Znajomość tematu chorób nowotworowych i postawy związane z tym zagadnieniem wśród młodzieży i młodych dorosłych w przedziale wiekowym 15–30 lat

Wstęp

Obecnie na świecie stwierdza się ponad 14 mln zachorowań na nowotwory rocznie oraz ponad 8 mln zgonów z tego powodu. Według prognoz epidemiologicznych w ciągu najbliższych 15 lat nastąpi podwojenie tych liczb. W ciągu ostatnich 30 lat zachorowalność na nowotwory złośliwe w Polsce wzrosła ponad dwukrotnie, a umieralność prawie 2,4-krotnie, biorąc pod uwagę ostatnie pięć dekad [1].
Pomimo że takie pokrewne pojęcia, jak „rak” i „nowotwór”, są powszechnie znane, to jednak najczęściej poza faktem, iż jest to choroba, brakuje jakiejkolwiek wiedzy na jej temat. Rozpoznanie choroby nowotworowej łączy się z szeregiem niewłaściwych przekonań. Celem badania była ocena ogólnej wiedzy osób w wieku 15–30 lat na temat chorób nowotworowych oraz postaw związanych z rozpoznaniem takiej choroby.
Celem badania była ocena ogólnej wiedzy osób do 30. roku życia na temat chorób nowotworowych oraz postaw związanych z diagnozą takiej choroby. Badana grupa obejmuje młode osoby, które w niedalekiej przyszłości będą stanowiły grupę osób podlegających programom badań przesiewowych, dlatego też ocena ich wiedzy i świadomości w zakresie regularnych badań i ich potencjalnego znaczenia jest bardzo istotna. Otrzymane wyniki będą mogły pomóc w zobrazowaniu ewentualnych braków wiedzy, którą można uzupełnić poprzez odpowiednio ukierunkowane kampanie społeczne oraz inne działanie edukacyjne przyczyniające się do rozwoju zachowań pro­zdrowotnych i zwiększenia świadomości w zakresie profilaktyki i leczenia chorób nowotworowych.

Materiał i metody

Przebadano 514 osób w grupie wiekowej od 15 do 30 lat. Większość badanych stanowiły kobiety (73%). Mediana wieku wynosiła 23,5 roku. Największą grupę ankietowanych stanowiły osoby z wykształceniem średnim (86,6%). Kolejne grupy to osoby z wykształceniem wyższym (9,5%), podstawowym (3,7%) i zawodowym (0,2%). Spośród ankietowanych 1,6% stanowiły osoby, u których wcześniej rozpoznano chorobę nowotworową, a prawie 70% miało styczność z tą chorobą w rodzinie lub bliskim otoczeniu. Do badania użyto autorskiego, internetowego kwestionariusza ankiety. Kwestionariusz został umieszczony i rozpowszechniony w grupach otwartych na portalu społecznościowym (www.facebook.pl) oraz forach dyskusyjnych (po uprzednim uzyskaniu zgody administratorów) poprzez internetowy portal tworzenia ankiet, w którym została także wykonana analiza statyczna uzyskanych danych. Ankieta została podzielona na trzy części i zawierała łącznie 25 pytań. Część pierwsza (6 pytań) dotyczyła takich podstawowych danych o ankietowanym, jak wiek, płeć, wykształcenie, styczność z chorobą nowotworową. Druga część (12 pytań zamkniętych jednowyborowych, 1 zamk­nięte wielowyborowe, 1 wielowyborowe z możliwością udzielania własnej odpowiedzi) zawierała pytania sprawdzające wiedzę merytoryczną, znajomość faktów z dziedziny onkologii. W trzeciej części (4 pytania zamknięte jednowyborowe typu prawda/fałsz oraz 1 pytanie otwarte) zamieszczono pytania o stosunek ankietowanych do choroby nowotworowej. W omawianych wynikach liczbę osób udzielających potwierdzającej lub negującej odpowiedzi na zadane pytanie oznaczono jako n. Za przejaw zadowalającego poziomu wiedzy ankietowanych przyjęto próg 75% poprawnych odpowiedzi (ryc. 1–3).

