Wystąpienie lub zaostrzenie liszaja płaskiego po przebyciu COVID-19 i szczepieniu przeciw COVID-19

INTRODUCTION

Lichen planus is a chronic inflammatory T cell-mediated skin disease which affects up to 1% of the population globally. Lichen planus is characterized by purple, flat-topped, pruritic cutaneous papules usually present on the wrists, lower back and ankles. Lichen planus may also affect mucous membranes, hair and nails. Lichen planus may lead to white reticular lesions and painful erosions in the mucous membranes such as oral mucosa and genital mucosa. Lichen planus usually affects middle-aged individuals. Cutaneous lichen planus affects both genders equally, whereas oral lichen planus is more common in women than in men. Lichen planus shows clinical diversity due to its subtypes and uncommon clinical presentations such as lichen planus pigmentosus, atrophic lichen planus and linear lichen planus [1]. The exact cause of lichen planus remains unknown. However, it has been suggested that autoimmune mechanisms which include CD8+ cytotoxic T cell activation might play a major role in the etiopathogenesis of lichen planus. Altered cytokine and chemokine expression such as increased interleukin (IL)-5, IL-6, IL-8 and tumor necrosis factor-a levels have also been detected in patients with lichen planus. Furthermore, genetic susceptibility and external triggering factors such as infections, vaccines and medications have been implicated in the development of lichen planus [1, 2]. For instance, hepatitis C virus, human papillomavirus, herpes simplex virus infections, influenza and hepatitis B virus vaccines, thiazide diuretics and antimalarial drugs have been associated with lichen planus [1].
Coronavirus disease 2019 (COVID-19) is a systemic infection caused by severe acute respiratory syndrome coronavirus 2 (SARS CoV 2). COVID-19 may present with various skin manifestations such as chilblain-like lesions, maculopapular eruption and urticaria [3]. Lichen planus has also been associated with COVID-19. Moreover, the onset and exacerbation of lichen planus have been reported after vaccination against COVID-19. It has been suggested that COVID-19 spike protein might cause alteration in T cell functions and increased cytokine levels which were implicated in the etiopathogenesis of lichen planus either in patients infected with SARS CoV 2 or patients that received COVID-19 vaccines. On the other hand, it has been suggested that the SARS-CoV-2 antigens which could imitate some antigens located on the basal keratinocytes might play a role in the development of lichen planus after COVID-19. Nevertheless, the relationship between COVID-19 and lichen planus remains controversial [2]. Herein, studies that reported the onset or exacerbation of lichen planus after COVID-19 and vaccination against COVID-19 have been reviewed. Between December 2019 and March 2023, 45 articles (28 letters to the Editor, 8 case reports, 5 original articles, 4 short reports) in PubMed database were evaluated by searching the following key words: COVID-19, cutaneous, lichen planus, SARS CoV 2 and vaccine.

ARTICLES THAT REPORTED THE ONSET OF LICHEN PLANUS FOLLOWING COVID-19

Saleh et al. reported a 63-year-old male patient with erosive lesions on the buccal mucosa and tongue which appeared a month after COVID-19. The definitive diagnosis of lichen planus was made based on histopathological evaluation of the specimen obtained from the left buccal mucosa. In addition, Saleh et al. reported brown colored, itchy macules on the anterior region of the patient’s arm. However, histopathological examination was not performed since the patient refused to undergo the skin biopsy. Marked improvement was obtained in the oral lesions 4 weeks after topical glucocorticosteroid treatment [4].
Gimeno Castillo et al. reported a 51-year-old female patient who presented with pruritic cutaneous lesions that appeared 3 weeks after COVID-19. Dermatological examination revealed polygonal papules on the hands, feet and lumbar area 3 months after the initiation of cutaneous findings. The definitive diagnosis of lichen planus was made based on skin biopsy and histopathological examination. A partial response was achieved after oral and topical glucocorticosteroid treatment. Since the patient previously received lopinavir/ritonavir for the treatment of COVID-19, Gimeno Castillo et al. stated that bearing in mind COVID-19-related, idiopathic or drug-induced lichen planus, the most probable diagnosis in their patient was COVID-related disease [5].
Diaz-Guimaraens et al. reported a 52-year-old female patient with annular lichen planus accompanied by oral mucosa involvement which developed 5 days after the appearance of COVID-19 symptoms. Diaz-Guimaraens et al. stated that the cutaneous lesion was successfully treated with topical clobetasol propionate 0.05% without any recurrence [6].
Burgos-Blasco et al. reported a 56-year-old female patient who presented with white linear lesions on both buccal mucosa and was clinically diagnosed with lichen planus a month after COVID-19. Burgos-Blasco et al. stated that the patient also had squamous plaques on the trunk which were compatible with pityriasis rosea and she previously developed pseudo chilblain due to COVID-19 [7].
Mondadori et al. reported annular lichen planus that developed a week after the initiation of COVID-19 on the legs of a 56-year-old male patient with a known human immunodeficiency virus (HIV) infection. Despite the relationship between HIV infection and lichen planus, Mondadori et al. stated that annular lichen planus was triggered by COVID-19 in their patient due to 24-year history of HIV infection and long-term use of anti-HIV drugs without a change [8].
In a prospective study by Fidan et al., oral mucosa findings have been evaluated in 74 patients with COVID-19. Fidan et al. reported that 58 patients with COVID-19 had oral lesions such as aphthous ulcer, erythema and lichen planus. Among them, aphthous ulcer was the most frequent finding, whereas oral lichen planus was detected in 12 (20.6%) patients [9]. Articles which reported patients with lichen planus occurred after COVID-19 were stated in table 1.

