Rola wsparcia w bólu nowotworowym

Wstęp i cel pracy

Choroba nowotworowa zazwyczaj postrzegana jest jako ciężka, zagrażająca życiu, budząca niepokój oraz lęk. Przezwyciężenie życiowych trudności wywołanych chorobą oraz wytrwanie w bólu fizycznym i cierpieniu duchowym niejednokrotnie przekracza ludzkie siły. Sposób, w jaki człowiek radzi sobie z doświadczeniem choroby, zależy przede wszystkim od jego stanu zdrowia oraz wszelakich czynników psychologicznych i społecznych. Obecnie podejmuje się coraz więcej działań w celu pomocy osobom chorującym na nowotwory [1]. Literatura przedmiotu zwraca uwagę na znaczenie predyspozycji osobowościowych, rolę, jaką odgrywa lęk, i strategie radzenia sobie z chorobą. Duży wpływ ma również otoczenie chorego, rodzina, przyjaciele oraz personel medyczny, który daje choremu wsparcie. Wsparcie należy do najbardziej istotnych zasobów odporności na stres, zwłaszcza związany z chorobą nowotworową [2]. Istnieje także wiele związków pomiędzy stylem życia lub środowiskiem a prawdopodobieństwem rozwinięcia się u danej osoby choroby nowotworowej [3].
Głównym celem pracy jest określenie, jaką rolę u osób z bólem nowotworowym odgrywa wsparcie.

Materiał i metody

Metodą, którą wykorzystano w niniejszej pracy, jest sondaż diagnostyczny. Narzędziem badawczym użytym w badaniu był autorski kwestionariusz ankiety. Na przełomie marca i kwietnia 2012 r. przeprowadzono badania dotyczące roli wsparcia w bólu nowotworowym pacjenta. Badania zostały przeprowadzone w Centrum Onkologii Ziemi Lubelskiej im. św. Jana z Dukli w Lublinie wśród kolejnych 168 pacjentów z rozpoznaniem nowotworu złośliwego. Badaniu poddano 120 osób. Kwestionariusz ankiety składał się z 35 pytań, które pozwalały określić obecną sytuację zdrowotną, rodzinną, zawodową i społeczną pacjenta. Kwestionariusz ankiety pozwolił na zaprezentowanie emocji oraz stosunku pacjenta do towarzyszącej mu choroby, a przede wszystkim wskazać największe źródła wsparcia chorego.

Wyniki

Charakterystyka badanej populacji Wyniki badań poddano analizie statystycznej przy użyciu programu SPSS. Za istotne statystycznie zależności przyjęto te, których poziom istotności wynosił p ≤ 0,05. Dane zostały przedstawione za pomocą podstawowych statystyk opisowych: odchylenia standardowego i wariancji. Do analizy próby zastosowano test zgodności 2 oraz dokonano obliczeń poziomu istotności.
Większość badanych stanowiły kobiety (58%), mężczyźni – 42%.
Zdecydowana większość spośród ankietowanych pozostawała w związku małżeńskim (51%), natomiast 19% nie było w związkach małżeńskich. Osiemnaście procent respondentów straciło swojego współmałżonka, pozostali byli po rozwodzie (12%).
Najliczniejszą grupę respondentów pod względem wieku stanowiły osoby od 50 do 59 lat (31%). W dalszej kolejności pod względem liczebnym uplasowała się grupa w przedziale 60–69 lat (20%), 18% to osoby w wieku od 40 do 49 lat, 14% stanowiły trzydziestolatki (30–39 lat). Dwie najmniej liczne a zarazem skrajne grupy to najmłodsi (20–29 lat – 11%) i najstarsi (powyżej 70 lat – 6%).
Wśród ogółu respondentów największy odsetek stanowią mieszkańcy miast do 50 tys. mieszkańców (34%), druga najliczniejsza grupa to ankietowani z dużych miast (miasto powyżej 200 tys. mieszkańców – 31%). Piętnaście procent badanych deklaruje, że mieszka w mieście od 50 do 200 tys., pozostali byli mieszkańcami wsi (20%).
Ankietowani zostali zapytani o poziom wykształcenia. Jedna trzecia (33%) badanych deklarowała wykształcenie wyższe, a 26% – średnie. Dwie tak samo liczne grupy stanowili respondenci z wykształceniem policealnym i zawodowym (odpowiednio po 18%), natomiast najmniej liczna grupa to osoby, które ukończyły szkołę podstawową (4%). Najczęściej respondenci posiadali jedno lub dwoje dzieci (45%), 23% miało troje lub czworo. Osiem procent deklarowało posiadanie pięciorga lub więcej dzieci, pozostali w momencie przeprowadzania badania byli bezdzietni (23%). Wśród respondentów, którzy posiadali dzieci, 59% było samodzielnych, 17% wymagało opieki. Ponad jedna piąta (23%) ankietowanych była bezdzietna.