Wyniki

Ankietowani zapytani o czynniki, w wyniku których może rozwinąć się nowotwór, mogli udzielić kilku odpowiedzi. Zdecydowana większość potwierdziła, że czynnikami ryzyka są: narażenie na związki chemiczne, palenie papierosów oraz bierne narażenie na dym tytoniowy. Prawie połowa (47,5%; n = 244) ankietowanych za szkodliwe uznała spożywanie dużej ilości tłuszczów, a ponad jedna trzecia (34,4%; n = 177) – dużej ilości cukrów. Jednak aż jedna czwarta (26,3%; n = 135) spośród osób poddanych badaniu nie wiąże sposobu odżywiania ze wzrostem ryzyka zachorowania na raka. Ponadto 6,4% (n = 33) ankietowanych uważa, że na powstanie nowotworu nie mają wpływu takie używki, jak alkohol i palenie tytoniu. Aż 12% (n = 60) badanych nie jest świadomych, że nowotwory mogą być dziedziczone w rodzinie. Kilka osób (1%; n = 6) uważa, że nowotworem można się zarazić od osoby ze stwierdzoną chorobą nowotworową. W badanej grupie 54% (n = 279) respondentów twierdzi, że każdy nowotwór wykryty odpowiednio wcześnie można wyleczyć. Ponad 5% (n = 27) osób nie wierzy w celowość wykonywania badań profilaktycznych. Według 7% (n = 37) ankietowanych nowotwór to choroba nieuleczalna, prawie 2% (n = 9) osób twierdzi, że wykrycie choroby nowotworowej oznacza wyrok śmierci, a 3,5% (n = 18), że osoba chora na nowotwór zawsze wygląda na wyniszczoną. Jedna trzecia (n = 171) badanych jest zdania, że rozwojowi choroby nowotworowej zawsze towarzyszy osłabienie, zmęczenie, ból, brak apetytu i spadek masy ciała. W przypadku podejrzenia nowotworu ankietowani w większości zgłosiliby się do lekarza rodzinnego lub onkologa. Najmniej osób udałoby się do chirurga, natomiast prawie 5% (n = 32) osób wykonałoby na własną rękę podstawowe badania. Wśród nich ankietowani wymieniali najczęściej morfologię, oznaczenie markerów nowotworowych, badanie USG (brak sprecyzowania badanej okolicy). Stosunkowo często badanie morfologiczne krwi było uznawane za wystarczające dla ewentualnego wykluczenia bądź potwierdzenia choroby nowotworowej – stwierdziło tak 15% (n = 76) osób. Interesujące jest, że 3,5% osób (n = 18) uczestniczących w badaniu jest zdania, że zabieg chirurgiczny przyspiesza rozwój nowotworu.
Pomimo że większość ankietowanych potwierdziła, iż nowotwór jest często chorobą uleczalną, to jednak emocje wobec jego rozpoznania okazały się bardzo podobne u znacznej części badanych. Aż 75% (n = 383) pytanych przyznaje, że słowo „rak” lub „nowotwór” wywołuje u nich niepokój, a 84% (n = 434) boi się zachorowania na nowotwór przez siebie lub bliską osobę. Spośród badanych 9% (n = 45) nie wykonuje badań profilaktycznych z obawy przed rozpoznaniem nowotworu. W ostatnim pytaniu ankietowani zostali poproszeni o samodzielne wpisanie jednego słowa, które przychodzi im na myśl, gdy słyszą słowo „rak” lub „nowotwór”. Najwięcej osób wpisało słowo „choroba” (14,3%; n = 74), „śmierć” (13,7%; n = 70), „strach” (6,6%; n = 34) oraz „cierpienie” (6,5%; n = 33) i „chemioterapia” (6%; n = 31). Zaskakująca jest duża jednomyślność ankietowanych i powtarzalność wpisywanych słów (tab. 1–3). Termin „nowotwory złośliwe” obejmuje ponad 100 jednostek chorobowych cechujących się odmienną etiologią, przebiegiem klinicznym i leczeniem [1]. Chociaż w większości, jeżeli nowotwory zostaną rozpoznane we wczesnym stopniu zaawansowania, możliwe jest całkowite ich wyleczenie [2], w grupie ankietowanych 7,2% stanowiły osoby twierdzące, że nowotwór to choroba nieuleczalna. Co więcej, blisko 2% badanych stwierdziło, iż diagnoza choroby nowotworowej jest jednoznaczna z wyrokiem śmierci dla chorego. Paradoksalnie, powszechny strach przed nowotworami nie przekłada się na styl życia zmniejszający ryzyko zachorowania.
