Produkty lecznicze roślinne i ich znaczenie w chorobach dróg moczowych

Wprowadzenie

W opracowaniu z 2007 r. „Fitoterapia i leki roślinne” autorstwa farmakognostów i lekarzy prof. Elizy Lamer-Zarawskiej, prof. Barbary Kowal-Gierczak i prof. Jana Niedworoka, w rozdziale poświęconym fitoterapii chorób układu moczowego, zwrócono uwagę na szerokie zastosowanie przetworów roślinnych w różnych stanach chorobowych układu moczowego zarówno o charakterze ostrym, jak i przewlekłym, głównie jako skutecznej terapii uzupełniającej konwencjonalne leczenie, np. antybiotykoterapię. Także w sytuacjach, w których chorzy oczekują „instrumentalnego postępowania”, można je poprzedzić podawaniem leków roślinnych, które działają przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie, moczopędnie, rozkurczająco oraz sprzyjają procesom regeneracji nabłonka dróg moczowych [1]. Ostatnie dwie dekady dostarczyły nowych dowodów na skuteczność roślinnych produktów leczniczych opartych na badaniach przeprowadzonych w modelach in vitro i in vivo na zwierzętach doświadczalnych oraz rozwijanych badaniach klinicznych.
Współczesne leki roślinne ze wskazaniami do stosowania w chorobach układu moczowego opierają się na działaniu substancji czynnych roślinnych jako: akwaretyków, saluretyków, środków odkażających drogi moczowe oraz przeciwkamiczych. Dodatkowo udowodnione są ich właściwości przeciwzapalne i antyoksydacyjne (jako element aktywności przeciwzapalnej), a także spazmolityczne.
Leki roślinne (produkty lecznicze roślinne) powinny być stosowane w stanach ostrych – przy początkowych objawach stanów zapalnych dróg moczowych, jako adiuwanty terapii podstawowej (antybiotykoterapii) oraz po terapii i w okresie powrotu do zdrowia, gdy liczba bakterii w moczu nie jest już patogenna. Ich szczególną rolą jest profilaktyka nawracających stanów zapalnych zarówno w obrębie pęcherza moczowego, jak i górnych dróg moczowych, szczególnie przewlekłych i nawracających stanów zapalnych pęcherza moczowego czy nawet odmiedniczkowego zapalenia nerek. Infekcyjne choroby nerek i moczowodów oraz pęcherza i cewek moczowych przybierają początkowo formę ostrą, przechodząc następnie w przewlekły stan zapalny. Kamicy moczowej, która często jest chorobą przewlekłą, również towarzyszy stan zapalny [1–5].