Ocena akceptacji choroby nowotworowej i przynależności do grup wsparcia

W obliczu choroby większość osób poszukuje pomocy u innych. Przynależność do grup wsparcia zależy od wieku badanej grupy. Poziom istotności między wymienionymi zmiennymi wynosi p = 0,048 (tabela 1.). Zdecydowana większość respondentów spośród wszystkich grup wiekowych nie poszukuje pomocy i pozostaje sama z zaistniałą sytuacją (20–29 lat – 77%; 30–39 lat – 71%; 40–49 lat – 77%; 50–59 lat – 97%; 60–69 lat – 67%; powyżej 70 lat – 86%). Wśród badanych najczęściej do grup wsparcia przynależą osoby w wieku od 60. do 69. roku życia (67%), trzydziestolatkowie (71%) i w równym stopniu najmłodsi i czterdziestolatkowie (odpowiednio po 23%).
Choroba wyzwala u pacjentów odmienne stany emocjonalne – jedni je ukrywają, inni reagują ze wzmożonym natężeniem. Otwartość w wyrażaniu emocji w badanej grupie zależy od płci. Poziom istotności badanych zmiennych jest równy p = 0,0003. Kobiety częściej niż mężczyźni wyrażają swoje emocje, uwidaczniając je na zewnątrz (tak – 34%; raczej tak – 43%). Mężczyźni częściej tłumią odczucia i przeżywają swoją chorobę wewnętrznie (raczej nie – 34% i nie – 32%).
Stan cywilny respondentów wpływa na ich stosunek do choroby. W wyniku analizy statystycznej wymienionych zmiennych poziom istotności jest równy p = 0,005. Dla osób wolnych wystąpienie nowotworu jest najczęściej ciężarem zarówno dla osoby chorej, jak i najbliższych (52%). Spośród osób z tej grupy 39% traktuje chorobę jako problem. Blisko jedna trzecia (26%) osób zamężnych akceptuje zaistniałą sytuację jako element życia, natomiast najwięcej badanych uważa ją za ciężar (47%). Ankietowani po rozwodzie najczęściej deklarują postrzeganie nowotworu jako problemu (79%). Utrata małżonka i zdiagnozowanie choroby jest dla tej grupy badanych ciężarem, który dosięga ich samych i osób z najbliższego otoczenia (50%).
Wiek respondentów odgrywa istotną rolę w procesie akceptacji występującej choroby. Poziom istotności korelacji wieku ze stosunkiem badanych do choroby jest równy p = 0,001. Wśród osób, które potrafią zaakceptować swoją obecną sytuację i chorobę, najczęściej znajdują się najstarsi (71%), sześćdziesięciolatkowie (46%) i czterdziestolatkowie (27%). Najliczniejszą grupę osób niemogących się pogodzić z wystąpieniem nowotworu stanowią pięćdziesięciolatkowie (68%), czterdziestolatkowie (59%) i najmłodsi (46%). Jaki jest ich stosunek do choroby, w największym odsetku nie wiedzą trzydziestolatkowie (53%).

