMI (dziewczęta 18,06 ±2,28 vs 19,84 ±2,99, p = 0,07, chłopcy: 19,38 ±2,80 vs 20,57 ±2,62, p = 0,34). Odniesiona do siatek centylowych wartość BMI była natomiast istotnie statystycznie mniejsza u chorych dzieci i młodzieży, co wykazano w analizie nieuwzględniającej odrębności płci (p = 0,01) oraz dla dziewcząt (p = 0,006). Uzyskane wyniki przedstawiono w tabelach I i II oraz na rycinie 1.
Wartość PCDAI w modyfikacji Ryżki i Woynarowskiego mieściła się w szerokim przedziale 0,0–57,5. Wykluczono normalny rozkład zmiennej (p < 0,05 w teście Shapiro-Wilka) zarówno w analizie dla całej grupy, jak i w odrębnych analizach dla dziewcząt i chłopców, w związku z czym wyniki przedstawiono w postaci mediany oraz wartości minimalnej i maksymalnej. Nie stwierdzono, aby rozkłady zmiennej dla dziewcząt i chłopców różniły się w sposób istotny statystycznie (3,75 vs 12,5, p = 1,0).
Rozkład wyników oznaczeń stężenia leptyny oraz OB-Re oceniono, wykorzystując do tego celu test Shapiro-Wilka. Wynik testu pozwolił na odrzucenie hipotezy o normalności rozkładu zmiennych, wobec czego wyniki przedstawiono w postaci kwartyli (quartile – Q), gdzie Q1 odpowiada 25. centylowi, Q2 50. centylowi, czyli medianie, Q3 75. centylowi (tab. III, IV).
W przypadku stężenia leptyny wyrażonego w ng/ml wartość mediany była mniejsza w grupie badanej niż porównawczej. Istotność statystyczną różnicy stwierdzono jedynie w analizie bez uwzględniania odrębności płci (5,1 vs 14,28, p = 0,0005) oraz dla dziewcząt (6,26 vs 15,52, p = 0,003). Mediana stężenia leptyny u chłopców z ChLC wynosiła 3,74, a u zdrowych dzieci i młodzieży 9,42 (p = 0,45) (tab. III, IV, ryc. 2.–4.).
Stężenie OB-Re było podobne w obu grupach, co wykazano w analizie dla całej grupy (17,41 vs 19,54, p = 0,24) oraz dziewcząt (19,78 vs 18,89, p = 0,77). U chłopców z ChLC stężenie OB-Re było mniejsze niż u zdrowych dzieci i młodzieży, jednak różnica nie osiągała poziomu istotnego statystycznie (12,83 vs 20,25, p = 0,07) (tab. III, IV, ryc. 5.–7.).
Zbadano zależność stężenia leptyny od stężenia OB-Re w obu grupach, również z uwzględnieniem odrębności płci. Stwierdzono istotną statystycznie, ujemną korelację między oznaczonymi stężeniami u pacjentów z ChLC w analizie nieuwzględniającej odrębności płci oraz u dziewcząt (tab. V, ryc. 8., 9.).
W grupie zdrowych dzieci i młodzieży odnotowano istotną statystycznie, pozytywną korelację stężenia leptyny z bezwzględną wartością BMI oraz wartością tego wskaźnika odniesioną do siatek centylowych w analizie nieuwzględniającej odrębności płci (p = 0,021 i p = 0,041) oraz dla dziewcząt (p = 0,0002 i p = 0,006). W badanej grupie jedynie u dziewcząt wykazano niezbyt nasiloną, ale istotną statystycznie, pozytywną korelację stężenia leptyny z bezwzględną wartością BMI (p = 0,049). Stężenie leptyny ujemnie korelowało z wiekiem u chłopców (p = 0,04), natomiast u dziewcząt wykazano tendencję do jego narastania, zależność ta jednak nie osiągnęła poziomu znamiennego statystycznie (p = 0,094).
Wraz ze zwiększeniem wartości PCDAI w modyfikacji Ryżki i Woynarowskiego zmniejszyło się stężenie leptyny. Korelacja osiągała poziom bliski istotnemu statystycznie dla dziewcząt (p = 0,058). U chłopców nie stwierdzono żadnych zależności między badanymi parametrami (tab. VI).
