Psychospołeczne funkcjonowanie kobiet po mastektomii. Część I. Subiektywna ocena wybranych aspektów życia przez kobiety po mastektomii

Wstęp

Nowotwór piersi jest najczęściej występującym nowotworem u kobiet i jednocześnie najlepiej poznanym pod względem implikacji psychologicznych [1, 2]. Zabieg mastektomii stanowi wysoce traumatyczne przeżycie dla kobiety i może mieć wiele następstw emocjonalnych składających się na tzw. zespół połowy kobiety (half woman complex), który przejawia się m.in. zaniżoną samooceną, brakiem akceptacji swojego ciała, obawą przed utratą partnera oraz własnej atrakcyjności seksualnej [3–5]. Sposób, w jaki kobieta postrzega chorobę, uwarunkowany jest wieloma czynnikami: wiekiem, rolą społeczną, znaczeniem, jakie przypisuje wyglądowi zewnętrznemu i atrakcyjności seksualnej, i in. [2]. Często kobiety, które przeszły zabieg amputacji piersi, czują niechęć do oglądania swojego wizerunku w lustrze oraz postrzegają siebie jako nieatrakcyjne seksualnie. Kobiety młode, zamężne i mające małe dzieci bardziej koncentrują się na dążeniu do odzyskania zdrowia i sprawności fizycznej, a mniejszą wagę przywiązują do swojej powierzchowności [1, 2]. Z kolei dla młodych i niezamężnych kobiet utrata piersi i związana z tym zmiana w wyglądzie zewnętrznym stanowi duży problem, ponieważ w ich przekonaniu zmniejsza szansę na znalezienie życiowego partnera. U kobiet zamężnych, zwłaszcza tych, które nie mogą liczyć na adekwatne wsparcie emocjonalne ze strony małżonka, amputacja piersi może powodować problemy we współżyciu seksualnym [1]. Kobiety po 65. roku życia, nierzadko już samotne i pozbawione wsparcia, częściej reagują depresją na utratę piersi. Zdarza się również, że kobiety pozostające w związkach wymagają pomocy psychologicznej, ponieważ tkwią w przekonaniu o swojej niskiej wartości i nie są w stanie korzystać ze wsparcia oferowanego przez partnera [6]. Jest to zjawisko niekorzystne, ponieważ właśnie umiejętność dostrzegania wsparcia społecznego i korzystania z niego, obok posiadania zainteresowań oraz poczucia kontroli nad sytuacjami stresogennymi, jest czynnikiem odgrywającym istotną rolę w procesie przystosowania się do choroby [7]. Umiejętność podejmowania działań zmierzających do walki z chorobą i czerpania radości z życia oraz nadzieja mają pozytywny wpływ na funkcjonowanie kobiet na różnych płaszczyznach psychospołecznych [8].

Cel pracy

Celem pracy była ocena wybranych aspektów życia przez kobiety po zabiegu mastektomii.

Materiał i metody

Badania przeprowadzono w grupie 53 kobiet ze Stowarzyszenia Kobiet z Problemami Onkologicznymi „Amazonka” w Tarnowie oraz Brzesku. Jako kryterium doboru grupy badawczej przyjęto wykonaną w przeszłości mastektomię. Jedną ankietę wykluczono z dalszej analizy, ponieważ respondentka miała wykonaną operację oszczędzającą piersi. Ostatecznej analizie poddano zatem 52 ankiety. Jako narzędzie badawcze wykorzystano autorski kwestionariusz ankiety, składający się z metryczki oraz tabeli zawierającej pięć ocenianych aspektów życia. Zadaniem respondentek była ocena relacji rodzinnych, życia towarzyskiego, życia intymnego, atrakcyjności fizycznej oraz aktualnego samopoczucia w porównaniu z okresem przed zabiegiem mastektomii poprzez wstawienie znaku X w odpowiedniej kolumnie. Do wyboru było sześć wariantów odpowiedzi: dużo gorzej, gorzej, tak samo, lepiej, dużo lepiej, trudno powiedzieć. Kobiety zostały poinformowane, że ankieta jest anonimowa, a odpowiedzi będą wykorzystane wyłącznie do celów naukowych.
Pozyskany materiał poddano analizie statystycznej przy użyciu testu χ2 oraz testu U Manna-Whitneya, przyjmując jako istotną statystycznie wartość p < 0,05, oraz elementów statystyki opisowej, takich jak: wartość minimalna (Min.), wartość maksymalna (Max.), średnia arytmetyczna (M), odchylenie standardowe (SD), mediana (Me) oraz kwartyl dolny (Q1) i górny (Q3).