Patofizjologia zakażeń układu moczowego – przyczyny i mechanizmy

Zakażenia układu moczowego (ZUM) są jedną z najczęstszych przyczyn interwencji lekarskich, a liczbę zachorowań na świecie szacuje się na ok. 150 mln. Stanowią one ok. 40% zakażeń szpitalnych i 10–20% poszpitalnych oraz 75% zakażeń pozaszpitalnych. 81% zachorowań występuje u kobiet, z największą częstością w wieku 16–35 lat. U 30–44% kobiet po pierwszym incydencie ZUM nawrót występuje w ciągu 3 miesięcy, a u 48% w ciągu 12 miesięcy.
Bakterie, głównie Escherichia coli, są główną przyczyną 90% przypadków niepowikłanego ZUM, prowadząc poprzez cewkę moczową do zapalenia pęcherza moczowego (cystitis). Rozwijający się stan zapalny powoduje gorączkę, dolegliwości związane z oddawaniem moczu, ból o różnym charakterze i uczucie pieczenia. Jeżeli bakterie przedostaną się do moczowodów, może dojść do odmiedniczkowego zapalenia nerek, które stanowi już powikłane ZUM. Będzie ono obejmować również obecność innych bakterii (10%), np. Klebsiella pneumoniae, Proteus mirabilis, Staphylococcus saprophyticus.
Wśród przyczyn ZUM wymienia się też utrudnienie prawidłowego odpływu moczu z nerki (zwykle przyczyną jest kamica nerkowa) lub pęcherza (u mężczyzn najczęściej przyczyną jest choroba gruczołu krokowego, u kobiet – nieprawidłowości w obrębie narządu rodnego), a także obecność cewnika w pęcherzu lub inne poważne choroby (np. cukrzycę).
Znane są przypadki bakteriomoczu bezobjawowego, w którym wykazuje się obecność bakterii w moczu, ale nie występują objawy. Taki stan nie wymaga leczenia – z wyjątkiem kobiet w ciąży.
Rozwój ZUM jest wypadkową dwóch czynników: zjadliwości drobnoustrojów i sprawności naturalnych mechanizmów obronnych organizmu.
Naturalne mechanizmy obronne obejmują:
• prawidłową perystaltykę moczowodów gwarantującą przepływ moczu od miedniczek do pęcherza, niezależnie od przyjętej pozycji ciała,
• prawidłową czynność zastawek pęcherzowo-moczowodowych chroniącą przed cofaniem się moczu do moczowodów,
• zagęszczanie, rozcieńczanie, zakwaszanie moczu i amoniogenezę (przeciwbakteryjnie działa niskie pH moczu, duże stężenie mocznika i kwasów organicznych),
• fizjologiczną florę bakteryjną pochwy i okolicy ujścia cewki moczowej u kobiet – jej obecność powoduje, że receptory nabłonka dróg moczowych stają się niedostępne dla bakterii uropatogennych,
• przeciwbakteryjne właściwości wydzieliny gruczołu krokowego, która zawiera sterczowy czynnik przeciwbakteryjny.
Podstawową rolę odgrywają również mechanizmy zapobiegające przyleganiu bakterii do nabłonka dróg moczowych, takie jak:
• mechaniczne działanie strumienia moczu (sprawne mechaniczne wypłukiwanie drobnoustrojów),
• fizjologiczna flora bakteryjna,
• białko Tamma-Horsfalla – uromodulina (wiąże się z odpowiednimi antygenami E. coli, uniemożliwiając trwałe przyleganie tej bakterii do nabłonka dróg moczowych),
• warstwa mukopolisacharydów pokrywająca błonę śluzową pęcherza moczowego (utrudnia przyleganie drobnoustrojów – mechanizm działania nie jest w pełni poznany),
• przeciwciała obecne w moczu (swoiste czynniki zapobiegające przyleganiu bakterii do nabłonka dróg moczowych),
• oligosacharydy (łącząc się z adhezynami bakterii, zapobiegają ich przyleganiu do nabłonka błony śluzowej).
W wiele funkcji nerek jest zaangażowana wspomniana powyżej uromodulina, m.in. w utrzymywanie homeostazy wody i elektrolitów w pętli Henlego. Pomaga ona także zapobiegać tworzeniu kamieni nerkowych i powstawaniu zakażeń dróg moczowych. Spadek jej poziomu we krwi jest wskaźnikiem osłabienia funkcji nerek [4–6].