W grupie osób z ChLC stężenie OB-Re w sposób istotny statystycznie ujemnie korelowało z bezwzględną wartością BMI (p = 0,0001) oraz wartością tego wskaźnika odniesioną do siatek centylowych (p = 0,02). Dokonując odrębnych analiz dla pacjentów obu płci, stwierdzono, że zależność ta była zaznaczona jedynie u chłopców, osiągając poziom istotny statystycznie w odniesieniu do bezwzględnej wartości BMI (p = 0,00008) oraz zbliżony do znamiennego dla wartości BMI odniesionej do siatek centylowych (p = 0,07). U zdrowych dzieci i młodzieży stężenie OB-Re nie korelowało z BMI. Nie odnotowano występowania korelacji między stężeniem OB-Re a wiekiem w obu grupach oraz wartością PCDAI w modyfikacji Ryżki i Woynarowskiego u pacjentów z ChLC (tab. VI).
Wartość PCDAI w modyfikacji Ryżki i Woynarowskiego ujemnie korelowała z bezwzględną wartością BMI oraz wartością tego wskaźnika odniesioną do siatek centylowych (tab. VII).

Omówienie
W badaniach własnych wykazano, że stężenie leptyny jest w sposób istotny statystycznie mniejsze u pacjentów z ChLC w odniesieniu do zdrowych dzieci i młodzieży w wieku okołopokwitaniowym. Ze względu na fakt, że hormon uczestniczy w modulacji czynności wielu układów, w tym immunologicznego, oraz reguluje metabolizm organizmu, a jego sekrecja podlega złożonym i nie do końca poznanym mechanizmom, można przypuszczać, że stwierdzona prawidłowość ma złożone podłoże. W świetle aktualnej wiedzy istotnymi czynnikami mogącymi wpływać na zmianę stężenia hormonu we krwi dzieci i młodzieży z ChLC jest aktywność procesu zapalnego, niższy niż u zdrowych osób stopień odżywiania oraz dojrzałości płciowej [1–8].
Stężenie hormonu zmniejszało się wraz z narastaniem aktywności procesu zapalnego. Korelacja ta była zaznaczona przede wszystkim u dziewcząt, dla których osiągała poziom (p = 0,058) bardzo zbliżony do określanego umownie jako istotny statystycznie. Można wysunąć hipotezę, że gdyby grupa dziewcząt była liczniejsza lub bardziej jednorodna, zależność stałaby się znamienna. Przemawiają za tym również wyniki pracy Hoppina i wsp. [18], którzy – badając zależność stężenia leptyny od aktywności procesu zapalnego w większej grupie dzieci i młodzieży z ChLC (n = 66, w tym 25 dziewcząt) – wykazali istotną statystycznie ujemną korelację między wartościami obu parametrów.
Podłoża omawianej zależności nie można upatrywać w bezpośrednim wpływie układu immunologicznego na produkcję i wydzielanie hormonu, m.in. dlatego, że jedną z podstawowych cytokin prozapalnych w ChLC jest czynnik martwicy nowotworu a (tumor necrosis factor a – TNF-α), którego produkcja wiąże się z syntezą leptyny wzajemnym dodatnim sprzężeniem zwrotnym [19]. Paul i wsp. [20] udowodnili ponadto, że synteza leptyny w tkance tłuszczowej jamy brzusznej znacznie wzrasta w przebiegu ChLC. Wobec przytoczonych faktów należałoby się raczej spodziewać zwiększenia stężenia leptyny wraz ze zwiększeniem aktywności choroby. Niewykluczone, że sytuacja taka miałaby miejsce, gdyby w przebiegu choroby nie dochodziło do pogorszenia stopnia odżywienia pacjentów.
W badaniu własnym wykazano, że wartość BMI jest mniejsza u pacjentów z ChLC niż u zdrowych dzieci i młodzieży, a różnica osiąga poziom istotny statystycznie dla wartości BMI odniesionych do siatek centylowych. Wyniki analiz uwzględniających odrębność płci badanych osób wskazują, że zależność ta występuje wyłącznie u dziewcząt. U nich też stwierdzono ujemną korelację nasilenia aktywności procesu zapalnego z wartością BMI. W przebiegu choroby, wraz z nasilaniem się jej aktywności, dochodzi więc do zmniejszania się ilości tkanki tłuszczowej, która jest podstawowym miejscem syntezy hormonu. W takiej sytuacji nawet dodatkowa stymulacja w postaci zapalenia nie jest w stanie spowodować zwiększenia stężenia hormonu we krwi.