Wyniki

Badaniem objęto grupę 52 kobiet w wieku 40–82 lat. Najmłodsza kobieta w chwili zabiegu liczyła 35 lat, najstarsza 72 lata. Czas, jaki upłynął od wykonania zabiegu mastektomii wynosił 0–26 lat. Szczegółową analizę struktury wieku pacjentek oraz czasu, jaki upłynął od zabiegu, przedstawia tabela 1. W analizowanej grupie dominowały mieszkanki miast (92%), nieaktywne zawodowo z powodu emerytury lub renty (87%). Zdecydowaną większość ankietowanych stanowiły kobiety zamężne (69%) oraz mające potomstwo (94%).
Więcej niż połowa ankietowanych (58%) oceniła swoje relacje rodzinne tak samo jak przed zabiegiem mastektomii, niemal tyle samo kobiet wybrało odpowiedź gorzej (10%) lub dużo lepiej (11%). Życie towarzyskie na takim samym poziomie jak przed zabiegiem oceniło 54% ankietowanych, a 21% postrzegało je jako lepsze. Mniej niż połowa kobiet (42%) oceniła swoje życie intymne tak samo jak przed operacją.
Zwraca uwagę fakt, że 1/4 ankietowanych nie potrafiła udzielić jednoznacznej odpowiedzi, natomiast 13% kobiet w ogóle nie odpowiedziało na to pytanie. Wśród ankietowanych kobiet 34% deklarowało, że ocenia swoją atrakcyjność fizyczną po zabiegu mastektomii tak samo jak przed zabiegiem, natomiast 31% respondentek oceniało ją gorzej. Część ankietowanych oceniła swoją atrakcyjność fizyczną lepiej (15%) oraz dużo lepiej (8%) niż przed operacją. Oceniając swoje samopoczucie, nieco więcej niż 1/3 ankietowanych deklarowało, że jest ono takie samo jak przed zabiegiem, natomiast 25% oceniło je jako gorsze. Lepiej niż przed zabiegiem czuło się 13% respondentek i taki sam odsetek badanych wstrzymał się od oceny tego aspektu (tab. 2).
Przeprowadzono analizę porównawczą oceny poszczególnych aspektów życia przez respondentki w kategoriach gorzej/dużo gorzej oraz lepiej/dużo lepiej. Wynika z niej, że kobiety po mastektomii istotnie częściej postrzegają relacje rodzinne i towarzyskie lepiej/dużo lepiej niż gorzej (tab. 3). Na uwagę zasługuje fakt, że żadna z ankietowanych nie oceniła swoich relacji rodzinnych i życia towarzyskiego dużo gorzej niż przed zabiegiem.
Osoby, u których wykonano zabieg w młodszym wieku, lepiej/dużo lepiej postrzegały relacje rodzinne i miały lepsze/dużo lepsze samopoczucie, natomiast osoby starsze postrzegały relacje rodzinne gorzej, atrakcyjność fizyczną i samopoczucie gorzej/dużo gorzej, jednak nie były to zależności istotne statystycznie. Również czas, jaki upłynął od mastektomii, nie miał istotnego wpływu na postrzeganie przez respondentki ocenianych aspektów życia (tab. 4).

