Poziom satysfakcji z życia i poczucia własnej skuteczności w grupie pacjentów hospitalizowanych na oddziale chirurgicznym

Wstęp

Negatywne skutki choroby stanowią poważne obciążenie dla pacjenta i mają duży wpływ na jego późniejszy dobrostan. Poznawczy komponent dobrostanu pacjenta to inaczej satysfakcja z życia (ang. satisfaction with life – SWL). Poziom SWL kształtują obawy o przyszłość, własną atrakcyjność, akceptację partnera, możliwość radzenia sobie w nowej sytuacji i funkcjonowania w wielu aspektach życia [1, 2]. Subiektywne zadowolenie z życia jest efektem porównania swojej sytuacji życiowej z normami, standardami i celami. Jeśli wynik jest pozytywny, doświadcza się sensu życia. Przyjęcie pozytywnej postawy w obliczu choroby sprzyja mobilizacji sił pacjenta, zapobiega obniżeniu jakości życia i oznacza akceptację choroby przewlekłej [3–5].
Celem pracy było określenie SWL i poziomu poczucia własnej skuteczności w grupie pacjentów hospitalizowanych na oddziale chirurgicznym.

Materiał i metody

Badanie przeprowadzono w grupie 212 osób dorosłych. Wsród nich było 112 pacjentów po resekcji jelita hospitalizowanych w Klinice Chirurgii. Pozostałe 100 osób stanowili pacjenci, u których podczas diagnostyki endoskopowej wykluczono schorzenia jelit. Wszyscy dobrowolnie wyrazili zgodę na udział w badaniu. Badanie miało charakter prospektywny i polegało na wypełnieniu kwestionariusza własnego, standaryzowanej skali satysfakcji z życia (ang. the satisfaction with life scale – SWLS) oraz skali uogólnionej własnej skuteczności (ang. generalized self-efficacy scale – GSES). Kwestionariusz oprócz danych demograficznych zawierał pytania szczegółowe i wypełniany był na podstawie wywiadu z chorym, obserwacji badacza oraz wglądu do dokumentacji medycznej.
Do pomiaru satysfakcji z życia wykorzystano skalę SWLS opracowaną przez Dienera (adaptacja Juczyńskiego). Można ją stosować do badań zarówno zdrowych, jak i chorych osób dorosłych. Zbudowana jest z 5 określeń wskazujących ogólny stan zadowolenia z dotychczasowego życia, na które osoba badana udziela odpowiedzi: 1 – zupełnie nie zgadzam się, 2 – nie zgadzam się, 3 – raczej nie zgadzam się, 4 – ani się zgadzam, ani nie zgadzam, 5 – raczej zgadzam się, 6 – zgadzam się, 7 – całkowicie zgadzam się. Zakres wyników mieści się w przedziale 5–35 pkt. Im wynik wyższy, tym większa satysfakcja z życia [5–6]. Współczynnik a-Cronbacha dla badania SWLS w grupie 212 osób okazał się zadowalający – 0,848, dla porównania: w oryginalnej wersji było 0,81 [5].
Skala uogólnionej własnej skutecznośći stosowana jest w przypadku badań zdrowych i chorych osób dorosłych. Służy do mierzenia siły przekonania jednostki co do umiejętności radzenia sobie w trudnych sytuacjach i pozwala przewidzieć działania w różnych obszarach aktywności ludzkiej. Kwestionariusz składa się z 10 pytań na czterostopniowej skali: od 1 (nie) do 4 (tak). Suma jest ogólnym wynikiem poczucia własnej skuteczności i przyjmuje wartości 10–40. Im wynik wyższy, tym poczucie własnej skuteczności większe. Rzetelność skali jest wysoka – a-Cronbacha dla niniejszego badania wyniosło 0,956, a w oryginalnej wersji 0,85 [5–7].
Analiza statystyczna danych opierała się na metodach opisowych i analitycznych. Obliczono średnią (M), odchylenie standardowe (SD), minimum (Min.) i maksimum (Maks.) oraz medianę (Me). Uzyskane wyniki przedstawiono procentowo. Analizy rzetelności dokonano z zastosowaniem testu a-Cronbacha. W celu sprawdzenia normalności rozkładu danych zastosowano test Shapiro-Wilka. Porównania średnich z niezależnych od siebie grup wykonano testem t-Studenta. Powiązania zmiennych ilościowych badano za pomocą współczynnika korelacji r-Pearsona, a test korelacji rang Spearmana wykorzystano w sytuacji, gdy obie lub jedna ze zmiennych nie posiadała cech rozkładu normalnego lub skali ilorazowej. Wszystkie analizy wykonano, przyjmując poziom istotności 0,05. Na przeprowadzenie badań uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej.