Fitoterapia na tle konwencjonalnego leczenia ZUM

W leczeniu ZUM najczęściej jest wybierana antybiotykoterapia trwająca 3–7 dni (ampicylina 40%, kotrimoksazol 20%, kwas nalidyksowy 15%, trimetoprim 16%, sulfametoksazol 24,8%, fosfomycyna 1,5%), co przyczynia się do wzrostu antybiotykooporności (ampicylina 50%, cefalosporyny i trimetoprim 20%) [4–6]. Doniesienia o wysokim odsetku szczepów opornych na nitrofurantoinę – nawet do 30% [5, 6] – powinny skłonić do zachowania dużej ostrożności przy wyborze furazydyny (popularnego leku wydawanego bez recepty) w terapii ZUM, częściowo ze względu na nieograniczoną dostępność (samoleczenie). Obydwa chemioterapeutyki są pochodnymi nitrofuranu i mają działania niepożądane, m.in. dotyczące wątroby i płuc.
Współczesna fitoterapia opiera się na wynikach badań naukowych – fitochemicznych i farmakologicznych – w różnych modelach biologicznych in vitro, in vivo, ex vivo na zwierzętach doświadczalnych. Coraz częściej ich wyniki są potwierdzane w badaniach klinicznych na ludziach. Historia badań klinicznych leków roślinnych na tle leków syntetycznych jest krótka (ok. 20–25 lat), dlatego Europejska Agencja Leków (European Medicines Agency – EMA) większość leków roślinnych zalicza do kategorii tradycyjnych produktów leczniczych roślinnych, ponieważ są stosowane w celach terapeutycznych w krajach Unii Europejskiej od przeszło 30 lat. W tym okresie wystarczająco potwierdzono ich skuteczność i bezpieczeństwo stosowania [3].
Przeprowadzono porównanie skuteczności postępowania polegającego na podawaniu w ostrych fazach ZUM i ograniczaniu częstości nawrotów ZUM produktu ziołowego tradycyjnej medycyny chińskiej (traditional Chinese medicine – TCM) vs anty­biotyku, a także TCM z antybiotykiem vs samego antybiotyku. Metaanaliza trzech randomizowanych badań klinicznych (randomized controlled trial – RTC) obejmująca 282 kobiety wykazała wyższy wskaźnik skuteczności w leczeniu ostrego ZUM (RR = 1,21, 95% CI: 1,11–33) i mniejszą częstość nawrotów ZUM (RR = 0,28, 95% CI: 0,09–0,82) dla produktu ziołowego. Metaanaliza dwóch RTC obejmująca 120 kobiet ujawniła, że zastosowanie TCM z antybiotykiem skutkuje wyższym wskaźnikiem skuteczności w przypadku ostrego ZUM (RR = 1,24, 95% CI: 1,04–1,47) i niższym odsetkiem nawracających infekcji 6 miesięcy po badaniu (RR = 0,53, 95% CI: 0,35–0,80). Stwierdzono, że zastosowanie produktu ziołowego z antybiotykiem ze względu na synergizm działania przyczynia się do wzrostu efektywności terapii [6].
Badania porównujące efektywność w niepowikłanych infekcjach dróg moczowych przeprowadzono również dla wyciągu z owoców żurawiny (standaryzowanego na zawartość proantocyjanidyn) vs fosfomycyna. Badanie objęło 75 pacjentów (grupa badana), a efektywność terapii oceniono na podstawie analizy zmian w poziomie leukocytów w moczu na początku i po zakończeniu leczenia. Ponadto w trakcie badania pacjenci oceniali nasilenie dolegliwości w 5-stopniowej psychometrycznej skali typu Likerta. Stwierdzono, że przetwory z owoców żurawiny są korzystną alternatywą dla antybiotyków w niepowikłanych infekcjach dróg moczowych ze względu na porównywalną efektywność przy lepszym ogólnym samopoczuciu pacjentów [7]. W przypadku owoców żurawiny istnieje bardzo dużo badań klinicznych z pozytywnymi wnioskami końcowymi [7, 8]. W przeglądzie Cochrane z końca 2023 r. stwierdza się jednak, że nie ma dobrej jakości dowodów jednoznacznie wskazujących, że owoce żurawiny są efektywne w profilaktyce i terapii ZUM [9].
W 2021 r. opublikowano wyniki badania REGATTA (ograniczenie stosowania antybiotyków w niepowikłanych infekcjach dróg moczowych w praktyce ogólnej poprzez leczenie uva-ursi – randomizowane, kontrolowane badanie porównawcze z podwójnie ślepą próbą dotyczące skuteczności) [10]. Analizowano skuteczność terapii z zastosowaniem wyciągu suchego z liścia mącznicy lekarskiej, podawanego przez 5–6 dni kobietom z niepowikłanymi ZUM (grupa badana, n = 207), w dawce 3 razy dziennie po 2 razy 105 mg arbutyny w ekstrakcie z liści (ekstrakt UU), tzn. 630 mg arbutyny na dzień, czyli poniżej maksymalnej dawki dobowej arbutyny według wytycznych EMA (840 mg). Stwierdzono, że u kobiet z niepowikłanymi ZUM początkowe leczenie UU zmniejszyło stosowanie antybiotyków (w grupie UU 61% uczestników wyzdrowiało bez antybiotyków – fosfomycyna w dawce 3 g jako kontrola), ale wiązało się z większym obciążeniem niekorzystnymi objawami (gorączka, odmiedniczkowe zapalenie nerek) i większymi obawami dotyczącymi bezpieczeństwa niż w przypadku fosfomycyny [11].