Niewłaściwy sposób odżywiania, jak również nadwaga i mała aktywność fizyczna mają duży wpływ na ryzyko wystąpienia choroby nowotworowej [3]. Przyczyną blisko 30% nowotworów jest nieprawidłowa dieta, zaś związek pomiędzy nią a podwyższonym ryzykiem rozwoju choroby udowodniono w przypadku raków: jelita grubego, przełyku, żołądka i jamy ustnej [4]. W świetle tych stwierdzeń niepokojące jest, że ponad jedna czwarta ankietowanych nie widzi związku pomiędzy spożywanymi pokarmami a ryzykiem zachorowania na nowotwór. Co prawda zdecydowana większość badanych przyznaje, że środki konserwujące i barwniki dodawane do żywności mogą mieć działanie rakotwórcze, jednak niekorzystny wpływ spożywania dużych ilości cukrów potwierdza jedynie jedna trzecia ankietowanych. Kancerogenny potencjał spożywania dużej ilości tłuszczów dostrzega z kolei mniej niż połowa badanej grupy. Według piśmiennictwa, zbyt duże spożycie „złych” tłuszczów, czyli nasyconych kwasów tłuszczowych, zwiększa ryzyko zachorowania na nowotwory, zwłaszcza przewodu pokarmowego, ale również raka piersi i gruczołu krokowego [5–7].
W analizowanej grupie niemal 7% respondentów stwierdziło, że na rozwój nowotworu nie mają wpływu nawyki żywieniowe oraz spożycie alkoholu. Propagowanie życia bez używek jest istotnym elementem profilaktyki przeciwnowotworowej. Palenie tytoniu jest główną przyczyną nowotworów, co potwierdzono w licznych badaniach. W dymie tytoniowym znajduje się kilka tysięcy substancji szkodliwych, z czego ponad 69 to udowodnione kancerogeny [8]. Odsetek palących wśród chorych na raka płuca stanowi ok. 80–90% [9]. Udowodniono, że ryzyko zachorowania wzrasta wraz z wydłużającym się czasem trwania nałogu i liczbą wypalonych papierosów, wyrażonych w tak zwanych paczkolatach. Udowodniono także wpływ spożywania alkoholu na rozwój nowotworów jamy ustnej, gardła, krtani, przełyku, wątroby i piersi [10–13]. Kancerogenny wpływ alkoholu jest wzmacniany paleniem tytoniu [12].
Na tle tych danych dobrze prezentuje się wiedza badanych osób na temat niekorzystnego wpływu palenia papierosów: 98% osób za kancerogenne uznało palenie czynne, natomiast 95% także palenie bierne. Uzyskane wyniki są zbliżone do rezultatów badania Porębiak, w którym 98% ankietowanych uznało palenie tytoniu, a 59% nieprawidłową dietę za czynniki ryzyka rozwoju choroby nowotworowej [14].
Ponad jedna trzecia ankietowanych uważa, że rozwojowi choroby nowotworowej zawsze towarzyszą osłabienie, zmęczenie, bóle, brak apetytu i utrata masy ciała. Niemal 15% badanych sądzi, że do wykazania toczącego się procesu nowotworowego wystarczy wykonanie prostego badania morfologii krwi. Co równie niepokojące, więcej niż 10% badanych jest zdania, iż nowotwory nie mogą być dziedziczone. W badaniu Porębiak uzyskano 94% pozytywnych odpowiedzi na temat dziedziczności chorób nowotworowych [14]. Nieco niższy wynik odnośnie do wpływu czynników genetycznych uzyskano także w badaniu Peacey i wsp., w którym wzięło udział ponad 10 500 ankietowanych, w tym 424 osoby z Polski. W badaniu tym 73% respondentów potwierdziło, iż dziedziczenie może mieć wpływ na rozwój raka piersi [15].