Wyniki

Badania przeprowadzono na grupie 212 osób. Ankietowanych podzielono na mniejsze grupy. Wśród chorych hospitalizowanych po zabiegach chirurgicznych wyróżniono dwie podgrupy. Pierwszą z nich stanowili chorzy z chorobami zapalnymi jelit (ChZJ) – 19%, a drugą chorzy z rakiem jelita grubego (RJG) – 34%. Pozostałe 47%, to osoby, u których w wyniku diagnostyki wykluczono schorzenia jelit. Dla potrzeb badania była to grupa kontrolna (GK). Przeanalizowano dane demograficzne. Wśród ankietowanych kobiety stanowiły 51% (109 osób), a mężczyźni 49% (104 osoby). Brak było podstaw do stwierdzenia zależności płci jako zmiennej (p = 0,169). Wiek badanych osób był zróżnicowany i wahał się 19–92 lat. Najmłodszą grupę stanowili pacjenci z ChZJ ze średnią wieku x = 38,976 ±14,4. Mediana w grupach różniła się istotnie (p = 0,000) (ryc. 1). Najwięcej badanych (56%) mieszkało w miastach powyżej 100 tys. Zmienna ta nie była istotna statystycznie (p = 0,059). Pod względem wykształcenia najliczniejszą grupę stanowili badani z wykształceniem zawodowym (37%), najmniejszą z wykształceniem wyższym (12%). Zależność ta była istotna statystycznie (p = 0,040) (ryc. 2). W ocenie sytuacji zawodowej badanej grupy 53% respondentów posiadało status rencisty/emeryta, natomiast osoby aktywne zawodowo stanowiły 42% (tab. 1). Zmienna ta wykazała istotną zależność (p < 0,001).
Kolejną zmienną poddaną analizie, która okazała się zależna statystycznie (0 = 0,003), był stan cywilny ankietowanych. Najwięcej osób było w związku małżeńskim, mniejsze grupy stanowiły osoby samotne. Analizując masę ciała i wzrost ankietowanych, uzyskano wyniki, które pomimo różnic nie wykazywały istotności statystycznej (odpowiednio p = 0,436 i 0,153). Istotne natomiast różnice stwierdzono w wartościach wskaźnika masy ciała (ang. body mass index – BMI) dla poszczególnych grup (p = 0,003). Osoby z ChZJ osiągały najniższe wartości wskaźnika BMI, grupy GK i RJG plasowały się na zbliżonym poziomie. Istotną statystycznie różnicę uzyskano tylko w medianach pomiędzy grupami ChZJ vs RJG (ryc. 3).
Pomiaru stopnia satysfakcji z życia dokonano za pomocą skali SWLS. W całej ankietowanej grupie 70 osób zaznaczyło odpowiedź „zadowolony”, 68 „raczej zadowolony” i 55 „raczej niezadowolony”. Wyniki przekształcone zostały kolejno na jednostki standaryzowane, a do interpretacji zastosowano skalę stenową. Liczba punktów w granicach 1–4 stena traktowano jako niskie, 7–10 jako wysokie, a pośrednie 5–6 jako przeciętne. W ogólnej liczbie wysoki wynik uzyskały 123 osoby (58%), przeciętny 36 osób (17%) i niski 54 osoby ankietowane (25%). W podziale na poszczególne grupy wysoki wynik uzyskało 55/100 osób z GK, 43/72 z RJG i 25/41 z ChZJ. Niski wynik na skali satysfakcji osiągnęło 18/72 osób z grupy z RJG, 3/41 z ChZJ i 33/100 osób z GK. W grupach osób chorych lepszy wynik na skali miały osoby z RJG w porównaniu z pacjentami z ChZJ. Zależność ta jest istotna statystycznie (p = 0.005). Uzyskane wyniki obrazuje rycina 4.