Charakterystyka fitochemiczna i aktywność biologiczna surowców roślinnych stosowanych w chorobach dróg moczowych

W fitoterapii chorób układu moczowego wykorzystuje się szereg właściwości biologicznych surowców roślinnych i otrzymywanych z nich przetworów:
• działanie moczopędne,
• działanie rozkurczające (wpływ na perystaltykę przewodów),
• przyspieszanie wypłukiwania bakterii (zwiększanie objętości moczu – korzyść podczas przepłukiwania zakażonych powierzchni w celu wyeliminowania części zakaźnych patogenów z układu moczowego),
• działanie przeciwzapalne,
• zmniejszanie uszkodzenia tkanek nabłonka dróg moczowych wywołanego czynnikami immunologicznymi,
• działanie przeciwdrobnoustrojowe,
• działanie antyadhezyjne,
• zmniejszenie proliferacji bakterii i kolonizacji powierzchni nabłonka dróg moczowych,
• interakcja z białkami błony zewnętrznej bakterii lub wpływ na nabłonek pęcherza moczowego blokujący adhezję.
W celu rozpoznania mechanizmów działania prowadzone są również intensywne badania znanych i stosowanych od dawna w fitoterapii ZUM surowców roślinnych w zakresie efektów moczopędnych, przeciwdrobnoustrojowych, przeciwzapalnych, antyadhezyjnych oraz stymulacji uromoduliny.
Do surowców roślinnych spotykanych w produktach leczniczych roślinnych obecnych na rynku aptecznym należą:
• surowce zawierające pochodne hydrochinonu (arbutyna, metyloarbutyna i in.) – liść borówki brusznicy (Vitis idaeae folium), liść mącznicy (Uvae-ursi folium),
• surowce flawonoidowe, głównie zawierające pochodne flawonolowe (kwercetyny, kemferolu i izoramnetyny, mirycetyny) oraz pochodne kwasów fenolowych – ziele nawłoci (Soliadaginis herba), liść brzozy (Betulae folium), ziele skrzypu (Equiseti herba), liść/ziele pokrzywy (Urticae folium/herba), korzeń/ziele mniszka (Taraxaci radix/herba), korzeń pietruszki (Petroselini radix), naowocnia fasoli (Phaseoli pericarpium), ziele rdestu ptasiego (Polygoni avicularis herba), korzeń lubczyka (Levistici radix), kłącze perzu (Agropyri rhizoma) i in. (tab. 1, ryc. 1).
W wielu z nich w efektach diuretycznych współuczestniczą, obok wymienionych, inne grupy metabolitów wtórnych, np. saponiny (liść brzozy, naowocnia fasoli), olejki eteryczne (korzeń lubczyka, ziele nawłoci), lub metabolitów pierwotnych, np. aminokwasy (naowocnia fasoli), polisacharydy (kłącze perzu) (tab. 1, ryc. 1) [1–3, 12]. Wyjątkowym surowcem ze względu na obecność proantocyjanidyn o właściwościach antyadhezyjnych są owoce żurawiny (ryc. 1) [7–9]. Obecnie na krajowym rynku aptecznym nie ma jednak produktów z przetworami z owoców żurawiny o charakterze produktu leczniczego roślinnego, dostępne są jedynie suplementy diety. Przetwory z owoców żurawiny w monografii EMA mają przyznaną kategorię tradycyjnego produktu leczniczego roślinnego (tab. 2) [8].

Substancje roślinne czynne o działaniu diuretycznym (akwaretyki)

Wymienione powyżej surowce roślinne w produktach leczniczych w większości są wykorzystywane w terapii przepłukującej, której celem jest zwiększenie diurezy wodnej i ułatwianie samooczyszczania dróg moczowych z bakterii (wypłukiwania bakterii). Ponadto terapia przepłukująca powoduje rozcieńczanie składników moczu – zmniejsza stężenie moczu, co zapobiega krystalizacji oraz tworzeniu się złogów kamiczych w obrębie dróg odprowadzających, sprzyja usuwaniu drobnego piasku, przeciwdziałając w ten sposób atakom kolki. Dlatego roślinne diuretyki pełnią ważną funkcję w profilaktyce kamicy. Przetwory z surowców o działaniu akwaretycznym zwiększają wydalanie wody z ustroju i w różnym stopniu wpływają na wydalanie elektrolitów. Roślinne saluretyki, obok wzmożonego wydzielania moczu, zwiększają również wydalanie elektrolitów. Przeciwwskazaniem do stosowania akwaretyków w przebiegu zapalenia dróg moczowych są obrzęki spowodowane niewydolnością krążenia i nerek [1, 3]. Sposób stosowania preparatów roślinnych o działaniu akwaretycznym określa ich dawkowanie zawarte w charakterystykach produktów leczniczych (ChPL) oraz forma podawania (tab. 1–6) [13–38]. Ważne jest, aby w trakcie terapii pacjent przyjmował dostatecznie dużo płynów, zwłaszcza przy stosowaniu produktów roślinnych zawierających ekstrakty suche, w formie kapsułek, tabletek czy tabletek drażowanych. Z tego względu korzystną formą podawania są napary przygotowywane z mieszanek ziołowych czy pojedynczych surowców roślinnych, np. Species diureticae (tab. 3, 4, 6), liść pokrzywy, liść brzozy, ziele skrzypu. Leki roślinne o właściwościach płuczących – akwaretyki – należy przyjmować aż do zupełnego ustąpienia objawów zapalnych dróg moczowych i powtarzać terapię w przypadku nawrotów [1].

