Wpływ duchowości lub religijności na długość życia człowieka

Znane powszechnie powiedzenie „jak trwoga, to do Boga” pokazuje, że osoby w trudnej sytuacji, np. w czasie choroby, często zwracają się o pomoc do „siły wyższej”. Korzystają ze swojej duchowości jako źródła wsparcia w zmaganiu się z bólem czy cierpieniem [1]. Jedynie pojedyncze prace dokumentują wpływ samej duchowości na czas przeżycia chorego. Ironson i Kremer [2] przeprowadzili wywiady ze 147 osobami z AIDS, a następnie oceniali ich 5-letnie przeżycie. Było ono ponad 5 razy bardziej prawdopodobne wśród osób, które podały, że doświadczyły „przemiany duchowej”. Wiara, czyli uznawanie istnienia transcendentnej siły lub istoty, a szczególnie stopień, w którym dana osoba podporządkuje jej swoje życie, oraz poczucie „jedności z Bogiem” prawdopodobnie pomagają przetrwać najtrudniejsze chwile i odzyskać równowagę po traumatycznych doświadczeniach. Są to jednak parametry, które trudno obiektywnie zmierzyć i ocenić. Można jednak badać tę zależność w sposób pośredni. Szeroko pojęta duchowość to poszukiwanie znaczenia i sensu życia, które może, ale nie musi, być związane z religią. Większość religii zawiera treści związane z sensem cierpienia oraz dodawaniem otuchy cierpiącemu człowiekowi. Można zatem przyjąć, że osoby, które chodzą do kościoła, cerkwi, meczetu, synagogi lub innego miejsca kultu, w ten sposób rozwijają swoją duchowość. Uczęszczanie na nabożeństwa jest łatwe do zmierzenia, zatem większość badań ocenia wpływ nie duchowości, ale religijności na długość życia poprzez prostą, empiryczną metodę: podział danej populacji pod względem częstości uczęszczania na spotkania religijne, a następnie sprawdzenie po kilku latach, jaka część osób z poszczególnych grup przeżyła (tab. 1).
Należy podkreślić, że w takiej przekrojowej (cross-sectional) ocenie pojawia się istotny problem: niemożliwość stwierdzenia, który czynnik był przyczyną, a który skutkiem. W jaki sposób wykluczyć, że dana subpopulacja o niskiej religijności nie była już na tyle chora na początku badania, że nie mogła udać się na nabożeństwo i co za tym idzie, od początku była predysponowana do krótszego przeżycia? Albo odwrotnie – czy osoby, które podejmują praktyki religijne, nie robią tego dlatego, że mają jakieś dolegliwości i szukają pomocy?
Nowsze prace na ten temat stosują kontrolę zdrowia początkowego (baseline health), aby upewnić się, że na początku badania wszystkie subpopulacje mają podobne ryzyko zgonu związane z istniejącymi już chorobami. W ten sposób można ocenić rzeczywisty wpływ samego tylko uczęszczania na nabożeństwa na długość życia. Zdrowie początkowe najczęściej analizowane jest poprzez pytanie badanych o subiektywną ocenę zdrowia, ale także o stopień ograniczenia ruchowego, liczbę zwolnień z pracy w ciągu roku, a niektóre prace sięgają aż do dokumentacji medycznych pacjentów. Często stosuje się również kontrolę dla czynników demograficznych: wieku, płci, rasy, regionu pochodzenia, statusu socjoekonomicznego, poziomu wykształcenia i innych. Najbardziej dociekliwi autorzy analizują także stopień integracji społecznej, czyli stan cywilny, mieszkanie samotnie lub wraz z rodziną, liczbę bliskich krewnych i przyjaciół, częstość spotkań z nimi, uczestnictwo w spotkaniach towarzyskich i korzystanie ze wsparcia środowiskowego. Biorą pod uwagę nie tylko obecne już symptomy chorobowe, lecz także styl życia i zachowania predysponujące do wystąpienia chorób, takie jak palenie papierosów czy ryzykowne stosunki seksualne. Uważna analiza jak największej ilości wyżej wymienionych czynników, a także innych potencjalnych zmiennych zakłócających (confounders) oraz wykorzystanie narzędzi statystycznych, takich jak model proporcjonalnego hazardu Coxa, pozwalają na przewidywanie czasu przeżycia danych subpopulacji i niezwykle precyzyjne określenie, czy uczęszczanie na nabożeństwa religijne wpływa na śmiertelność, czy może mogłoby być skutecznie zastąpione innymi regularnymi interakcjami społecznymi jak np. piątkowe gry w pokera.
Opublikowana w 2000 r. metaanaliza 42 badań przeprowadzona przez McCullough i wsp. [24] na blisko 126 tys. osób wykazała, że osoby o wysokiej religijności mają o 29% wyższe szanse przeżycia w porównaniu z osobami mniej religijnymi (OR 1,29; 95% PU 1,20–1,39). Mierzono zaangażowanie religijne, głównie uczestnictwo w nabożeństwach. Autorzy podkreślili, że nie zauważyli tendencyjności w opublikowanych badaniach. Badania różniły się znacznie jakością i adekwatnością kontroli czynników zakłócających.