ARTICLES THAT REPORTED THE ONSET AND EXACERBATION OF LICHEN PLANUS FOLLOWING VACCINATION AGAINST COVID-19

Picone et al. reported an 81-year-old male patient who developed lichen planus 7 days after the administration of Moderna COVID-19 vaccine. He presented with cutaneous and oral mucosal papules, however, clinical remission was achieved after antihistamine and topical steroid treatment [10].
Kaomongkolgit et al. reported a 28-year-old female patient who presented with white papules and reticular lesions on the buccal mucosa and tongue following Pfizer-BioNTech COVID-19 vaccination and was diagnosed with oral lichen planus. Marked improvement was achieved in symptoms by topical steroid treatment [11].
Caggiano et al. reported a 40-year-old male patient who developed oral lichen planus characterized by reticular patches and erosive lesions bilaterally on the buccal mucosa 1 month after getting Comirnaty® COVID-19 vaccine [12].
Sun et al. reported a 64-year-old female patient who developed lichen planus pigmentosus inversus in the intertriginous areas after getting the first dose of Oxford-AstraZeneca COVID-19 vaccine as well as worsening of the lesions after the second dose of the same vaccine. Minor response was obtained after topical betamethasone treatment [13].
Diab et al. reported 2 cases, the first patient was a 60-year-old female with known lichen planopilaris which was in remission for the last 4 years. However, 14 days after the second dose of AstraZeneca COVID-19 vaccine, her lichen planopilaris relapsed and she developed skin lesions on the face diagnosed with lichen planus histopathologically. Gradual response was obtained after intralesional steroid and tofacitinib treatment. The other patient was a 55-year-old female with lichen planus papules on the legs and buttocks. The lesions exacerbated 3 days after the first dose of Sinopharm COVID-19 vaccine as well as after the second dose of the same vaccine. Diab et al. revealed that the lesions showed improvement after treatment with metronidazole [14].
Edek et al. reported a 52-year-old male patient diagnosed with lichen planus pigmentosus inversus accompanied by nail findings after getting the third dose of Pfizer-BioNTech COVID-19 vaccine. Cutaneous lesions appeared a week after the vaccination, 2 weeks after that, nail involvement was noted. He was treated with topical and intralesional application of glucocorticosteroids [15].
Troeltzsch et al. reported a 49-year-old male patient with oral lichen planus characterized by mucosal discomfort, white plaques and reticular lesions that developed 6 days after Ad26.COV2.S COVID-19 vaccine. Significant response was stated after topical steroid treatment [16].
Satılmış Kaya et al. reported a 60-year-old female patient with lichen planus papules that appeared 6 days after the first dose of CoronaVac COVID-19 vaccine and exacerbated after the second dose [17].
Ceballos et al. reported 2 patients with lichen planus induced by COVID-19 vaccination. The first patient was a 54-year-old female with psoriasis under ixekizumab treatment. Ceballos et al. revealed that the patient developed violaceous itchy papules on the flexural surface of the arms following Pfizer-BioNTech COVID-19 vaccine, which were clinically consistent with lichen planus and treated with topical steroids. The other patient was a 61-year-old male who developed itchy papular lesions on the trunk and extremities and was diagnosed with lichen planus. The lesions appeared after the first dose of Oxford-AstraZeneca COVID-19 vaccine and recurred after the second dose of the same vaccine. Ceballos et al. revealed that the latter eruption was milder and complete response was achieved after treatment with topical glucocorticosteroids [18].
Sharda et al. reported a 35-year-old female with oral lichen planus induced by COVID-19 vaccination. The patient had white reticular lesions and erosions on the oral mucosa and the major symptom was burning sensation caused by spicy diet [19].
Chaima et al. reported a rapid onset of lichen planus pigmentosus in a 50-year-old male due to Oxford-AstraZeneca COVID-19 vaccine. Chaima et al. stated that the brown colored macules were located on both arms and showed poor response to topical glucocorticosteroid treatment [20].
Zagaria et al. reported a 54-year-old male patient with lichen planus induced by BNT162b2 mRNA COVID-19 vaccine. The skin lesions were distributed on the trunk and extremities, while the nail involvement was most prominent on the right second fingernail. Reflectance confocal microscopy and histopathological examination were performed to reach the definitive diagnosis and the patient was treated with systemic prednisolone without a recurrence [21].
Masseran et al. reported a 65-year-old female patient with lichen planus related to AstraZeneca COVID-19 vaccine. Hyperpigmented plaques appeared 10 days after the administration of the first dose of the vaccine and were located on the arms, legs and buttocks. Furthermore, the lesions exacerbated 7 days after the second dose of the vaccine and erythematous papules spread to the abdomen and all extremities. Masseran et al. revealed that lesions showed near complete response after treatment with topical clobetasol propionate for 4 weeks [22].
Gamonal et al. reported an 86-year-old male patient with lichen planus that appeared 7 days after the first dose of ChAdOx1 nCoV-19 vaccine and exacerbated after the second dose of the same vaccine. Erythematous squamous plaques appeared on the extremities and then spread to trunk. In addition, Gamonal et al. stated that the patient also developed vitiligo on the upper eyelids, hand and arm accompanied by poliosis of eyelashes after the second dose of the vaccine. He was recommended to use topical 0.05% halobetasol propionate [23].
Awada et al. reported a 44-year-old male patient with inverse lichen planus which was triggered by Oxford-AstraZeneca COVID-19 vaccine. Erythematous papules were located in the armpits and treated with topical betamethasone applied once a day for 4 weeks [24].
Sharma et al. reported atrophic lichen planus related to Covishield™ COVID-19 vaccine in a 31-year-old female patient who already had hepatitis C virus infection. Hyperpigmented and atrophic papules first appeared on the chest 8 days after the administration of the first dose of the vaccine and then spread to all body in 15 days. Sharma et al. revealed that the patient started to take topical tacrolimus for atrophic lichen planus and antiviral treatment for hepatitis C virus infection [25].
Kato et al. reported a 57-year-old female patient with linear lichen planus that developed after the third dose of Pfizer-BioNTech COVID-19 vaccine. The erythematous, brown colored papular lesions were distributed along the lines of Blaschko on the left arm. The lesions responded to 6-week treatment of topical steroids, however, they left post-inflammatory pigmentation [26].
Hlaca et al. reported 2 patients with lichen planus related to COVID-19 vaccination. The first patient was an 82-year-old female admitted with widespread, purple colored, squamous papules which occurred after getting Pfizer-BioNTech COVID-19 vaccine. She was diagnosed with lichen planus and thus treated with systemic prednisolone and gradual improvement was achieved. The other patient was a 68-year-old female with a 10-year history of lichen planus in remission. However, the patient developed violaceous papules after the second dose of Moderna COVID-19 vaccine. The definitive diagnosis of lichen planus was made based on skin biopsy and histopathological examination. The lesions resolved after treatment with systemic prednisolone for 6 weeks [27].