Dyskusja

Analiza materiału własnego wykazała, że dla większości ankietowanych (58%) relacje rodzinne nie uległy zmianie w porównaniu z okresem sprzed zabiegu mastektomii, a prawie 1/3 ankietowanych (29%) oceniła je lepiej/dużo lepiej. Z analizy piśmiennictwa wynika, że czynnikiem ułatwiającym pokonanie choroby oraz zaakceptowanie zmian wynikających z utraty piersi może być posiadanie pełnej rodziny oraz wsparcie męża lub życiowego partnera [5]. Stępień i Wiraszka [9] na podstawie badań dotyczących znaczenia rodziny w adaptacji funkcjonalnej kobiet po mastektomii wykazały, że satysfakcjonujące życie rodzinne wpływa pozytywnie na stan emocjonalny kobiet oraz ich funkcjonowanie w życiu codziennym. Z badań Bulsy i wsp. [10] wynika, że dla kobiet leczonych z powodu raka piersi najważniejszym celem w życiu – obok zdrowia – było wychowanie dzieci i udane małżeństwo. Rodzina była dla ankietowanych istotną wartością, stanowiła bowiem źródło ponadprzeciętnego zadowolenia z życia. Podobne wyniki uzyskali Nowicki i wsp. [7] w pracy dotyczącej wpływu choroby na życie emocjonalne kobiet po operacji raka piersi. Z przeprowadzonych badań wynika, że udane życie rodzinne i szczęście dzieci stanowiły najistotniejsze – obok zdrowia – wartości dla ankietowanych. Ponadto posiadanie kompletnej rodziny warunkowało szybszą adaptację do zmian wynikających z choroby.
Literatura wskazuje również na istnienie zjawiska „znajdowania korzyści”, przejawiającego się modyfikacją celów i priorytetów życiowych przez osoby dotknięte chorobą, np. poświęcanie więcej czasu rodzinie niż w okresie przed zachorowaniem [8].
W przedstawionej pracy własnej odsetek respondentek oceniających swoje życie towarzyskie po zabiegu mastektomii lepiej/dużo lepiej był istotnie wyższy niż odsetek oceniających je gorzej. Może to wynikać z faktu, że wszystkie ankietowane kobiety były zrzeszone w Stowarzyszeniach „Amazonka”. Z przeglądu dostępnego piśmiennictwa wynika, że czynne uczestnictwo w spotkaniach członkiń klubu zapobiega izolacji społecznej oraz sprzyja podtrzymywaniu i rozwijaniu aktywności towarzyskiej, co z kolei może się przyczynić do poprawy samopoczucia [7]. Aktywność towarzyska może mieć wpływ na wzrost akceptacji własnej osoby oraz aktualnej sytuacji życiowej, a w konsekwencji na pokonanie choroby [3, 7].
Analiza oceny życia intymnego w materiale własnym wykazała, że nieco mniej niż połowa ankietowanych (42%) oceniła je tak samo jak przed zabiegiem. Gorzej/dużo gorzej niż przed mastektomią oceniło swoje życie intymne 10% ankietowanych i taki sam odsetek (10%) deklarował, że jest ono lepsze/dużo lepsze. W badaniu przeprowadzonym przez Stadnicką i wsp. [5] w 121-osobowej grupie kobiet po zabiegu mastektomii ponad 1/3 ankietowanych oceniła swoje relacje intymne jako trochę gorsze niż przed chorobą, jednak niemal dla takiego samego odsetka były one porównywalne. W badaniu przeprowadzonym w grupie 70 kobiet zrzeszonych w klubie „Amazonka” przez Musiał i wsp. [11] nieco więcej niż połowa ankietowanych określiła się jako ani zadowolona, ani niezadowolona ze swojego życia seksualnego, natomiast jako bardzo niezadowolona tylko 1,4%. Mroczek i wsp. [12], badając funkcjonowanie psychoseksualne po leczeniu raka piersi w grupie 103 kobiet, stwierdziły, że ponad połowa kobiet po zabiegu uważała się za atrakcyjne jako kobiety i partnerki seksualne. Niemal porównywalny odsetek kobiet nie zauważył zmian w zachowaniu partnera w