Największe źródła wsparcia dla pacjenta w bólu nowotworowym

Spędzanie czasu z przyjaciółmi jest zależne od płci respondentów. Poziom istotności korelacji zmiennych wynosi p = 0,0003. Kobiety częściej po diagnozie spędzają czas ze znajomymi i przyjaciółmi (regularnie – 34%; często – 29%). Mężczyźni pozostają częściej sami i rzadko wychodzą do znajomych (70%).
Respondentów zapytano o to, z kim rozmawiają na temat nowotworu. Zarówno kobiety, jak i mężczyźni najczęściej o swoich dolegliwościach rozmawiali z najbliższą rodziną (K – 50%, M – 46%). Ponadto płeć żeńska częściej wybierała przyjaciół (K – 29%, M – 16%) i psychologa (K – 3%, M – 0%). Z kolei męska część ankietowanych preferowała zwierzenia duchownemu (K – 16%, M – 18%), a 20% nie rozmawiała z nikim. Korelacja płci z wyborem grona powierników jest istotna statystycznie, poziom istotności wynosi p = 0,016.
Wybierane źródło wsparcia przez respondentów często jest w ścisłej korelacji z płcią badanych. Poziom istotności wymienionych zmiennych jest równy p = 0,0004 (tabela 2.). Kobiety częściej niż mężczyźni jako powierników swoich problemów wybierają rodzinę i przyjaciół (89%), 9% udaje się do poradni. Płeć przeciwna częściej prowadzi rozmowy na temat choroby z personelem medycznym (24%) lub pozostaje całkowicie bierna i nie szuka wsparcia w trudnych chwilach (15%).
Wsparcie finansowe jest uzależnione od wieku badanych. Poziom istotności korelacji zmiennych jest równy p = 0,028. Spośród wszystkich grup wiekowych respondenci najczęściej deklarowali korzystanie z tego rodzaju wsparcia (20–29 lat – 69%; 30–39 lat – 76%; 40–49 lat – 64%; 50–59 lat – 68%; 60–69 lat – 54%; powyżej 70 lat – 57%). Najmłodsi ankietowani w równym stopniu raczej nie czerpali korzyści finansowych lub w ogóle nie dotyczyła ich ta kwestia (odpowiednio po 8%), 15% badanych zaznaczyło odpowiedź „nie”. Osoby między 40. a 49. rokiem życia (14%) raczej korzystały ze wsparcia finansowego, taki sam odsetek zaznaczał odpowiedź „raczej nie”. Spośród tej grupy 9% w ogóle nie korzystało z pomocy pieniężnej. Pięćdziesięciolatkowie, sześćdziesięciolatkowie i najstarsza grupa badanych tuż po deklarowanym korzystaniu z funduszy zgłaszali brak pobierania pieniędzy (odpowiednio 30%, 42% i 43%).
Korzystanie z pomocy psychologicznej jest uzależnione od stanu cywilnego badanych. Poziom istotności korelacji dwóch zmiennych jest mniejszy od p ≤ 0,05 i wynosi p = 0,0008. Wśród kawalerów i panien najczęstszą formą pomocy, z której korzystają, jest wizyta u psychologa (30%) i wsparcie ze strony rodziny (26%). Ponad jedna trzecia (39%) badanych w obliczu choroby pozostaje bez pomocy innych. Osoby zamężne najczęściej oparcia szukają wśród rodziny (49%) i u duchownego (21%). Respondenci po rozwodzie w jednakowym odsetku sięgają po pomoc ze strony psychologa i duchownego (odpowiednio po 7%). Jednak najczęściej są wspierani przez członków swojej rodziny (21%). Dla osób, które utraciły współmałżonka, w największym stopniu źródłem wsparcia są najbliżsi (rodzina – 54%), w dalszej kolejności deklarowali rozmowy z duchownym (23%), pozostali nie szukają pomocy i zostają z problemem sami (23%).

Ocena pomocy i wsparcia okazywanych pacjentom

Pomoc najbliższych często odbierana jest jako gest litości wobec osoby chorej. Korelacja płci i postrzegania otrzymywanego wsparcia jest istotna statystycznie, poziom istotności jest równy p = 0,0003 (tabela 3.). Kobiety zdecydowanie nie odbierają negatywnie pomocy udzielanej im przez najbliższych (87%). Mężczyźni w przeciwieństwie do płci przeciwnej w niemal równym stopniu odbierają pomoc jako gest politowania i zwykłą pomoc z „dobrego serca” (odpowiednio 48% i 52%).