Mechanizm działania akwaretyków

Większość surowców roślinnych o działaniu akwaretycznym stanowią surowce flawonoidowe, zawierające przede wszystkim pochodne flawonoli – kemferolu, kwercetyny, mirycetyny i in. W ich mechanizmie działania wymienia się wpływ hamujący na aktywność konwertazy angiotensyny (angiotensin-converting enzyme – ACE) oraz obojętnej endopeptydazy (neutral endopeptidase – NEP). Rezultatem jest spadek stężenia angiotensyny II (angiotensin II – Ang II) oraz wzrost stężenia peptydu natriuretycznego (atrial natriuretic peptide – ANP), co skutkuje zmniejszoną retencją jonów sodu i wody oraz działaniem rozkurczającym w obrębie kanalików nerkowych i zwiększeniem filtracji kłębuszkowej. Spośród związków flawonoidowych również flawony (luteolina) hamują aktywność obydwu enzymów, ale jest to działanie słabsze w porównaniu z flawonolami. Warto wspomnieć o niektórych proantocyjanidynach – procyjanidyna B (dimeryczna pochodna flawan-3-olu) dość silnie hamowała aktywność NEP. Działanie flawonoidów nie jest tak silne jak selektywnych inhibitorów ACE lub NEP, ale może odpowiadać za efekty diuretyczne bez obniżania ciśnienia jak w przypadku inhibitorów ACE [1–3, 12]. Ponadto wykazano, że flawonoidy, takie jak kwercetyna, kemferol i naryngenina, występujące np. w liściach pietruszki, wywierają antagonistyczny wpływ na receptory adenozynowe A1, co prowadzi do efektu moczopędnego [31]. Należy zauważyć, że konwencjonalne leki moczopędne często powodują hipokaliemię, podczas gdy wiele surowców roślinnych stanowi bogate źródło związków mineralnych, w tym potasu, i nie wykazuje tego efektu ubocznego [1, 31]. Szacuje się, że co najmniej 50 mg flawonoidów dziennie może powodować działanie moczopędne u ludzi [21].

Inne kierunki działania roślinnych diuretyków

Surowce roślinne charakteryzuje poliwalencja, czyli wielokierunkowość działania związana z faktem obecności w nich mieszanin wielu związków chemicznych zróżnicowanych strukturalnie i w zakresie aktywności biologicznej, przede wszystkim metabolitów wtórnych, ale również pierwotnych.

Działanie przeciwzapalne i antyoksydacyjne

Większość surowców roślinnych o działaniu diuretycznym ze względu na obecność związków flawonoidowych, głównie flawonolowych, wykazuje działanie przeciwzapalne i antyoksydacyjne. Wpływ flawonoli na stan zapalny jest wywierany głównie poprzez modulację funkcji leukocytów i oddziaływanie na wiele wewnątrzkomórkowych kinaz sygnałowych i fosfataz, enzymów oraz białek błonowych, które często mają kluczowe znaczenie dla określonej funkcji komórkowej. Wykazano, że kemferol hamuje ekspresję zapalnych cząsteczek ICAM-1 (intracellular adhesion molecule 1 – cząsteczki adhezji międzykomórkowej) i VCAM-1 (vascular cell adhesion molecule 1 – cząsteczki adhezji komórkowej naczyń) i ogranicza w ten sposób trwałą adhezję do śródbłonka naczyniowego odpowiednio leukocytów i makrofagów, co ma miejsce w początkowych etapach rozwoju stanu zapalnego [39]. Kilka badań in vitro z wykorzystaniem różnych linii komórkowych wykazało, że kwercetyna ogranicza stan zapalny poprzez hamowanie białek zaangażowanych w rozwój stanu zapalnego – czynnika martwicy nowotworu (tumor necrosis factor α – TNF-α) i inteleukin (IL)-6, IL-8, IL-1β [40]. Aktywność antyoksydacyjna związków flawonoidowych jest częścią ich działania przeciwzapalnego. Flawonole mają właściwości zmiatania wolnych rodników oraz hamowania procesów ich powstawania, co ma podstawowe znaczenie dla blokowania rozwoju stanu zapalnego, w trakcie którego neutrofile i makrofagi generują reaktywne formy tlenu (reactive oxygen species – ROS) w odpowiedzi na czynniki zapalne. Wykazano, że niektóre kwasy kawoilochinowe, obecne m.in. w zielu nawłoci, mają silniejsze właściwości antyoksydacyjne od flawonoli [19]. Działanie hamujące powstawanie ROS jest jednym z mechanizmów zapobiegania rozwojowi kamicy nerkowej [3, 12, 19, 21].