relacjach intymnych, a nieco ponad 20% deklarowało poprawę relacji partnerskich. Nieco inne wyniki uzyskał Zdończyk [13], badając zdrowie seksualne kobiet po operacji z powodu raka piersi. Z badań przeprowadzonych w grupie 221 amazonek wynikało, że co czwarta ankietowana była niezadowolona z relacji intymnych ze swoim partnerem. Przed rozpoznaniem choroby odsetek kobiet zadowolonych ze swojego życia seksualnego wynosił 70%, a po zabiegu zmniejszył się o 20%. W analizowanym materiale własnym zwraca uwagę fakt, że 25% ankietowanych miało problem ze sformułowaniem jednoznacznej oceny swoich relacji intymnych po zabiegu mastektomii, a 13% w ogóle nie oceniło tego aspektu życia. Opisana sytuacja pozwala przypuszczać, że kwestie związane z życiem intymnym stanowią dla niektórych kobiet temat wstydliwy. Ponadto brak odpowiedzi może wynikać z faktu, że ankietowane z jakichś względów nie podejmują aktywności seksualnej.
W przedstawionej pracy własnej odsetek respondentek, które oceniły swoją atrakcyjność fizycz­ną tak samo jak przed zabiegiem, wynosił 34%. Porównywalna liczba kobiet oceniła jednak swoją atrakcyjność fizyczną gorzej/dużo gorzej niż przed operacją. Należałoby się zastanowić, które czynniki psychospołeczne i w jaki sposób wpływają na postrzeganie własnej atrakcyjności fizycznej przez kobiety. Ze względu na obszerność oraz znaczenie zagadnienia warto byłoby przeprowadzić odrębne badania, które dałyby odpowiedź na pytanie, jaki wpływ na percepcję własnej atrakcyjności fizycznej kobiet po mastektomii ma posiadanie partnera, jakość relacji z partnerem, typ osobowości kobiety oraz jej funkcjonowanie psychospołeczne przed zabiegiem.
W badaniach Groszek i wsp. [14] tylko 15% kobiet deklarowało brak akceptacji swojego wyglądu po zabiegu, natomiast dla pozostałych 85% wygląd nie stanowił problemu. Z badań przedstawionych przez Mroczek i wsp. [12] wynika, że nieco mniej niż połowa kobiet uważała, że mastektomia przyczyniła się do utraty ich atrakcyjności fizycznej, przy czym najwięcej ankietowanych jako atrybut kobiecości wskazało właśnie piersi. Z kolei w badaniu Musiał i wsp. [11] całkowitą zdolność do zaakceptowania swojego wyglądu po odjęciu piersi deklarowało tylko 5,7% ankietowanych, a 40% akceptowało swój wygląd w większości.
W badaniach własnych niemal 30% ankietowanych deklarowało gorsze/dużo gorsze samopoczucie niż przed zabiegiem. Badania przeprowadzone przez Bulsę i wsp. [10] w grupie kobiet poddanych chemioterapii po leczeniu operacyjnym raka piersi wykazały, że ponad 60% badanych towarzyszyło uczucie smutku i przygnębienia. Z kolei Groszek i wsp. [14], badając grupę 40 kobiet poddanych operacji z powodu raka piersi w czasie od roku do powyżej 10 lat, stwierdzili, że obniżenie nastroju, przygnębienie i smutek odczuwane czasami deklarowała nieco ponad połowa badanych, a ponad 20% ankietowanych emocje te towarzyszyły często.
Analiza materiału własnego nie wykazała istotnych zależności pomiędzy postrzeganiem ocenianych aspektów życia w kategoriach lepiej/dużo lepiej oraz gorzej/dużo gorzej a wiekiem, w jakim został przeprowadzony zabieg mastektomii, oraz czasem, jaki upłynął od zabiegu. Podobne wyniki uzyskali Zdończyk i Rynkiewicz [15], badając jakość życia po leczeniu operacyjnym raka piersi wśród 221 kobiet zrzeszonych w Stowarzyszeniu „Amazonka” na terenie trzech województw. Autorzy doszli do wniosku, że czas od zabiegu nie wpływa na ocenę jakości życia ankietowanych.