Potestio et al. reported 2 patients with the onset of lichen planus after COVID-19 vaccination. The first case was triggered by BNT162b2 mRNA COVID-19 vaccine and the other with mRNA-1273 COVID-19 vaccine [28].
Bularca et al. reported a 29-year-old female patient with a 10-year history of vitiligo who developed lichen planus after COVID-19 vaccination. Erythematous papules appeared over the vitiligo lesions a week after the first dose of Pfizer-BioNTech COVID-19 vaccine. After the second dose, lichen planus lesions spread to body areas not affected by vitiligo. Bularca et al. stated that white reticular plaques were also noted on the oral mucosa. The patient required methotrexate treatment since partial response was achieved by topical and systemic glucocorticosteroids [29].
Similarly, Piccolo et al. reported a 64-year-old female patient with a 30-year history of vitiligo who developed lichen planus on the hands, over the vitiligo lesions after the first dose of BNT162b2 mRNA COVID-19 vaccine. Piccolo et al. revealed that the lesions healed, however, they recurred more intensively 24 hours after the second dose of the vaccine. Therefore, the patient started to take topical and systemic glucocorticosteroids [30].
Zengarini et al. reported a 49-year-old male patient with lichen planus induced by AstraZeneca COVID-19 vaccine. The patient complained of erythematous papules on the limbs and severe pruritus. However, Zengarini et al. stated that pruritus completely resolved and lesions healed with leaving slight erythema after antihistamine and topical steroid treatment for 1 month [31].
Hiltun et al. reported a 56-year-old female patient with a 7-year history of lichen planus who had previously been successfully treated with topical agents. Nevertheless, the patient experienced lichen planus flare 2 days after the administration of Comirnaty® COVID-19 vaccine. The patient developed erythematous, pruritic cutaneous papules and was treated with topical glucocorticosteroids [32].
Alrawashdeh et al. reported a 46-year-old male patient with lichen planus that occurred after Oxford-AstraZeneca COVID-19 vaccine and was noticed during eye examination. Dermatological examination revealed purple colored, pigmented, pruritic lesions on the forehead, trunk and legs. Alrawashdeh et al. stated minimal improvement in skin lesions after antihistamine, topical glucocorticosteroid and hydroxychloroquine treatment as well as significant resolution in pruritus after 2 months of hydroxychloroquine treatment [33].
Aryanian et al. reported a 43-year-old male patient with pemphigus vulgaris and lichen planus pigmentosus that occurred after the second dose of Oxford-AstraZeneca COVID-19 vaccine. He developed erosions on the oral mucosa consistent with pemphigus vulgaris and hyperpigmented macules on the face consistent with lichen planus pigmentosus. Lichen planus lesions appeared within 1 month of the vaccination. Both diagnoses were confirmed by histopathological examination. The patient received topical and systemic glucocorticosteroids, azathioprine, rituximab and sun protection was recommended. Consequently, pemphigus vulgaris lesions healed, nevertheless, lichen planus lesions showed partial improvement [34].
Merhy et al. reported a 56-year-old female patient with lichen planus characterized by erythematous, scaly papular lesions on the trunk which developed a week after the first dose of Pfizer-BioNTech COVID-19 vaccine [35].
Herzum et al. reported a 59-year-old female patient who already had lichen planus and was previously treated with topical glucocorticosteroids without recurrence. However, the patient developed new lichen planus lesions on the feet after the second dose of BNT162b2 COVID-19 vaccine. Herzum et al. revealed that the eruption responded to topical glucocorticosteroid treatment [36].
Alghamdi et al. reported a 67-year-old female patient with lichen planus that appeared on the back 2 days after the first dose of Pfizer COVID-19 vaccine. After the second dose of the same vaccine, hypertrophic, polygonal papules and plaques spread to her chest and shoulders. Alghamdi et al. revealed that the lesions responded to treatment with topical glucocorticosteroids for 3 weeks [37].
Babazadeh et al. reported a 52-year-old female patient with lichen planus induced by Sinopharm COVID-19 vaccine. The patient presented with both cutaneous and buccal mucosal lesions. Since she refused to undergo the skin biopsy, the diagnosis of lichen planus was made clinically. A favorable response to antihistamine and topical glucocorticosteroid treatment was stated [38].
Gil-Quiñones et al. reported 2 patients with pigmented lichen planus induced by COVID-19 vaccination. The first patient was a 32-year-old female who already had morphea and developed generalized cutaneous lesions after Sinopharm COVID-19 vaccine. The other was a 71-year-old male with cutaneous lesions distributed especially in folds after Oxford-AstraZeneca COVID-19 vaccine. Partial clinical response was achieved in both patients 3 months after treatment with topical clobetasol propionate and tacrolimus [39].
Raccampo et al. reported two patients with oral lichen planus triggered by BNT162b2 COVID-19 vaccine. The first patient was a 54-year-old female with white, reticular lesions on the oral mucosa, whereas the other was a 56-year-old female with erythematous, erosive lesions on the gingiva and buccal mucosa. Partial remission was observed in both after topical glucocorticosteroid treatment [40].
Kulkarni et al. reported oral lichen planus flare immediately after COVID-19 vaccination in a 65-year-old female patient. Regression of the disease for about 3 weeks after flare was also stated [41].
Shakoei et al. evaluated 25 patients with skin lesions that occurred within 30 days after the administration of COVID-19 vaccines. Among them, the onset of lichen planus was detected in 6 patients and lichen planus flare in 1 patient (table 2). The patients with lichen planus were treated using a topical glucocorticosteroid, topical calcineurin inhibitor or systemic prednisolone with significant improvement. However, post-inflammatory hyperpigmentation was observed in 2 patients during the follow-up [42].
Martora et al. investigated 580 patients with a skin reaction following COVID-19 vaccination. Delayed large local reactions were the most frequently detected finding, whereas lichen planus was observed in 5 patients. Lichen planus was triggered after the first dose of Oxford-AstraZeneca, the second dose of BNT162b2, booster dose of BNT162b2, the second dose of Moderna and booster dose of Moderna COVID-19 vaccines (1 patient each) [43].
Li et al. investigated 132 patients with cutaneous side effects after Sinopharm, Sinovac and Zifivax™ COVID-19 vaccines. The most frequent cutaneous reaction was urticaria-like eruption. Moreover, Li et al. reported recurrence of lichen planus after the first injection of COVID-19 vaccine in 1 patient as well as after the second injection in 1 patient [44].
In a prospective study by Shawky et al., skin reactions were detected in 1190 patients after Sinopharm COVID-19 vaccine. Among them, lichen planus flare was reported in 2 patients [45]. In a retrospective study by Burlando et al., cutaneous reactions were detected in 21 patients after COVID-19 vaccination. Among them, Burlando et al. reported a 59-year old female patient with lichen planus flare on the feet and ankles 15 days after the second dose of Pfizer-BioNTech COVID-19 vaccine [46]. In a prospective study by Grieco et al., cutaneous adverse effects due to COVID-19 vaccination were reported in 50 patients. Among them, annular lichen planus was detected in 1 patient [47]. In a cross-sectional study by Català et al., 405 cutaneous reactions were reported after COVID-19 vaccination and among them three were flares of lichen planus [48].