Ponad 1% osób biorących udział w badaniu zadeklarowało, że nowotworem można się zarazić. Pokrywa się to z wynikami badania Porębiak, w którym także 1% ankietowanych uznało, iż rak jest chorobą zakaźną [14].
Niestety w grupie ankietowanych osób ponad 5% nie wierzy w celowość profilaktyki nowotworów, natomiast blisko co dziesiąty badany nie wykonuje badań profilaktycznych z obawy przed wykryciem choroby nowotworowej. Jednym z głównych zadań Narodowego programu zwalczania chorób nowotworowych jest radykalna poprawa stanu edukacji społeczeństwa, z uwzględnieniem środowisk medycznych, w zakresie profilaktyki i zdrowego stylu życia oraz programów wczesnego wykrywania nowotworów [16]. Ważnym elementem programu jest zwiększenie świadomości społeczeństwa na temat konieczności wykonywania regularnych badań profilaktycznych mających na celu wczesne wykrycie raka piersi i raka szyjki macicy oraz raka jelita grubego [17]. W przypadku wielu nowotworów szansa na wyleczenie jest większa, gdy choroba zostanie rozpoznana we wczesnym stadium. Dlatego tak duże znaczenie mają populacyjne badania przesiewowe, które mają za zadanie wykrycie choroby we wczes­nej, zwykle bezobjawowej fazie rozwoju [16].
Dane Ministerstwa Zdrowia wskazują, że w Polsce w 2012 r. zgłaszalność na badania cytologiczne wyniosła 35,71%, a w 2013 r. 44,1%, natomiast zgłaszalność na badania mammograficzne w 2012 r. wyniosła 46,96%, a w 2013 r. 47,18%. W obu przypadkach widać zatem tendencję wzrostową [17].
Nowotwór jest powszechnie uznawany za poważną, często śmiertelną chorobę [18]. Niektórzy badacze postulują, że w naszej świadomości istnieje głęboko zakorzeniony, specyficzny rodzaj lęku przed chorobą nowotworową [18]. Wyniki niniejszych badań zdają się to potwierdzać: trzy czwarte pytanych przyznaje, że słowo „rak” lub „nowotwór” wywołuje u nich niepokój, natomiast 84% boi się zachorowania na nowotwór przez siebie lub bliską osobę. Najczęstsze skojarzenia ankietowanych ze słowem „rak” lub „nowotwór” pokrywają się z badaniem przeprowadzonym przez Czarnecką-Iwańczuk wśród osób w przedziale wiekowym 19–26 lat, w którym badani poproszeni o wpisanie dwóch skojarzeń z chorobą nowotworową użyli słów: „śmierć” (20%), „cierpienie” (10%), „ból” (9%), „chemia” (8%), „rak” (8%) oraz „strach” (4%) [19]. W obu badaniach wymienione słowa mają jednoznacznie negatywny wydźwięk, co może potwierdzać wniosek płynący z pracy Nęckiego i Górskiego, mówiący o znacznej kancerofobii wśród osób poniżej 30. roku życia [20, 21].
Jak wspomniano wcześniej, 7,2% spośród ankietowanych osób uznało chorobę nowotworową za nieuleczalną. Inne badanie ankietowe, przeprowadzone wśród studentów medycyny, wykazało, iż w badanej grupie choroba nowotworowa została uznana za nieuleczalną przez 6% respondentów [22]. Wyniki są bardzo podobne, mimo iż studenci medycyny są osobami posiadającymi potencjalnie większą wiedzę w omawianej dziedzinie.
Pomimo że liczba osób regularnie wykonujących badania profilaktycznie wzrasta, to nadal stanowią one niewielki procent populacji. Również w naszym badaniu procent osób świadomych znaczenia okresowych badań był niezadowalający. Uwzględniając wyżej wymienione fakty, można zauważyć, jak ważne jest kształcenie oraz zwiększanie świadomości prozdrowotnej młodzieży i młodych dorosłych, którzy w przyszłości będą być może kształtować poglądy i stosunek do problemu osób w swoim najbliższym otoczeniu. Młodzi ludzie często uznają wczesną profilaktykę za nieistotną, ponieważ z racji wieku problem wydaje się im bardzo odległy i niedotyczący ich osobiście.