Do takich samych wniosków na podstawie otrzymanych wyników doszli Hoppin i wsp. [18] w przytoczonym już wcześniej badaniu. Bardziej szczegółowa analiza pozwoliła członkom zespołu stwierdzić, że to BMI oraz płeć były podstawowymi predyktorami stężenia leptyny w surowicy. Jest to również zgodne z wynikami pracy Franchimonta i wsp. [21], którzy wykazali, że leczenie infliksymabem wiążącym TNF-α indukuje remisję ChLC, powoduje u pacjentów zwiększenie masy ciała oraz stężenia leptyny we krwi.
Brak korelacji wartości BMI ze stężeniem leptyny u chłopców z obu grup, nieobecność zależności stopnia odżywienia od aktywności procesu zapalnego u chłopców z ChLC należy najprawdopodobniej wiązać z odmiennościami endokrynologicznymi między płciami, podobnie jak pozytywną korelację między stopniem odżywienia a stężeniem leptyny u zdrowych dziewcząt, mniej wyraźną z powodu choroby u dziewcząt z grupy badanej.
Hormony płciowe modulują sekrecję leptyny bezpośrednio oraz pośrednio, w odmienny sposób kształtują zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie dziewcząt i chłopców. Estrogeny stymulują powstawanie tkanki tłuszczowej, natomiast testosteron redukuje jej ilość, promując rozwój tkanki mięśniowej [22, 23]. Wobec powyższego należałoby się spodziewać, że w okresie dojrzewania zauważalna będzie pozytywna korelacja stężenia leptyny z wiekiem u dziewcząt i ujemna u chłopców. Potwierdzają to wyniki badań własnych w grupie pacjentów z ChLC, u których zależność osiągnęła poziom istotny statystycznie u chłopców (p = 0,04) oraz była zauważalna, ale nie znamienna, u dziewcząt (p = 0,094). Można przypuszczać, że gdyby liczba dziewcząt z ChLC była większa, p osiągnęłoby wartości mniejsze niż 0,05. Nie stwierdzono powyższych korelacji w grupie zdrowych dzieci i młodzieży, co należy najprawdopodobniej wiązać z większym stopniem dojrzałości płciowej w tej grupie oraz stosunkowo niewielką rozpiętością wieku w obu grupach.
Opóźnienie dojrzewania płciowego jest jednym z ważniejszych powikłań NZJ. Zdrowe dzieci i młodzież wcześniej wchodzą w skok przedpokwitaniowy i w momencie włączania ich do badania przebyły już okres najbardziej intensywnego wzrastania oraz zwiększania się sekrecji hormonów płciowych i leptyny [22, 24, 25]. Tłumaczy to nieobecność istotnych, zależnych od wieku zmian w stężeniu leptyny w tej grupie.
Mniejsze nasilenie korelacji stężenia leptyny z wiekiem u dziewcząt niż chłopców wynika częściowo z faktu, że dziewczęta wcześniej niż chłopcy zaczynają dojrzewać. Za normę czasową dojrzewania płciowego u dziewcząt przyjmuje się 8–16 lat i 10–17 lat u chłopców, przy czym 2 lata krańcowe w podanych zakresach to pogranicze normy stanowiące strefę obserwacyjną [24]. Opóźnienie dojrzewania płciowego spowodowane chorobą nie ma wpływu na ogólną prawidłowość wcześniejszego dojrzewania dziewcząt. Wobec powyższego należy stwierdzić, że chłopcy byli w fazie bardziej intensywnych zmian ogólnoustrojowych niż dziewczęta z ChLC, co wpłynęło na znamienność wykazanych korelacji.
Leptyna w surowicy występuje w czynnej biologicznie postaci wolnej oraz nieaktywnej, tj. związanej z OB-Re. Wiązanie z OB-Re jest odwracalne, a hormon po uwolnieniu ponownie wywiera działanie biologiczne [26–28]. W badaniach własnych wykazano, że stężenie OB-Re zwiększa się wraz ze zmniejszaniem stężenia leptyny. Stwierdzono to w analizie dla całej grupy oraz dziewcząt z ChLC. Otrzymane wyniki mogą potwierdzać teorię, zgodnie z którą wiązanie hormonu przez receptor jest działaniem protekcyjnym w stosunku do leptyny. Potwierdzają to wyniki badań innych zespołów badawczych, według których zwiększona produkcja OB-Re skutkuje zwiększeniem stężenia hormonu, niewynikającym jednak z nasilenia ekspresji jego genów [10, 11]. Można przypuszczać, że unieczynnianie przez OB-Re anorektogennie działającego hormonu sprzyja dodatkowo regeneracji tkanki tłuszczowej będącej głównym miejscem syntezy hormonu.