CONCLUSIONS

Lichen planus has been associated with both COVID-19 and COVID-19 vaccination. Cutaneous and oral mucosal lesions have been reported in patients with lichen planus that developed following COVID-19. On the other hand, COVID-19 vaccination has been implicated in both onset and exacerbation of lichen planus. Besides skin lesions, involvement of oral mucosa, scalp and nail has also been reported in patients with lichen planus that developed following COVID-19 vaccination. In addition, classical presentation of lichen planus with purple colored, polygonal papules as well as clinical subtypes such as lichen planus pigmentosus, lichen planus pigmentosus inversus, lichen planopilaris, inverse, atrophic and linear lichen planus have been associated with COVID-19 vaccination.

CONFLICT OF INTEREST

The authors declare no conflict of interest.

References

WPROWADZENIE

Liszaj płaski jest przewlekłą chorobą zapalną skóry, w której pewną rolę odgrywają limfocyty T. Szacuje się, że schorzenie występuje nawet u 1% populacji na świecie. Liszaj płaski charakteryzuje się występowaniem wykwitów skórnych w postaci płaskich, purpurowych, swędzących grudek, umiejscowionych zwykle w dolnej części pleców, w okolicy nadgarstków i kostek. Zmiany w przebiegu liszaja płaskiego mogą także pojawiać się na błonach śluzowych, owłosionej skórze głowy i paznokciach. Mogą to być wykwity w kolorze białym, o siateczkowatej strukturze oraz bolesne nadżerki w obrębie błon śluzowych, m.in. w jamie ustnej i w okolicy narządów płciowych. Liszaj płaski rozwija się zazwyczaj u osób w średnim wieku. Postać skórna choroby występuje z równą częstością u obu płci, natomiast liszaj płaski jamy ustnej dotyczy częściej kobiet niż mężczyzn. Liszaj płaski wykazuje zróżnicowanie kliniczne ze względu na szereg podtypów i rzadkich manifestacji klinicznych, do których należą m.in. liszaj płaski barwnikowy, liszaj płaski zanikowy i liszaj płaski linijny [1]. Dokładna przyczyna choroby jest nieznana, ale wskazuje się, że istotną rolę w etiopatogenezie liszaja płaskiego mogą odgrywać mechanizmy autoimmunologiczne, m.in. aktywacja cytotoksycznych limfocytów T CD8+. U pacjentów z liszajem płaskim stwierdza się także zmienioną ekspresję cytokin i chemokin, m.in. podwyższone stężenie interleukiny (IL) 5 (IL-5), IL-6, IL-8, i czynnika martwicy nowotworu a. Do innych okoliczności, które mogą przyczyniać się do rozwoju schorzenia, należą predyspozycje genetyczne oraz zewnętrzne czynniki wyzwalające, m.in. zakażenia, szczepionki i leki [1, 2]. Wskazuje się na zależność między wystąpieniem liszaja płaskiego a zakażeniem wirusem zapalenia wątroby typu C, wirusem brodawczaka ludzkiego i wirusem opryszczki pospolitej, jak również przyjęciem szczepionki przeciw grypie i wirusowemu zapaleniu wątroby typu B, stosowaniem diuretyków tiazydowych i leków przeciwmalarycznych [1].
Choroba koronawirusowa 2019 (COVID-19) to ogólnoustrojowa infekcja wywołana przez koronawirusa zespołu ostrej niewydolności oddechowej 2 (SARS-CoV-2). W przebiegu COVID-19 mogą występować liczne objawy skórne, m.in. zmiany pseudoodmrozinowe, wysypka grudkowo-plamista i pokrzywka [3]. Badacze zwracają także uwagę na zależność między COVID-19 a liszajem płaskim – w piśmiennictwie dostępne są doniesienia o wystąpieniu lub zaostrzeniu liszaja płaskiego po przebyciu COVID-19 i szczepieniu przeciw COVID-19. Według niektórych hipotez białko kolca wirusa SARS-CoV-2 może powodować zaburzenia czynności limfocytów T i wzrost stężenia cytokin. Zmiany te mogą odgrywać rolę w etiopatogenezie liszaja płaskiego u pacjentów zakażonych wirusem SARS-CoV-2 lub przyjmujących szczepionkę przeciw COVID-19. Uważa się też, że antygeny wirusa SARS-CoV-2, które mogą naśladować niektóre antygeny znajdujące się na keratynocytach warstwy podstawnej, mogą wpływać na rozwój liszaja płaskiego po zachorowaniu na COVID-19. Zależność między COVID-19 i liszajem płaskim nie została jednak jednoznacznie potwierdzona [2]. W związku z tym zadecydowano o dokonaniu przeglądu dostępnego piśmiennictwa pod kątem prac, w których opisano wystąpienie lub zaostrzenie liszaja płaskiego po przebyciu COVID-19 i szczepieniu przeciw COVID-19. Od grudnia 2019 do marca 2023 roku przeanalizowano łącznie 45 publikacji (28 listów do redakcji, 8 opisów przypadków, 5 prac oryginalnych, 4 krótkie raporty) dostępnych w bazie danych PubMed. Bazę przeszukano, wprowadzając następujące słowa kluczowe: COVID-19, skórny, liszaj płaski, SARS-CoV-2 i szczepionka.