Działanie przeciwdrobnoustrojowe

Działanie przeciwdrobnoustrojowe przetworów roślinnych, w tym bakteriobójcze i bakteriostatyczne, jest wynikiem obecności glikozydowych pochodnych hydrochinonu – arbutyny jako glikozydu i jej estrów. Aktywną formą jest hydrochinon uwalniany z metabolizowanej do glukuronidu arbutyny pod wpływem enzymu β-glukuronidazy wydzielanego przez drobnoustroje E. coli, P. mirabilis, Klebsiella spp., Enterobacter spp. [1, 2, 13, 16]. Działanie przeciwdrobnoustrojowe w obrębie dróg moczowych wykazano również dla innych surowców roślinnych, ale jest ono słabsze w porównaniu z liśćmi borówki brusznicy i mącznicy lekarskiej zawierającymi arbutynę i jej pochodne [18, 20, 24, 37]. Ponadto wykazano hamujący wpływ niektórych przetworów roślinnych na powstawanie biofilmu bakteryjnego, np. z ziela skrzypu, liści brzozy czy liści pokrzywy.

Działanie antyadhezyjne

Właściwości antyadhezyjne przetworów roślinnych są obecnie brane pod uwagę jako główny mechanizm działania przeciwdrobnoustrojowego. Aktywność antyadhezyjna zawartych w nich związków może być związana z interakcją z białkami zewnętrznej błony bakteryjnej uropatogennej E. coli (uropathogenic strains of E. coli – UPEC), jak w przypadku wyciągów z kłącza perzu, a także z wpływem na nabłonek pęcherza, jak w przypadku wyciągów z liścia brzozy i liścia pokrzywy [30]. Właściwości antyadhezyjne początkowo ujawniono przede wszystkim dla owoców żurawiny, wykazując, że procyjanidyna A blokuje przyłączanie fimbrii E. coli do specyficznych receptorów nabłonka dróg moczowych [9, 41]. Właściwości antyadhezyjne są również potwierdzone w mechanizmach innych surowców roślinnych o działaniu diuretycznym, np. przetworu z naowocni fasoli, który znacząco zmniejszył adhezję bakterii UPEC do ludzkich komórek pęcherza moczowego w sposób zależny od stężenia [30].

Stymulacja wydzielania uromoduliny

W badaniu na ludziach wykazano, że przetwór z ziela skrzypu, obok zwiększenia diurezy, powodował wzrost poziomu w próbkach moczu białka Tamma-Horsfalla (Tamm-Horsfall protein – THP) – uromoduliny. Badanie ex vivo moczu o podwyższonych stężeniach THP wykazało dobrą korelację z efektami antyadhezyjnymi przeciwko szczepowi uropatogennemu UPEC NU14 do komórek linii pęcherza moczowego T24. Nie wykazano wpływu na wzrost i tworzenie biofilmu UPEC NU14 [26]. Podobnie w badaniach przetworu z żurawiny na 16 ochotnikach wykazano dodatnią korelację między zdolnością pobranych próbek moczu do przeciwdziałania adhezji a zawartością białka THP, przeciwdziałającego przyleganiu bakterii w nerkach [41]. Niektóre ftalidy występujące w owocach selera, surowcu roślinnym również o działaniu diuretycznym, wykazały właściwości stymulujące THP [42].

Działanie spazmolityczne

Ekstrakt z ziela nawłoci hamował skurcze izolowanych szczurzych pęcherzy moczowych poprzez efekt antymuskarynowy, hamując receptory M₂ i M₃ [19]. Działanie przeciwskurczowe obserwowano również dla korzenia lubczyka i pietruszki [31, 36].