W badaniach wykonanych w populacji niemowlęcej Koo i wsp. [29] wykazali, że stosunek stężenia OB-Re do stężenia leptyny zmniejsza się wraz z wiekiem i jest największy w okresie najintensywniejszego wzrostu dziecka. Wskazuje to na regulowanie aktywności hormonu przez OB-Re. Czasowe unieczynnienie anorektogennie i prozapalnie działającego hormonu powinno być procesem korzystnym w przebiegu ChLC, szczególnie w okresach zwiększonej aktywności choroby. Należałoby się więc spodziewać zwiększenia stężenia OB-Re wynikającego z faktu występowania tej choroby i narastania aktywności procesu zapalnego. Takich zależności jednak nie stwierdzono w badaniach własnych. Dopiero analiza korelacji stężenia OB-Re z BMI uwidoczniła istotne statystycznie zwiększanie się stężenia OB-Re wraz ze zmniejszaniem się wartości BMI w analizie dla całej grupy oraz chłopców. Może to zaskakiwać, szczególnie wobec faktów, że pacjenci obu płci nie różnili się znamiennie pod względem stopnia odżywienia, a stężenie leptyny zmniejszało się wraz z redukcją wartości BMI oraz zwiększaniem się PCDAI w modyfikacji Ryżki i Woynarowskiego wyłącznie u dziewcząt, wobec czego to właśnie w tej grupie osób należałoby się spodziewać znamiennych zależności między stężeniem OB-Re a BMI.
Wytłumaczeniem powyższych zależności najprawdopodobniej jest odmienne modulowanie przez hormony płciowe budowy ciała oraz syntezy leptyny i OB-Re u dziewcząt i chłopców [22, 25]. W badaniach własnych stężenie leptyny było mniejsze u chłopców z ChLC, chociaż w sposób nieznamienny statystycznie. Hoppin i wsp. [18], badając liczniejszą grupę chorych, otrzymali wyniki istotne statystycznie w tym zakresie. Możliwe, że synteza OB-Re, podobnie jak i synteza leptyny, uwarunkowana jest wieloczynnikowo, a stężenie leptyny staje się podstawowym modulatorem dopiero po osiągnięciu pewnego krytycznego stężenia zależnego od budowy ciała. Tłumaczyłoby to niestwierdzenie korelacji tego typu u zdrowych dzieci i młodzieży, chociaż można się ich spodziewać u zdrowych dziewcząt. Wyniki takie otrzymali Quinton i wsp. [25], którzy wykazali zwiększanie się stężenia leptyny oraz zmniejszanie się OB-Re wraz z wiekiem, przy czym wartości obu badanych parametrów ujemnie ze sobą korelowały [25]. Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, że rozpiętość wieku w analizowanej grupie była znacznie większa (5,3–81 lat) niż w badaniach własnych.

Wnioski
1) Stężenie leptyny zmniejsza się w przebiegu ChLC.
2) U pacjentów z tym schorzeniem stężenie OB-Re ujemnie koreluje z BMI oraz stężeniem leptyny, co może wskazywać na jego protekcyjne i regulacyjne działanie w stosunku do hormonu.
3) Stopień odżywienia jest ważniejszym niż aktywność procesu zapalnego czynnikiem regulującym stężenie leptyny we krwi u pacjentów z ChLC.
4) Konieczne są dalsze badania oceniające wpływ tej choroby na stężenie leptyny i OB-Re u dzieci i młodzieży.
Grant na badania własne BW82/2005 przyznany przez Collegium Medicum w Bydgoszczy Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.

Piśmiennictwo
1. Zhang Y, Proenca R, Maffei M, et al. Positional cloning of the mouse obese gene and its human homologue. Nature 1994; 372: 425-32.
2. Zhang F, Basinski MB, Beals JM, et al. Crystal structure of the obese protein leptin-E100. Nature 1997; 387: 206-9.
3. Farooqi IS, Materese G, Lord GM, et al. Beneficial effects of leptin on obesity, T cell hyporesponsivness, and neuroendocrine/metabolic dysfunction of human congenital leptin deficiency. J Clin Invest 2002; 110: 1093-103.
4. Halaas JL, Gajiwala KS, Maffei M, et al. Weight-Reducing Effects of the Plasma Protein Encoded by the obese gene. Science 1995; 269: 543-6.
5. Lord GM, Matarese G, Howard JK, et al. Leptin inhibits the anti-CD3-driven proliferation of peripheral T cells but enhances the production of proinlflammatory cytokines. J Leukoc Biol 2002; 72: 330-8.