ARTYKUŁY DOTYCZĄCE WYSTĄPIENIA LISZAJA PŁASKIEGO W NASTĘPSTWIE ZACHOROWANIA NA COVID-19

Saleh i wsp. opisali przypadek 63-letniego mężczyzny ze zmianami nadżerkowymi umiejscowionymi na błonie śluzowej policzka i na języku. Zmiany pojawiły się po miesiącu od zachorowania na COVID-19. Ostateczne rozpoznanie liszaja płaskiego ustalono na podstawie oceny histopatologicznej wycinka pobranego z błony śluzowej lewego policzka. U tego samego pacjenta Saleh i wsp. opisali brązowe, swędzące plamki na skórze rąk. Nie przeprowadzono badania histopatologicznego, ponieważ pacjent odmówił wykonania biopsji skóry. Po 4 tygodniach miejscowego leczenia glikokortykosteroidami zaobserwowano znaczącą poprawę stanu w jamie ustnej [4].
W artykule Gimeno Castillo i wsp. przestawiono przypadek 51-letniej pacjentki, u której po 3 tygodniach od zachorowania na COVID-19 wystąpiły wykwity skórne z towarzyszącym świądem. Po 3 miesiącach od pojawienia się zmian w badaniu stwierdzono obecność wykwitów w postaci wielobocznych grudek na skórze rąk i stóp oraz w okolicy lędźwiowej. Ostateczną diagnozę liszaja płaskiego postawiono na podstawie biopsji skóry i badania histopatologicznego. U pacjentki odnotowano częściową odpowiedź na podjęte leczenie glikokortykosteroidami stosowanymi doustnie i miejscowo. Ponieważ pacjentka przyjmowała wcześniej lopinawir/rytonawir w leczeniu COVID-19, autorzy pracy stwierdzili, że spośród możliwych etiologii (liszaj płaski związany z COVID-19, idiopatyczny lub polekowy) najbardziej prawdopodobna jest zależność choroby z zachorowaniem na COVID-19 [5].
Diaz-Guimaraens i wsp. opisali przypadek 52-letniej pacjentki z postacią obrączkowatą liszaja płaskiego z towarzyszącym zajęciem błony śluzowej jamy ustnej. Zmiany rozwinęły się po 5 dniach od wystąpienia objawów COVID-19. Autorzy wskazali, że u pacjentki zastosowano leczenie miejscowe propionianem klobetazolu 0,05%, które okazało się skuteczne, a zmiany skórne ustąpiły bez nawrotu [6].
Burgos-Blasco i wsp. przedstawili przypadek 56-letniej pacjentki z białymi zmianami linijnymi na błonie śluzowej obu policzków, które pojawiły się po miesiącu od zachorowania na COVID-19. Na podstawie obrazu klinicznego u kobiety rozpoznano liszaj płaski. U opisywanej chorej występowały także zmiany w postaci umiejscowionych na tułowiu blaszek, których obraz odpowiadał łupieżowi różowemu (pityriasis rosea), a w wywiadzie stwierdzono zmiany o charakterze pseudoodmrozinowym w przebiegu COVID-19 [7].
Mondadori i wsp. opisali przypadek liszaja płaskiego obrączkowatego, który rozwinął się u 56-letniego mężczyzny z rozpoznaniem zakażenia HIV tydzień po zachorowaniu na COVID-19. Wykwity skórne pojawiły się na skórze kończyn dolnych. Pomimo potwierdzonej zależności między występowaniem liszaja płaskiego a zakażeniem HIV Mondadori i wsp. uznali, że u opisanego w pracy pacjenta liszaj płaski obrączkowaty rozwinął się w związku z zachorowaniem na COVID-19, a nie zakażeniem HIV. Pacjent był zakażony wirusem od 24 lat i przyjmował przewlekle leki przeciw HIV, a w całym tym okresie nie odnotowano zachorowania na liszaj płaski [8].
W ramach prospektywnego badania przeprowadzonego przez Fidana i wsp. ocenie poddano stan błony śluzowej jamy ustnej u 74 pacjentów z COVID-19. Autorzy podali, że u aż 58 osób chorych na COVID-19 występowały zmiany chorobowe, m.in. owrzodzenia aftowe, zmiany rumieniowe i liszaj płaski. Wśród nich najczęściej stwierdzano afty, natomiast liszaj płaski jamy ustnej rozpoznano u 12 (20,6%) pacjentów [9]. Artykuły opisujące przypadki pacjentów, u których liszaj płaski wystąpił po przebyciu COVID-19, przedstawiono w tabeli 1.