Omówienie

Choroba nowotworowa traktowana jest jako wydarzenie, które istotnie oddziałuje na życie społeczne osoby chorej i jej stosunki rodzinne. To wielkie wyzwanie dla chorego, co może manifestować się różnorodnością postaw wobec choroby, stwarzając problemy z przystosowaniem się do niej. Uzyskane wyniki własnych badań dowodzą, że wiek osób zapadających na chorobę nowotworową i doświadczających towarzyszącego jej bólu ma znaczący wpływ na akceptację choroby. Najliczniejszą grupę respondentów akceptujących chorobę stanowiły osoby powyżej 70. roku życia (71%), natomiast osoby, które nie potrafią zaakceptować obecności nowotworu w swoim organizmie, to pięćdziesięciolatkowie (68% badanych). Uogólniając wyniki – chorobę akceptuje blisko 26% badanych, natomiast pozostali nie mogą się pogodzić z diagnozą nowotworu bądź też nie potrafią określić, jaki jest ich stosunek do choroby. Podobne wyniki, choć nieco wyższe, uzyskały w swoich badaniach Wiraszka i Lelonek. Osoby akceptujące swoją chorobę stanowiły 37%, natomiast 63% badanych to osoby niepotrafiące pogodzić się ze swoim stanem [4].
Wsparcie niewątpliwie wywiera znaczący wpływ na całościowe funkcjonowanie chorego, a tym samym jakość życia. Znajduje to odbicie zwłaszcza w sferze psychicznej. Może zmniejszyć nasilenie objawów choroby, daje poczucie bezpieczeństwa, jakże istotne w aspekcie jakości życia pacjenta zmagającego się z chorobą nowotworową [4]. Wśród badanych najczęściej do grup wsparcia przynależą osoby w wieku od 60 do 69 lat (67%). Wskaźnik ten znacząco różni się od wskaźnika uzyskanego w badaniach opisanych w artykule Michałowskiej-Wieczorek, gdzie przynależność do grup wsparcia wśród przebadanych osób w podobnym wieku wynosiła jedynie 42% w przeciwieństwie do trzydziestolatków, którzy stanowili największą grupę (69%) [5].
Osoby mające wielodzietne rodziny najczęściej bały się śmierci w następstwie choroby (33%). Jeśli chodzi o bezdzietnych respondentów, to jako największe źródło lęku wskazywali oni chorobę (71%). Wynik ten w niewielkim stopniu odbiega od rezultatów uzyskanych w badaniach Nowickiego, w których wśród osób z nowotworem posiadających wielodzietne rodziny chorzy, którzy bali się śmierci, stanowili 39%, natomiast wśród bezdzietnych respondentów choroba była największym źródłem lęku dla 64% [6].
Wyniki dowodzą, że rodzina odgrywa kluczową rolę w adaptacji funkcjonalnej osób chorych na nowotwór. Badania własne pozwalają na określenie największego źródła wsparcia dla chorego. Kobiety znacznie częściej niż mężczyźni jako swoich powierników wybierają rodzinę i przyjaciół (89%), natomiast 9% udaje się do poradni. Płeć przeciwna częściej zaś prowadzi rozmowy z personelem medycznym (24%) bądź też nie szuka wsparcia w trudnych chwilach (15%). Znaczenie rodziny jako głównego źródła wsparcia dokumentuje również praca de Walden-Gałuszko, gdzie rodzinę i przyjaciół jako największe źródło wsparcia wskazuje 85% kobiet i 62% mężczyzn – podobnie jak w badaniach własnych [7].

Wnioski

Jedynie 26% respondentów z chorobą nowotworową w pełni akceptuje swój stan. Większość z nich (71%) stanowią osoby najstarsze, powyżej 70. roku życia. Ponad połowa (51%) nie może się pogodzić ze swoją sytuacją zdrowotną, pozostali natomiast nie potrafią określić, jaki jest ich stosunek do choroby.
Grupy wsparcia stanowią istotny element życia, mimo to jedynie 19% respondentów przynależy do nich. Najwięcej chorych (33%) należących do grup wsparcia to osoby pomiędzy 60. a 69. rokiem życia.
Rozmowa jest istotnym elementem wsparcia. Badani najczęściej rozmawiają o swojej chorobie i bólu z rodziną (48%) – kobiety – 50%, mężczyźni – 46%.
Rodzina i przyjaciele stanowią największe źródło wsparcia (77,5%) dla osoby chorej. Wśród kobiet 89% jako największe źródło wsparcia wskazuje rodzinę i przyjaciół, natomiast mężczyźni nieco mniej, ponieważ 62%.
Udzielanych przez najbliższych pomocy i wsparcia kobiety nie odbierają negatywnie (87%). Mężczyźni natomiast, w przeciwieństwie do płci przeciwnej, w niemal równym stopniu odbierają pomoc jako gest politowania i zwykłą pomoc z „dobrego serca” (odpowiednio 48% i 52%).

Piśmiennictwo

1. Stańko M. Arteterapia jako metoda profesjonalnej pomocy chorym na nowotwory. Wspolczesna Onkol 2008; 12: 148-152.
2. Jakubowska-Winecka A, Włodarczyk D. Psychologia w praktyce medycznej. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2007; 54.
3. Zielińska-Więczkowska H, Betłakowski J. Pomiar i ocena wsparcia społecznego u pacjentów hospitalizowanych poddanych chemioterapii. Wspolczesna Onkol 2010; 14: 229-232.
4. Wiraszka G, Lelonek B. Funkcjonowanie chorego z białaczką a akceptacja choroby nowotworowej. Studia Medyczne 2008; 10: 21-26.
5. Michałowska-Wieczorek I. Rola wsparcia w zmaganiu się z chorobą nowotworową. Psychoonkologia 2006; 10: 51-56.
6. Nowicki A, Rządkowska B. Depresja i lęk u chorych z nowotworami złośliwymi. Wspolczesna Onkol 2005; 9: 396-403.
7. De Walden-Gałuszko K. Psychoonkologia w praktyce klinicznej. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2011; 25.