Najliczniejszą grupę zadowolonych z życia stanowiły osoby z wykształceniem średnim (51/79) i wyższym (29/40). Wynik c2 (< 0,001) świadczy o tym, że mamy podstawy sądzić, że występuje istotna zależność między SWLS a wykształceniem. Płeć i miejsce zamieszkania nie miały istotnego wpływu na stopień satysfakcji z życia. Wyniki przedstawione zostały w tabeli 2. Osoby w wieku powyżej 50. lat to osoby najmniej zadowolone z życia. Wynik testu Kruskalla-Wallisa świadczy o tym, że występuje istotna różnica (p < 0.001) w wieku osób w zależności od stenu SWLS (ryc. 5).
Poczucie własnej skuteczności to przekonanie, że dzięki działaniom własnym jednostka ma możliwość uzyskania zamierzonego efektu, co jest szczególnie ważne w przypadku radzenia sobie z trudnościami wynikającymi z przewlekłej choroby. Może ono albo zniechęcać, albo motywować jednostkę do działania. Pomiaru poczucia własnej skuteczności dokonano za pomocą skali GSES. Wynik surowy uzyskany z danych skali przekształcono na jednostki standaryzowane i interpretowano następnie w skali stenowej. Wyniki w granicach 1–4 stena (10–24 pkt) traktuje się jako niskie, 5–6 stena (25–29 pkt) jako przeciętne, a 7–10 stena (30–40 pkt) jako wysokie. W wyniku analizy GSES okazało się, że 123 (56%) badanych prezentowało wysoki poziom poczucia własnej skuteczności, poziom przeciętny osiągnęło 25 (12%), a niski 65 (32%) ankietowanych. W podziale na grupy natomiast wysokie poczucie własnej skuteczności prezentowało 31 osób z ChZJ, 35 z RJG i 57 z GK. Przeciętne poczucie własnej skuteczności odpowiednio (8/9/8), niskie natomiast 2 osoby z ChZJ, 28 z RJG i 35 z GK (ryc. 6). Pomiędzy zmiennymi istniała znacząca statystycznie zależność (p = 0.001).
Z analizy korespondencji przedstawionej na wykresie (ryc. 7) wynika, że wysoka własna skuteczność najczęściej współwystępuje z wykształceniem wyższym i średnim. Najbardziej typową odpowiedzią dla osób z wykształceniem średnim jest „przeciętne”. Świadczy to o tym, że im wyższe wykształcenie, tym lepsze poczucie własnej skuteczności i odwrotnie (p < 0.001). Odpowiedzi zamężna/żonaty oraz rozwiedziona/rozwiedziony leżą najbliżej punktu 0,0, co świadczy o tym, że są to najmniej „nacechowane” odpowiedzi. Niski GSES występuje najczęściej u wdów/wdowców (ryc. 8). Wynik ten jest istotny statystycznie (p < 0.001). Analizując status zawodowy, niska własna skuteczność najczęściej współwystępuje w grupie rencista/emeryt, wysoka u osób aktywnych zawodowo. Przeciętny wynik jest najbardziej podobny do osób bezrobotnych p < 0.001 (ryc. 9).