PRACE OPISUJĄCE WYSTĄPIENIE LUB ZAOSTRZENIE LISZAJA PŁASKIEGO W NASTĘPSTWIE SZCZEPIENIA PRZECIW COVID-19

Picone i wsp. opisali przypadek 81-letniego pacjenta, u którego po 7 dniach od przyjęcia szczepionki Moderna przeciw COVID-19 wystąpił liszaj płaski. Pacjent zgłosił się do poradni z powodu grudek umiejscowionych na skórze i błonie śluzowej jamy ustnej. Po zastosowaniu leczenia przeciwhistaminowego i glikokortykosteroidu miejscowo osiągnięto remisję kliniczną [10].
Kaomongkolgit i wsp. opisali przypadek 28-letniej pacjentki, u której po zaszczepieniu szczepionką Pfizer-BioNTech przeciw COVID-19 na błonie śluzowej policzka i języku pojawiły się białe grudki i zmiany siateczkowate. Ustalono rozpoznanie liszaja płaskiego jamy ustnej. Po wdrożeniu miejscowego leczenia glikokortykosteroidowego osiągnięto znaczącą poprawę [11].
W artykule Caggiano i wsp. przedstawiono przypadek 40-letniego pacjenta, u którego po miesiącu od przyjęcia szczepionki Comirnaty® przeciw COVID-19 wystąpił liszaj płaski jamy ustnej ze zmianami w postaci wykwitów plamistych o siateczkowatej strukturze i nadżerek umiejscowionych obustronnie na błonie śluzowej policzków [12].
Sun i wsp. opisali przypadek 64-letniej pacjentki, u której po pierwszej dawce szczepionki Oxford-AstraZeneca przeciwko COVID-19 wystąpił liszaj płaski barwnikowy odwrócony. Zmiany były umiejscowione w okolicach wyprzeniowych. Po przyjęciu drugiej dawki tej samej szczepionki zmiany uległy nasileniu. Zastosowano leczenie betametazonem miejscowo, odnotowując niewielką poprawę [13].
W pracy Diab i wsp. opisano 2 przypadki, m.in. 60-letnią pacjentkę z liszajem płaskim mieszkowym w wywiadzie (w remisji od 4 lat). Po 14 dniach od przyjęcia drugiej dawki szczepionki AstraZeneca przeciwko COVID-19 u pacjentki doszło do nawrotu liszaja płaskiego mieszkowego, a na twarzy pojawiły się zmiany skórne, które na podstawie badania histopatologicznego zostały zdiagnozowane jako liszaj płaski. Po zastosowaniu glikokortykosteroidu podawanego doogniskowo oraz tofacytynibu osiągnięto częściową poprawę stanu. Drugą pacjentką opisaną w pracy Diab i wsp. była 55-letnia kobieta ze zmianami grudkowymi w przebiegu liszaja płaskiego umiejscowionymi na nogach i pośladkach. Zmiany nasiliły się po 3 dniach od przyjęcia pierwszej dawki szczepionki Sinopharm COVID-19 oraz drugiej dawki tej samej szczepionki. U pacjentki zastosowano leczenie metronidazolem, osiągając poprawę stanu miejscowego [14].
Edek i wsp. przedstawili przypadek 52-letniego pacjenta z rozpoznanym liszajem płaskim barwnikowym odwróconym z zajęciem paznokci. Choroba rozwinęła się po przyjęciu trzeciej dawki szczepionki Pfizer-BioNTech przeciwko COVID-19. Zmiany skórne pojawiły się po tygodniu od szczepienia, natomiast 2 tygodnie później odnotowano zajęcie paznokci. U chorego zastosowano leczenie glikokortykosteroidami stosowanymi miejscowo i doogniskowo [15].
Troeltzsch i wsp. opisali przypadek 49-letniego mężczyzny z liszajem płaskim jamy ustnej z subiektywnym dyskomfortem w obrębie błony śluzowej oraz obecnością białych blaszek i zmian siateczkowatych, które rozwinęły się po 6 dniach od zaszczepienia szczepionką Ad26.COV2.S. Zastosowano miejscowe leczenie glikokortykosteroidami, uzyskując znaczącą poprawę [16].
W artykule Satılmış Kaya i wsp. opisano przypadek 60-letniej pacjentki z liszajem płaskim grudkowym, który pojawił się 6 dni po zaszczepieniu pierwszą dawką szczepionki CoronaVac przeciwko COVID-19. Zmiany uległy zaostrzeniu po przyjęciu drugiej dawki szczepionki [17].
W pracy Ceballos i wsp. przedstawiono przypadek pacjentki i pacjenta z liszajem płaskim wywołanym szczepieniem przeciwko COVID-19. Pacjentka w wieku 54 lat chorowała na łuszczycę i była leczona iksekizumabem. Autorzy podali, że po przyjęciu szczepionki Pfizer-BioNTech przeciw COVID-19 u pacjentki pojawiły się swędzące, sinofioletowe grudki umiejscowione w zgięciach ramion. Pod względem klinicznym zmiany odpowiadały liszajowi płaskiemu i były leczone glikokortykosteroidami stosowanymi miejscowo. Drugim pacjentem był 61-letni mężczyzna, u którego rozwinęły się swędzące grudkowe wykwity na skórze tułowia i kończyn rozpoznane jako liszaj płaski. Zmiany pojawiły się po pierwszej dawce szczepionki Oxford-AstraZeneca przeciwko COVID-19, a po przyjęciu drugiej dawki tej samej szczepionki nastąpił nawrót. Autorzy pracy podkreślili, że zmiany nawrotowe były łagodniejsze, a po włączeniu leczenia glikokortykosteroidami miejscowo odnotowano ich całkowite ustąpienie [18].
W pracy Sharda i wsp. przedstawiono przypadek 35-letniej pacjentki, u której po szczepieniu przeciwko COVID-19 rozwinął się liszaj płaski jamy ustnej. U pacjentki stwierdzono obecność białych, siateczkowatych zmian i nadżerek w obrębie błony śluzowej jamy ustnej, a głównym zgłaszanym przez chorą objawem było pieczenie podczas spożywania pikantnych potraw [19].
Chaima i wsp. opisali przypadek 50-letniego mężczyzny, u którego bezpośrednio po zaszczepieniu szczepionką Oxford-AstraZeneca przeciwko COVID-19 pojawiły się zmiany o obrazie liszaja płaskiego barwnikowego. Jak podają autorzy pracy, zmiany umiejscowione na skórze obu ramion źle reagowały na miejscowe leczenie glikokortykosteroidami [20].
Zagaria i wsp. przedstawili przypadek 54-letniego pacjenta, u którego liszaj płaski wystąpił po przyjęciu szczepionki mRNA BNT162b2 przeciwko COVID-19. Zmiany skórne były umiejscowione na tułowiu i kończynach. Odnotowano także zajęcie paznokci, głównie paznokcia II palca prawej ręki. Ostateczne rozpoznanie ustalono na podstawie badania metodą refleksyjnej mikroskopii konfokalnej oraz oceny histopatologicznej. Pacjenta leczono prednizolonem ogólnie, a zmiany ustąpiły bez nawrotu [21].
W pracy Masseran i wsp. przedstawiono przypadek 65-letniej pacjentki z liszajem płaskim, którego wystąpienie miało związek ze szczepionką AstraZeneca przeciwko COVID-19. Przebarwione blaszki umiejscowione na ramionach, nogach i pośladkach pojawiły się 10 dni po podaniu pierwszej dawki szczepionki. Zmiany nasiliły się po 7 dniach od przyjęcia drugiej dawki, a rumieniowe grudki rozprzestrzeniły się na brzuch i kończyny. Autorzy podają, że zmiany ustąpiły niemal całkowicie po miejscowym leczeniu propionianem klobetazolu przez 4 tygodnie [22].