Działanie przeciwkamicze

Główne mechanizmy działania surowców roślinnych oraz izolowanych z nich fitoskładników w leczeniu kamicy moczowej obejmują właściwości moczopędne, rozkurczowe i antyoksydacyjne, a także hamujące krystalizację, zarodkowanie i agregację kryształów [43].
Działanie przeciwkamicze obserwowano dla przetworów z korzenia pietruszki, ziela mniszka lekarskiego, kłącza perzu, liści pokrzywy oraz nasion fasoli indyjskiej. W większości badań odnotowano statystyczny wzrost diurezy, pH moczu oraz wzrost wydalania jonów wapnia [2, 43].
Stwierdzono, że korzeń pietruszki skutecznie reguluje pH moczu do wartości, przy której kryształy szczawianu wapnia mogą utrzymywać się w postaci rozproszonych cząstek, co może ułatwić ich eliminację u pacjentów z tendencją do tworzenia kamieni wapniowych. Działanie przeciwkamicze pietruszki było przedmiotem kilku badań in vivo na szczurach z wywołaną kamicą moczową, w których uzyskano podobne wyniki. W przypadku kamicy moczowej wywołanej glikolem etylenowym wodny wyciąg z części nadziemnych i korzeni pietruszki zmniejszył poziom mocznika i kwasu moczowego w surowicy. U szczurów karmionych glikolem etylenowym wodny wyciąg z korzeni i części nadziemnych pietruszki doprowadził do zmniejszenia liczby złogów szczawianu wapnia. Za właściwości przeciwkamicze prawdopodobnie w największym stopniu odpowiadają związki aktywne o działaniu antyoksydacyjnym (rutyna, kwercetyna, hiperozyd) [31].
Leiokarpozyd, związek fenolowy występujący w zielu nawłoci, podawany przez 6 tygodni (25 mg/kg p.o.), znacząco zahamował wzrost kamieni moczowych pochodzenia ludzkiego przeniesionych do pęcherza szczura [19].
Przetwory z nasion fasoli indyjskiej (Dolichos biflorus) w eksperymentalnych modelach kamicy nerkowej powodowały rozpuszczanie oraz hamowały zarodkowanie i agregację kryształów szczawianu wapnia. Podawanie D. biflorus pacjentom z kamicą szczawianową zmniejszało ryzyko nawrotu kamieni szczawianowo-wapniowych z lepszym wynikiem niż stosowanie cytrynianu potasu. W przypadku tego surowca zwraca się uwagę na działanie przeciwzapalne potwierdzone in vivo (hamowanie cyklooksygenazy, lipooksygenazy, syntazy tlenku azotu oraz podwyższanie poziomów enzymów antyoksydacyjnych) [44, 45]. Jest ono wiązane z mechanizmem działania przeciwkamiczego tego surowca i obecnością m.in. flawonoidów. Również w badaniu klinicznym połączonych przetworów z nasion fasoli indyjskiej i kłącza Cynodon dactylon wykazano zmniejszanie wielkości kamieni i skuteczne wspomaganie ich usuwania [46].