Dyskusja

Choroba przewlekła ujawniająca się często nagle i podstępnie oraz ograniczająca codzienne funkcjonowanie, co uzależnia od osób trzecich, jest dla chorego bardzo trudna do zaakceptowania. Przeprowadzone badania dowiodły, że osoby z RJG i powikłaną ChZJ poddane procedurom zabiegowym zmagają się z wieloma problemami i trudnościami. Uzyskane wyniki badań wskazały, że lepszą satysfakcję z życia osiągały osoby z RJG, gorszą z ChZJ. Długotrwała choroba powoduje dyskomfort fizyczny i psychiczny i sprawia, że pacjenci zamykają się w sobie oraz zaczynają się izolować od świata i ludzi. Poniekąd znajduje to odzwierciedlenie w pogorszającej się sytuacji zawodowej i materialnej chorego. W badaniach przeprowadzonych przez Schiessel i wsp. pacjenci, u których została wyłoniona stomia jelitowa, najczęściej za główną przyczynę dysfunkcji fizycznych podają zabieg chirurgiczny [8]. Podobne wyniki opublikowali Ma i wsp. [9] oraz Glińska i wsp. [10]. W przebadanej przez Michalak i wsp. 30-osobowej grupie chorych z wyłonioną stomią jelitową 30% osiągnęło wysoki poziom satysfakcji z życia, 40% przeciętny, a 30% niski [11]. Podobne wyniki przedstawili Reczek i wsp. Spośród 174 osób z zaimplantowanym kardiowerterem 34,5% prezentowało wysokie poczucie satysfakcji z życia, 39,6% średnie i 25,9% niskie [12]. Potwierdzają to wyniki badań Polańskiego i wsp. W 250-osobowej grupie chorych z rakiem płuca 28,8% prezentowało wysoki, 43,9% umiarkowany i 27,2% niski poziom zadowolenia z życia [13].
Sposób zmagania się z negatywnymi konsekwencjami i poziom satysfakcji z życia wśród badanych uzależniony może być od czynników socjodemograficznych. Badania przeprowadzone w grupie chorych z ChZJ hospitalizowanej na oddziale chirurgicznym dowiodły, że stopień satysfakcji z życia determinowany jest przez wiek i wykształcenie. W badaniach własnych wiek miał kluczowy wpływ na zadowolenie. Im starszy respondent, tym jego satysfakcja z życia niższa (p < 0.001). W literaturze można znaleźć wyniki badań, które różnią się i wskazują na rosnący poziom zadowolenia z życia ankietowanych wraz z ich wiekiem. Na większą satysfakcję z życia wśród osób starszych prawdopodobnie ma wpływ bogate doświadczenie życiowe i osiągnięcie stabilizacji materialnej, rodzinnej i zawodowej [14–17]. Zaobserwowano również korelację między poziomem wykształcenia a stopniem zadowolenia z życia. Im wyższy poziom wykształcenia, tym większa satysfakcja z życia. Potwierdzają to Janiszewska i wsp. w badaniach przeprowadzonych w grupie kobiet leczonych z powodu osteoporozy [18].
Wyniki badań własnych wskazują, że grupa ankietowanych prezentowała wysoki poziom poczucia własnej skuteczności. W grupach osób z chorobami jelit wyższym poczuciem własnej skuteczności cechowały się osoby z ChZJ w porównaniu z pacjentami z RJG. Wyniki uzyskane przez Guzińską i wsp. w badaniach dotyczących poczucia własnej skuteczności w grupie chorych kardiologicznych po pomostowaniu aortalno-wieńcowym leczonych sanatoryjnie są takie same [19]. Podobnie w badaniach Rogali i wsp. w grupie pacjentek z rakiem szyjki macicy poziom GSES wyniósł 30,83, co świadczy o wysokim poziomie poczucia skuteczności [20]. W grupie osób z otyłością olbrzymią badanych przez Sekułę i wsp. wynik był również wysoki [21]. Natomiast w badaniach przeprowadzonych przez Majdę i wsp. w grupie chorych z POCHP poziom skuteczności był o wiele niższy i wynosił 23,8% [22]. Być może wpływ na wynik miał fakt, iż badania prowadzono w fazie zaostrzenia choroby. Analizując wybrane dane socjodemograficzne, zauważa się, że na poziom własnej skuteczności znaczący wpływ ma wykształcenie, stan cywilny i sytuacja zawodowa. Skuteczność własna rośnie wraz z wyższym wykształceniem ankietowanego, aktywnością zawodową oraz trwaniem w związku małżeńskim. Hanania i wsp. potwierdzili, że poczucie własnej skuteczności jest ściśle związane z poziomem wykształcenia oraz statusem ekonomicznym rodziny [23]. Tylko u Rogali i wsp. lepszy status materialny korelował z wyższym GSES [20].

Wnioski

Stopień satysfakcji z życia determinowany jest przez wiek i wykształcenie. Im wyższy poziom wykształcenia, tym większa satysfakcja z życia badanych. Im starszy respondent, tym jego satysfakcja z życia niższa.
Wysoką własną skutecznością charakteryzowali się chorzy z wyższym wykształceniem, aktywni zawodowo.
Niska własna skuteczność najczęściej współwystępowała w grupie pacjentów o statusie rencista/emeryt.

Autorki deklarują brak konfliktu interesów.

Piśmiennictwo