W artykule Gamonal i wsp. opisano przypadek 86-letniego mężczyzny z liszajem płaskim, który wystąpił po 7 dniach od przyjęcia pierwszej dawki szczepionki ChAdOx1 nCoV-19. Zmiany uległy zaostrzeniu po drugiej dawce tej samej szczepionki. Na skórze kończyn rozwinęły się złuszczające się rumieniowe blaszki, które następnie rozprzestrzeniły się na tułów. Jak podają autorzy, po drugiej dawce szczepionki u pacjenta pojawiły się również plamy bielacze na powiekach górnych, ręce i ramieniu, z towarzyszącą poliozą rzęs. Pacjentowi przepisano miejscowe leczenie propionianem halobetazolu 0,05% [23].
W pracy Awada i wsp. przedstawiono przypadek 44-letniego mężczyzny z liszajem płaskim odwróconym wywołanym szczepionką Oxford-AstraZeneca przeciwko COVID-19. Zmiany skórne w postaci rumieniowych grudek umiejscowionych pod pachami leczono miejscowo betametazonem stosowanym raz dziennie przez 4 tygodnie [24].
Z kolei Sharma i wsp. opisali przypadek wystąpienia zanikowej postaci liszaja płaskiego w związku ze szczepionką Covishield™ przeciwko COVID-19 u 31-letniej pacjentki zakażonej wirusem zapalenia wątroby typu C. Przebarwienia i grudki o charakterze zanikowym pojawiły się na klatce piersiowej po 8 dniach od przyjęcia pierwszej dawki szczepionki, a następnie w czasie 15 dni rozsiały się na skórze. Jak podają autorzy pracy, liszaj płaski zanikowy leczono miejscowo takrolimusem. U pacjentki włączono także leczenie przeciwwirusowe z powodu zakażenia wirusem zapalenia wątroby typu C [25].
Kato i wsp. przedstawili przypadek 57-letniej pacjentki z postacią linijną liszaja płaskiego. Choroba rozwinęła się po przyjęciu trzeciej dawki szczepionki Pfizer-BioNTech przeciwko COVID-19. Brunatne zmiany rumieniowo-grudkowe na lewym ramieniu układały się wzdłuż linii Blaschko. Skuteczne okazało się 6-tygodniowe leczenie glikokortykosteroidami stosowanymi miejscowo, jednak po ustąpieniu zmian na skórze pozostały przebarwienia pozapalne [26].
W artykule Hlaca i wsp. opisano przypadki 2 pacjentek z liszajem płaskim związanym ze szczepieniem przeciwko COVID-19. Pierwszą z nich była 82-letnia kobieta, u której stwierdzono rozległe wykwity w postaci sinoczerwonych grudek po otrzymaniu szczepionki Pfizer-BioNTech przeciwko COVID-19. Po rozpoznaniu liszaja płaskiego włączono ogólnoustrojowe leczenie prednizolonem, uzyskując stopniową poprawę stanu. Drugą pacjentką była 68-letnia kobieta z liszajem płaskim w 10-letniej remisji w wywiadzie. Po zaszczepieniu drugą dawką szczepionki Moderna przeciwko COVID-19 u pacjentki na skórze pojawiły się sinofioletowe grudki. Ostateczne rozpoznanie liszaja płaskiego ustalono na podstawie biopsji i badania histopatologicznego. Zmiany ustąpiły po 6-tygodniowym leczeniu ogólnym prednizolonem [27].
Potestio i wsp. opisali 2 przypadki pacjentów z liszajem płaskim po szczepieniu przeciwko COVID-19. W pierwszym przypadku czynnikiem wyzwalającym chorobę była szczepionka mRNA BNT162b2, a w drugim szczepionka mRNA-1273 [28].
Bularca i wsp. przedstawili przypadek 29-letniej pacjentki chorującej od 10 lat na bielactwo nabyte. Po szczepieniu przeciwko COVID-19 u chorej wystąpiły zmiany rozpoznane jako liszaj płaski. Po tygodniu od przyjęcia pierwszej dawki szczepionki Pfizer-BioNTech na plamach bielaczych pojawiły się rumieniowe grudki. Po drugiej dawce zmiany w przebiegu liszaja płaskiego rozprzestrzeniły się na obszary ciała nieobjęte bielactwem. Jak wskazują autorzy artykułu, u pacjentki wystąpiły także białe zmiany o siateczkowatej strukturze, umiejscowione na błonach śluzowych jamy ustnej. Pacjentka wymagała leczenia metotreksatem, ponieważ uzyskano tylko częściową odpowiedź na stosowane ogólnie i miejscowo glikokortykosteroidy [29].
Podobny przypadek, dotyczący 64-letniej pacjentki chorującej od 30 lat na bielactwo, opisano w artykule Piccolo i wsp. Po pierwszej dawce szczepionki mRNA BNT162b2 przeciwko COVID-19 u pacjentki na rękach wystąpiły wykwity skórne w postaci liszaja płaskiego na podłożu zmian bielaczych. Autorzy wskazali, że zmiany ustąpiły, ale po 24 godzinach od podania drugiej dawki szczepionki nastąpił ich nawrót z większym nasileniem. W związku z tym u pacjentki zastosowano leczenie glikokortykosteroidami miejscowo i ogólnie [30].
Zengarini i wsp. opisali przypadek 49-letniego pacjenta, u którego liszaj płaski wystąpił po przyjęciu szczepionki AstraZeneca przeciw COVID-19. Pacjent zgłosił się do poradni z powodu wysiewu rumieniowych grudek na kończynach oraz silnego świądu. Autorzy podali, że świąd całkowicie ustąpił, a wykwity uległy wygojeniu, pozostawiając nieznaczny rumień, po miesięcznym leczeniu środkiem przeciwhistaminowym i glikokortykosteroidem stosowanym miejscowo [31].
W pracy autorstwa Hiltun i wsp. przedstawiono przypadek 56-letniej kobiety chorującej od 7 lat na liszaj płaski, leczonej miejscowo z dobrym efektem. Po 2 dniach od przyjęcia szczepionki Comirnaty® przeciw COVID-19 u pacjentki wystąpiło zaostrzenie liszaja płaskiego. Na skórze pojawiły się rumieniowe, swędzące grudki. Włączono leczenie glikokortykosteroidami stosowanymi miejscowo [32].
Alrawashdeh i wsp. opisali przypadek 46-letniego pacjenta, u którego liszaj płaski wystąpił po zaszczepieniu przeciw COVID-19 szczepionką Oxford-AstraZeneca. Zmiany zauważono podczas badania okulistycznego. Podczas oceny dermatologicznej odnotowano sinoczerwone zmiany i przebarwienia na czole, tułowiu i nogach. Zmianom skórnym towarzyszył świąd. Jak podają autorzy publikacji, po leczeniu lekami przeciwhistaminowymi, glikokortykosteroidami miejscowymi i hydroksychlorochiną nastąpiła minimalna poprawa stanu skóry. Odnotowano także znaczne ustąpienie świądu po 2 miesiącach terapii hydroksychlorochiną [33].
Aryanian i wsp. opisali przypadek 43-letniego pacjenta z pęcherzycą zwykłą, u którego po drugiej dawce szczepionki Oxford-AstraZeneca przeciw COVID-19 rozwinęły się wykwity w postaci liszaja płaskiego barwnikowego. Na błonie śluzowej jamy ustnej pojawiły się nadżerki charakterystyczne dla pęcherzycy zwykłej, a na skórze twarzy przebarwione plamki o obrazie typowym dla liszaja płaskiego. Liszaj płaski wystąpił w czasie miesiąca od szczepienia. Oba rozpoznania potwierdzono badaniem histopatologicznym. Pacjentowi przepisano glikokortykosteroidy miejscowe i ogólnie, azatioprynę i rytuksymab oraz zalecono ochronę przeciwsłoneczną. W efekcie leczenia zmiany towarzyszące pęcherzycy zwyczajnej ustąpiły, natomiast w przypadku liszaja płaskiego odnotowano jedynie częściową poprawę [34].