Produkty lecznicze roślinne stosowane w chorobach dróg moczowych

Produkty lecznicze roślinne dostępne na rynku aptecznym ze wskazaniami do stosowania w chorobach dróg moczowych (kategoria, postać, skład, charakterystyka kierunków działania) przedstawiono w tabelach, odpowiednio: tabela 3 – produkty lecznicze roślinne o działaniu odkażającym drogi moczowe, tabela 4 – produkty lecznicze roślinne o podstawowym działaniu diuretycznym, tabela 5 – produkty lecznicze roślinne o działaniu przeciwkamiczym. W ich charakterystyce kierowano się informacjami zawartymi w ChPL (tab. 6) oraz danymi naukowymi o działaniu poszczególnych surowców leczniczych – wynikami prac farmakognostycznych, badań aktywności biologicznej in vitro, in vitro i badań klinicznych.
Uwzględniając wyjątkowy skład (kompozycję) oraz wykazywane szersze spektrum działania w obrębie dróg moczowych, poniżej omówiono bardziej szczegółowo profil działania dwóch produktów: Uroseptu (Poznańskie Zakłady Zielarskie Herbapol SA) (tab. 1, 3) oraz Nefrolu (Krakowskie Zakłady Zielarskie Herbapol w Krakowie SA) (tab. 1, 5).
Urosept – obok przetworów z surowców roślinnych o działaniu odkażającym drogi moczowe (liść borówki brusznicy), surowców cennych w terapii przepłukującej (liść brzozy, naowocnia fasoli, korzeń pietruszki), surowców o właściwościach antyadhezyjnych (naowocnia fasoli, liść brzozy), przeciwzapalnych (ziele rumianku) – zawiera cytryniany potasu i sodu. Wykazano, że cytrynian potasu i sodu zapobiega rozwojowi mikrokamienia nerkowego w objawowej kamicy u pacjentów z tendencją do tworzenia kamieni wapniowych [47]. Cytryniany obniżają wysycenie moczu wapniem, hamują krystalizację soli wapnia i tworzą rozpuszczalne połączenia z wapniem. Są wykorzystywane do alkalizacji moczu (pH ok. 6,5) w przypadkach związanych z hipermoczanurią. Cytrynian potasu jest stosowany w kamicy szczawianowo-wapniowej, w której jedynym zaburzeniem jest idiopatyczna hipocytrynianuria [47, 48]. O działaniu korzenia pietruszki – składnika Uroseptu – regulującym pH moczu do wartości, przy której kryształy szczawianu wapnia mogą się utrzymywać w postaci rozproszonych cząstek i są łatwiej eliminowane, wspomniano powyżej. Połączenie cytrynianów i przetworów roślinnych w Urosepcie, rozszerza zakres jego skutecznych zastosowań. Produkt ma wskazania do stosowania zarówno w stanach zapalnych dróg moczowych wywołanych zakażeniem bakteryjnym, jak i w kamicy moczowej, w profilaktyce i terapii wspomagającej w przypadku piasku w drogach moczowych. Urosept zawiera liść borówki brusznicy – źródło pochodnych hydrochinonu o wykazanych właściwościach przeciwbakteryjnych [15]. Z tego powodu spośród innych produktów wyróżnia się silniejszym działaniem dezynfekującym, odkażającym drogi moczowe. Wykazano bezpieczeństwo stosowania produktów roślinnych zawierających pochodne hydrochinonu w określonych dawkach, które dla liścia mącznicy stosowanego samodzielnie według EMA mieszczą się w zakresie 200–840 mg hydrochinonu (w przeliczeniu na arbutynę) w ekstrakcie suchym z tego surowca [49].
Nefrol zawiera przetwory z surowców roślinnych o działaniu diuretycznym: wyciągi z ziela nawłoci, naowocni fasoli, korzenia mniszka lekarskiego z zielem, występujące również w innych produktach leczniczych. Współdecydują one o efekcie przepłukującym drogi moczowe, przeciwzapalnym, w tym antyoksydacyjnym, a potencjalnie również antyadhezyjnym. Nefrol działa rozkurczająco na mięś­niówkę gładką dróg moczowych, a efekt ten jest silniejszy w porównaniu z innymi lekami z uwagi na obecność w jego składzie wyciągu z owoców aminka egipskiego, zawierającego pochodne chromonu o działaniu spazmolitycznym (kelina, wisnagina) na mięśniówkę gładką. Efekt rozkurczający jest szczególnie ważny, jeżeli produkt roślinny stosuje się w profilaktyce kamicy lub terapii wypłukującej złogi piasku. Wykazano, że wyciągi z owoców Ammi visnaga mają działanie moczopędne i są skuteczne w leczeniu kamicy nerkowej i mocznicy. Chronią komórki nabłonka nerkowego przed uszkodzeniem przez kryształy szczawianu wapnia i zapobiegają tworzeniu się szczawianów, które jest związane z hiperoksalurią, poprzez zwiększanie pH moczu. Napary z owoców aminka egipskiego były stosowane przez starożytnych Egipcjan w napadach kolki nerkowej [50].
Spośród leków roślinnych o działaniu diuretycznym i odkażającym drogi moczowe należy również wymienić pojedyncze wysuszone surowce roślinne, omówione powyżej, dostępne jako wysuszone zioła pojedyncze zamknięte w saszetkach do jednorazowego zaparzania, np. liść mącznicy, liść brzozy (Laboratorium Farmaceutyczne Labofarm Sp. z o.o. Sp. k.), ziele skrzypu, liść pokrzywy (Laboratorium Farmaceutyczne Labofarm Sp. z o.o. Sp. k.; Zakład Zielarski Kawon-Hurt Nowak Sp. J.) oraz soki otrzymywane ze świeżych surowców – Succus Betulae, Succus Taraxaci, Succus Urticae (Phytopharm Klęka SA).

Piśmiennictwo