Wnioski

Chociaż osoby w badanym przedziale wiekowym mają najczęściej szeroki dostęp do informacji, to uzyskane wyniki wskazują na niedostateczną wiedzę młodych ludzi na temat czynników wpływających na ryzyko zachorowania na chorobę nowotworową, co wiąże się z negatywnym nastawieniem do problemu.
Powinno się uświadamiać społeczeństwo, jak dużą rolę w zapobieganiu nowotworom odgrywa prawidłowa dieta, ponieważ aż jedna czwarta badanych nie łączy tych dwóch spraw.
Wydaje się, iż uzyskane wyniki pokazują, że powinno się zwrócić szczególną uwagę na edukację społeczeństwa, uwzględniając fakt, że osoba chora na nowotwór nie zawsze wygląda na ciężko chorą, a dobre samopoczucie nie zawsze odzwierciedla dobry stan zdrowia. Z tego względu należy propagować regularne badania profilaktyczne oraz przekonywać o ich przydatności w uzyskaniu wczesnej diagnozy.

Oświadczenie

Autorzy nie zgłaszają konfliktu interesów.

Piśmiennictwo

1. Didkowska J, Wojciechowska U. Zachorowania i zgony na nowotwory złośliwe w Polsce. Krajowy Rejestr Nowotworów, Centrum Onkologii – Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie. Dostępne na stronie http://onkologia.org.pl/k/epidemiologia/ dostęp z dnia 16/06/2016.
2. Weis J, Faller H. Psychosocial issues of long-term cancer survivors. Bundesgesundheitsblatt Gesundheitsforschung Gesundheitsschutz 2012; 55: 501-508.
3. American Institute for Cancer Research. February 20, 2013. Cancer Prevention: Putting it Together. Dostępne na stronie http://www.aicr.org/reduce-your-cancer-risk/cancer-prevention, dostęp z dnia 10/08/2015.
4. Wojciechowska U., Didkowska J. Zachorowania i zgony na nowotwory złośliwe w Polsce. Krajowy Rejestr Nowotworów, Centrum Onkologii – Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie. Dostępne na stronie http://onkologia.org.pl/dieta/ dostęp z dnia 10/08/2015.
5. Schulz M. D, Atay C, Heringer J i wsp. High-fat-diet-mediated dysbiosis promotes intestinal carcinogenesis independently of obesity. Nature 2014; 514: 508-512.
6. Jelińska M. Kwasy tłuszczowe – czynniki modyfikujące procesy nowotworowe. Biul Wydz Farm 2005; 1: 1-9.1.
7. Pasz-Walczak G. Zapobieganie. Kordek R (red.). Onkologia. Podręcznik dla studentów i lekarzy. Via Medica, Gdańsk 2013; 46-51.
8. National Cancer Institute. Harms of Cigarette Smoking and Health Benefits of Quitting. Dostępne na stronie http://www.cancer.gov/about-cancer/causes-prevention/risk/tobacco/cessation-fact-sheet /dostęp z dnia 10/08/2015
9. Jassem J, Krzakowski M. Nowotwory klatki piersiowej. Praktyczny przewodnik dla lekarzy. Via Medica, Gdańsk 2013.
10. Raczkowska-Siostrzonek A, Pogorzelska-Stronczak B. Profilaktyka nowotworów złośliwych ze szczególnym uwzględnieniem raka jamy ustnej. Czasopismo Stomatologiczne 2005; 58: 9.
11. Strycharz-Dudziak M, Polz-Dacewicz M, Gołąbek W i wsp. Cigarette smoking and alcohol consumption in patients with oral cancer. Przegląd Lekarski 2009; 66: 10.
12. Godlewski D, Wojtyś P, Bury P. Alcohol as a cancer risk factor. Współcz Onkol 2000; 1: 13-15.
13. Tkaczuk-Włach, J, Sobstyl M, Jakiel G. Rak piersi – znaczenie profilaktyki pierwotnej i wtórnej. Prz Menopauz 2012; 4: 343-347.
14. Porębiak MI. Fakty i mity dotyczące chorób nowotworowych. Psychoonkologia 2008; 12: 52-57.
15. Peacey V, Steptoe A, Davídsdóttir S i wsp. Low levels of breast cancer risk awareness in young women: An international survey. Eur J Cancer 2006; 42: 2585-2589.
16. Program Badań Przesiewowych, Polska Unia Onkologii; dostępne na stronie http://www.puo.pl/badania-profilaktyczne/program-badan-przesiewowych /dostęp z dnia 10/08/2015.
17. Sprawozdanie z realizacji Narodowego Programu Zwalczania Chorób Nowotworowych w 2013 r., Minister Zdrowia, Warszawa 2014.
18. Stencel A, Błażek M, Majkowicz M i wsp. Wpływ informacji zdrowotnej zagrażającej Ja na poziom lęku wśród kobiet biorących udział w populacyjnych programach mammografii przesiewowej w Polsce. J Oncol 2011; 5: 433-438.
19. Trumbo CW, McComas K, Kannaovakun P. Cancer anxiety and the perception of risk in alarmed communities. Risk Analysis 2007; 2: 337-350.
20. Czarnecka-Iwańczuk M. Skojarzenia z chorobą nowotworową wśród studentów. Pielęgniarstwo Polskie 2011; 3: 144-149.
21. Nęcki Z, Górski L. Przekonania i postawy społeczne wobec chorób nowotworowych. W: Zmagając się z chorobą nowotworową. Kubacka-Jasiecka D, Łosiak W (red.). Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1999.
22. Zdun-Ryżewska A, Chojnacka-Szawłowska G, Majkowicz M i wsp. Przekonania studentów medycyny dotyczące leczenia choroby nowotworowej – doniesienie wstępne. Psychoonkologia 2014; 3: 116-122.