Wnioski

Choroba nowotworowa miała pozytywny wpływ na kształtowanie relacji rodzinnych. Stosunkowo wysoki odsetek kobiet mających satysfakcjonujące życie rodzinne może świadczyć o tym, że kobiety w okresie pooperacyjnym mogły liczyć na wsparcie rodziny. Można przypuszczać, że satysfakcjonujące życie towarzyskie ankietowanych wynikało z przynależności do klubu „Amazonka”, która pozwala na podtrzymywanie kontaktów społecznych oraz otrzymywanie wsparcia. Wiek respondentek oraz czas, jaki upłynął od zabiegu mastektomii, nie miały istotnego wpływu na ocenę relacji rodzinnych i towarzyskich, życia intymnego, postrzegania własnej atrakcyjności fizycznej oraz samopoczucia.
Zasadne wydaje się przeprowadzenie w przyszłości badań, które pozwolą na zidentyfikowanie czynników wpływających na sposób postrzegania swojej atrakcyjności fizycznej przez kobiety po mastektomii oraz określenie przyczyn trudności w wypowiadaniu się przez kobiety na temat życia intymnego.

Oświadczenie

Autorki nie zgłaszają konfliktu interesów.

Piśmiennictwo

1. de Walden-Gałuszko K, Majkowicz M, Trojanowski L, Trzebiatowska I. Jakość życia u kobiet z nowotworem gruczołu piersiowego. W: Jakość życia w chorobie nowotworowej. de Walden-Gałuszko K, Majkowicz M (red.). Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1994; 105-112.
2. de Walden-Gałuszko K. Wybrane zagadnienia z psychoonkologii i psychotanatologii. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1992; 26-27.
3. Gałuszka G, Gałuszka R, Kolasa I i wsp. Ocena wybranych wskaźników jakości życia u kobiet po mastektomii. Zdrowie publiczne standardem dobrostanu. Wydawnictwo Naukowe Neuro Centrum, Lublin 2018; 85-98.
4. Pawlik M, Karczmarek-Borowska B. Akceptacja choroby nowotworowej u kobiet po mastektomii. Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego i Narodowego Instytutu Leków w Warszawie 2013; 2: 203-211.
5. Stadnicka G, Pawłowska-Muc A, Bańkowska B, Sadowska M. Jakość życia kobiet po amputacji piersi. Eur J Med Technol 2014; 4: 8-14.
6. de Walden-Gałuszko K. Psychoonkologia w praktyce klinicznej. PZWL, Warszawa 2011; 79-82.
7. Nowicki A, Kwasińska E, Rzepka K i wsp. Wpływ choroby na życie emocjonalne kobiet po operacji raka piersi zrzeszonych w klubach „Amazonka”. Ann Acad Med Stetin 2009; 55: 81-85.
8. Wiśniewska LA, Karolska M. Doświadczenie choroby nowotworowej w relacjach kobiet po mastektomii. Psychoonkologia 2017; 21: 75-85.
9. Stępień R, Wiraszka G. Znaczenie rodziny w adaptacji funkcjonalnej kobiet po radykalnym leczeniu chirurgicznym raka piersi. Probl Pielęg 2011; 19: 372-377.
10. Bulsa M, Rzepa T, Foszczyńska-Kłoda M i wsp. Stan psychiczny kobiet po mastektomii. Doniesienie z badań. Post Psychiatr Neurol 2002; 11: 55-70.
11. Musiał Z, Sendecka W, Zalewska-Puchała J. Jakość życia kobiet po mastektomii. Probl Pielęg 2013; 21: 38-46.
12. Mroczek B, Kurpas D, Grochans E i wsp. Funkcjonowanie psychoseksualne kobiet po leczeniu raka sutka. Psychiatr Pol 2012; 46: 51-61.
13. Zdończyk SA. Zdrowie seksualne kobiet po leczeniu chirurgicznym raka piersi. Pielęg Pol 2015; 55: 38-46.
14. Groszek P, Samoliński B, Krzych-Fałta E. Problemy zdrowotne kobiet po mastektomii. Pielęg XXI w 2017; 16: 5-14.
15. Zdończyk SA, Rynkiewicz M. Jakość życia kobiet po leczeniu operacyjnym raka gruczołu piersiowego. Pielęg Pol 2015; 56: 153-158.