6. Buyse M, Sitaraman SV, Liu X, et al. Luminal leptin enhances CD147/MCT-1-mediated uptake of butyrate in the human intestinal cell line Caco2-BBE. J Biol Chem 2002; 277: 28182-90.
7. Sitarman S, Liu X, Charrier L, et al. Source of novel proinflammatory cytokine involved in inflammatory bowel disease. FASEB J 2004; 18: 696-8.
8. Hardwick JC, Van Den Brick GR, Offerhaus GJ, et al. Leptin is a grwth factor for colonic epithelial cells. Gastroenterology 2001; 121: 79-90.
9. Dolezalova R, Lacinova Z, Dolinkova M, et al. Changes of endocrine function of adipose tisssue in anorexia nervosa: comparison of circulating levels versussubcutaneus mRNA expression. Clin Endocrinol (Oxf) 2007; 67: 674-8.
10. Huang L, Wang Z, Li C. Modulation of circulating leptin levels by its soluble receptor. J Biol Chem 2001; 276: 6343-9.
11. Lahlou N, Issad T, Lebouc Y, et al. Mutations in the human leptin and leptin receptor genes as models of serum leptin regulation. Diabetes 2002; 51: 1980-5.
12. de Mesquita MB, Civitelli F, Levine A. Epidemiology, genes and inflammatory bowel diseases in childhood. Dig Liver Dis 2008; 40: 3-11.
13. Strober W, Fuss I, Mannon P. The fundamental basis of inflammatory bowel disease. J Clin Invest 2007; 117: 514-21.
14. Muszyński J. Nieswoiste zapalenia jelit. Przew Lek 2002; 4: 22-30.
15. Mierzwa G, Bała G, Czerwionka-Szaflarska M. Zmiany endoskopowe i ich ocena histopatologiczna u dzieci z przewlekłym zapaleniem jelita grubego. Pediatr Współcz 1999; 1: 35-9.
16. Ryżko J. Nieswoiste zapalenia jelit u dzieci. W: Gastroenterologia praktyczna. Socha J (red.). Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1999; 171-83.
17. Palczewska I, Niedźwiedzka Z. Wskaźniki rozwoju somatycznego dzieci i młodzieży warszawskiej. Med Wieku Rozwoj 2001; 5 (suppl 2): 17-118.
18. Hoppin A, Kaplan LM, Zurakowski D, et al. Serum leptin in children and young adults with inflammatory bowel disease. J Pediatr Gastroenterol Nutr 1998; 26: 500-5.
19. Lord GM, Matarese G, Howard JK, et al. Leptin modulates the T-cell immune response and reverse starvation-induced immunosupression. Nature 1998; 394: 897-901.
20. Paul G, Schäffler A, Neumeier M, et al. Profiling adipocytokine secretion from creeping fat in Crohn’s disease. Inflamm Bowel Dis 2006; 12: 471-7.
21. Franchimont D, Roland S, Gustot T, et al. Impact of Infliximab on Serum Leptin Levels in Patients with Crohn’s Disease. J Clin Endocrinol Metab 2005; 90: 3510-6.
22. Garnett SP, Högler W, Blades B, et al. Relationship between hormones and body composition, including bone, in prepubertal children. Am J Clin Nutr 2004; 80: 966-72.
23. Guerra B, Fuentes T, Delgado-Guerra S, et al. Gender dimorphism in skeletal muscle leptin receptors, serum leptin and insulin sensitivity. PloS ONE 2008; 3: e3466.
24. Krawczyński M. Ocena rozwoju dziecka w ambulatoryjnej praktyce pediatrycznej. Przew Lek 2001; 4: 57-63.
25. Quinton ND, Smith RF, Clayton PE, et al. Leptin binding activity changes with age: the link between leptin and puberty. J Clin Endocrinol Metab 1999; 84: 2336-41.
26. Lammert A, Kiess W, Bottner A, et al. Soluble leptin receptor represents the main leptin binding activity in human blood. Biochem Biophys Res Commun 2001; 283: 982-8.
27. Sinha MK, Opentanova I, Ohannesian JP, et al. Evidence of free and bound leptin in human circulation. J Clin Invest 1996; 98: 1277-83.
28. Huang L, Wang Z, Li C. Modulation of circulating leptin levels by its soluble receptor. J Biol Chem 2001; 276: 6343-9.
29. Koo WW, Hammami M, Hockman EM. Developmental variations in plasma leptin, leptin soluble receptor and their molar ratio in healthy infants. Nutr J 2007; 6: 11.