Merhy i wsp. przedstawili przypadek 56-letniej kobiety z liszajem płaskim, u której zmiany w postaci rumieniowych, pokrytych łuską grudek umiejscowionych na skórze tułowia pojawiły się po tygodniu od zaszczepienia pierwszą dawką szczepionki Pfizer-BioNTech przeciwko COVID-19 [35].
W artykule Herzum i wsp. opisano 59-letnią pacjentkę z liszajem płaskim w wywiadzie, leczoną wcześniej miejscowymi glikokortykosteroidami bez nawrotu. Po przyjęciu drugiej dawki szczepionki BNT162b2 u pacjentki pojawiły się nowe zmiany skórne w postaci liszaja płaskiego, umiejscowione na stopach. Autorzy podają, że wykwity ustąpiły po włączeniu leczenia glikokortykosteroidami stosowanymi miejscowo [36].
Alghamdi i wsp. przedstawili przypadek 67-letniej pacjentki z liszajem płaskim, który pojawił się na plecach 2 dni po podaniu pierwszej dawki szczepionki Pfizer przeciwko COVID-19. Po drugiej dawce tej samej szczepionki wykwity w postaci przerostowych, wielobocznych grudek i blaszek rozprzestrzeniły się na klatkę piersiową i ramiona. Autorzy podali, że zmiany ustąpiły po 3-tygodniowym stosowaniu glikokortykosteroidów miejscowo [37].
W pracy Babazadeh i wsp. opisano przypadek 52-letniej pacjentki, u której liszaj płaski wystąpił po zaszczepieniu szczepionką Sinopharm przeciwko COVID-19. Pacjentka zgłosiła się do poradni ze zmianami chorobowymi umiejscowionymi zarówno na skórze, jak i na błonie śluzowej policzków. Ponieważ kobieta odmówiła biopsji, rozpoznanie liszaja płaskiego ustalono na podstawie obrazu klinicznego. Wprowadzono leki przeciwhistaminowe i glikokortykosteroidy stosowane miejscowo, z dobrym skutkiem terapeutycznym [38].
W artykule Gil-Quiñones i wsp. przedstawiono przypadek pacjentki i pacjenta z liszajem płaskim wywołanym szczepieniem przeciwko COVID-19. U 32-letniej pacjentki z twardziną ograniczoną w wywiadzie pojawiły się uogólnione zmiany skórne po przyjęciu szczepionki Sinopharm przeciwko COVID-19. Drugi przypadek dotyczył 71-letniego mężczyzny, u którego po zaszczepieniu szczepionką przeciwko COVID-19 Oxford-AstraZeneca rozwinęły się wykwity rozmieszczone głównie w fałdach skórnych. Częściową odpowiedź kliniczną uzyskano u obu pacjentów po 3 miesiącach miejscowego leczenia propionianem klobetazolu i takrolimusem [39].
W pracy Raccampo i wsp. zaprezentowano 2 przypadki liszaja płaskiego jamy ustnej wywołanego szczepionką BNT162b2 przeciwko COVID-19. Jedną z opisanych pacjentek była 54-letnia kobieta, u której stwierdzono białe, siateczkowate zmiany na błonie śluzowej jamy ustnej. Drugi przypadek dotyczył 56-letniej kobiety z rumieniowo-nadżerkowymi zmianami na dziąsłach i błonie śluzowej policzka. W obu przypadkach zaobserwowano częściową remisję po leczeniu glikokortykosteroidami stosowanymi miejscowo [40].
Kulkarni i wsp. opisali zaostrzenie liszaja płaskiego jamy ustnej bezpośrednio po szczepieniu przeciwko COVID-19 u 65-letniej pacjentki. Po około 3 tygodniach od zaostrzenia nastąpiła regresja choroby [41].
Shakoei i wsp. przeprowadzili ocenę 25 pacjentów, u których zmiany skórne wystąpiły w czasie 30 dni od zaszczepienia przeciw COVID-19. W analizowanej grupie liszaj płaski stwierdzono u 6 pacjentów, a zaostrzenie liszaja płaskiego u 1 chorego (tab. 2). Pacjenci z rozpoznanym liszajem płaskim byli leczeni glikokortykosteroidami stosowanymi miejscowo, miejscowo stosowanymi inhibitorami kalcyneuryny lub ogólnie prednizolonem. Leczenie przyniosło znaczną poprawę, ale u 2 pacjentów w czasie obserwacji odnotowano przebarwienia pozapalne [42].
W pracy autorstwa Martora i wsp. zbadano 580 pacjentów, u których wystąpiły zmiany skórne po szczepieniu przeciw COVID-19. Reakcje poszczepienne miały najczęściej postać opóźnionych rozległych odczynów miejscowych. Liszaj płaski stwierdzono u 5 pacjentów. Schorzenie wystąpiło odpowiednio po przyjęciu pierwszej dawki szczepionki Oxford-AstraZeneca, drugiej dawki szczepionki BNT162b2, dawki uzupełniającej BNT162b2, drugiej dawki szczepionki Moderna i dawki uzupełniającej szczepionki Moderna (po jednym przypadku) [43].
Li i wsp. objęli badaniem grupę 132 pacjentów ze skórnymi działaniami niepożądanymi po zaszczepieniu szczepionkami przeciw COVID-19 Sinopharm, Sinovac i Zifivax™. Najczęstszymi zmianami skórnymi była pokrzywka. Li i wsp. opisali także nawrót liszaja płaskiego po pierwszej dawce szczepionki przeciw COVID-19 u jednego pacjenta oraz po drugiej dawce u innego pacjenta [44].
W prospektywnym badaniu Shawky i wsp. odczyny skórne stwierdzono u 1190 pacjentów po zaszczepieniu szczepionką Sinopharm przeciw COVID-19. W tej grupie zaostrzenie liszaja płaskiego wystąpiło u 2 osób [45]. W prospektywnym badaniu Burlando i wsp. odczyny skórne odnotowano u 21 pacjentów po przyjęciu szczepionki przeciw COVID-19. W tej grupie autorzy opisali przypadek 59-letniej kobiety, u której po 15 dniach od przyjęcia drugiej dawki szczepionki Pfizer-BioNTech przeciw COVID-19 pojawiły się zmiany w postaci liszaja płaskiego na stopach i kostkach [46]. W prospektywnym badaniu Grieco i wsp. skórne działania niepożądane w następstwie szczepienia przeciw COVID-19 odnotowano łącznie u 50 pacjentów. W opisywanej grupie u 1 pacjenta stwierdzono liszaj płaski obrączkowaty [47]. W badaniu przekrojowym przeprowadzonym przez Català i wsp. zgłoszono 405 odczynów skórnych po szczepieniu przeciw COVID-19, a wśród nich 3 przypadki zaostrzenia liszaja płaskiego [48].

WNIOSKI

Istnieje zależność między wystąpieniem liszaja płaskiego a wcześniejszym zachorowaniem na COVID-19 lub szczepieniem przeciw COVID-19. U pacjentów z liszajem płaskim, który rozwinął się po przebyciu COVID-19, odnotowywano pojawianie się zmian na skórze i błonach śluzowych jamy ustnej. U chorych zaszczepionych przeciw COVID-19 szczepionka miała związek zarówno z wystąpieniem liszaja płaskiego, jak i zaostrzeniem istniejących zmian. Poza wykwitami skórnymi u pacjentów z liszajem płaskim po szczepieniu przeciw COVID-19 zgłaszano także zajęcie błony śluzowej jamy ustnej, owłosionej skóry głowy i paznokci. Ze szczepionką przeciw COVID-19 związana była także klasyczna postać liszaja płaskiego, charakteryzująca się występowaniem sinoczerwonych, wielobocznych grudek, jak również podtypy kliniczne schorzenia, m.in. liszaj płaski barwnikowy, barwnikowy odwrócony, odwrócony i linijny.

KONFLIKT INTERESÓW

Autorzy nie zgłaszają konfliktu interesów.

Piśmiennictwo