Koenig w 2001 r. [25] przeanalizował 101 prac, które ilościowo badały zależność między religią a śmiertelnością (w tym 36 badań dotyczących śmiertelności związanej z nowotworami złośliwymi). 47 badań brało pod uwagę tylko przynależność religijną, 52 poziom religijności, pozostałe 2 to próby kliniczne. W pracach mierzących religijność najczęstszą miarą było uczestnictwo w praktykach religijnych (21 z 52 badań); 13 prac badało śmiertelność kleru. Badania kliniczne obejmowały badanie medytacji u pacjentów z domu spokojnej starości (grupa medytująca miała dłuższe przeżycie) oraz badanie modlitwy wstawienniczej u dzieci z białaczką (brak zależności ze śmiertelnością). Spójnym wynikiem wśród badań grup wyznaniowych była niższa śmiertelność amiszów, Adwentystów Dnia Siódmego, mormonów i – w mniejszym stopniu – żydów w porównaniu z populacją ogólną. Spośród 52 badań oceniających poziom religijności, 39 wykazało dłuższe przeżycie osób bardziej religijnych, 10 nie wykazało związku, 2 – sprzeczne wyniki, 1 – krótsze przeżycie osób religijnych. Można zauważyć, że 76% badań wykazało większą religijność jako czynnik predykcyjny dłuższego przeżycia. Wśród badań kleru, 12 z 13 wykazało, że osoby duchowne żyły dłużej niż grupy porównawcze. Najbardziej zgodnym odkryciem (poza niższą śmiertelnością kleru) było to, że częstość uczestnictwa w praktykach religijnych determinowała dłuższe przeżycie.
Uaktualniona metaanaliza przeprowadzona przez Chida i wsp. w 2009 r. [26] przyjęła nieco surowsze kryteria wyboru badań niż poprzednie. Zawiera wyniki 44 prac o religii i śmiertelności, obejmujących około 120 tysięcy uczestników. Osoby częściej uczestniczące w praktykach religijnych miały niższe ryzyko zgonu podczas okresu kontrolnego [HR = 0,82 (0,76, 0,87)]. Efekt ten był bardziej widoczny u kobiet [HR = 0,70 (0,55, 0,89)] niż u mężczyzn [HR = 0,87 (0,81, 1,02)], a także wyraźniejszy przy zaangażowaniu w życie wspólnoty wyznaniowej [HR=0,77 (0,71, 0,83)] niż przy aktywności religijnej niezinstytucjonalizowanej [HR = 0,95 (0,80, 1,13)]. Osoby uczęszczające na nabożeństwa przynajmniej raz na tydzień miały niższe ryzyko śmierci podczas okresu kontrolnego [0,73 (0,63, 0,84)].
Podsumowując, można powiedzieć, że właściwie wszystkie badania wykazały, że uczęszczanie na nabożeństwa religijne jest predyktorem dłuższego życia. W jaki sposób można wytłumaczyć to zjawisko? Część tego ochronnego wpływu jest zapewne spowodowana aktywnością fizyczną, którą należy regularnie podejmować, aby dostać się do miejsca kultu, kontaktami społecznymi z innymi wiernymi, które m.in. przeciwdziałają depresji, a także przestrzeganiem nakazów religijnych, takich jak: unikanie używek, trwałe małżeństwo itp. Jednakże niektórzy badacze dołożyli starań, aby grupy kontrolne były pod tymi względami identyczne. Dlatego wydaje się, że chodzi także o treści, które są przekazywane podczas nabożeństw. Na przykład nadzieja dotycząca życia po śmierci, końca wszelkich cierpień daje optymizm, świadomość, że nawet najgorsza choroba czy perspektywa śmierci nie świadczą o przegranej. Nauka o Bogu, który opiekuje się każdym człowiekiem, realnie wspiera go w jego problemach, daje poczucie, że nawet całkowita zależność od innych osób nie musi oznaczać bezużyteczności. Nauczanie Kościoła Katolickiego o Jezusie Chrystusie, który umarł za wszystkich ludzi, aby zgładzić ich grzechy, daje pacjentom możliwość „ofiarowania” Bogu swoich cierpień dla dobra innych i przez to „przyczyniania się do zbawienia świata” [27], pełnienia „niezastąpionej służby” [28]. Nie jest to jednak tylko wiedza, którą można równie dobrze zdobyć na wykładach na temat teologii. Nabożeństwo to szczególny czas, podczas którego człowiek nie tylko słyszy, lecz także doświadcza duchowych prawd. Te przeżycia są tak silnymi zasobami, że rzeczywiście mają zdolność poprawić zdrowie i wydłużyć życie.
Można nawet porównać wpływ regularnego uczęszczania na nabożeństwa do innych czynników, które są powszechnie uznawane w przestrzeni zdrowia publicznego za wydłużające życie. Hall [29], analizując dostępne badania, określił, że w ten sposób wyrażana religijność zmniejsza śmiertelność o 2–3 lata. Porównał to do zażywania leków obniżających poziom cholesterolu, które wydłużają życie o 2,5–3,5 roku oraz regularnego wysiłku fizycznego – o 3–5 lat. Zatem uczęszczanie na nabożeństwa nie jest aż tak skuteczne. Zauważył jednak, że koszt jednego dodanego roku wynosił 2–6 tys. dolarów w przypadku aktywności fizycznej, 3–10 tys. dolarów dla uczęszczania na nabożeństwa i 4–14 tys. dolarów dla wyżej wymienionych leków. Można zatem stwierdzić, że chodzenie do kościoła jest bardziej opłacalne (cost-effective) od zażywania tabletek obniżających poziom cholesterolu pod względem wydłużenia życia.

Autorzy deklarują brak konfliktu interesów.

PIŚMIENNICTWO

1. Klimasiński MW, Płocka M, Neumann-Klimasińska N i wsp. Czy lekarz powinien udzielać wsparcia duchowego swoim pacjentom? Przegląd badań. Med Prakt 2017; 3:
2. Ironson G, Kremer H. Spiritual Transformation, Psychological Well-Being, Health, and Survival in People with HIV. Int J Psychiatr Med 2009; 39: 263-381.
3. House JS, Robbins C, Metzner HL. The association of social relationship and activities with mortality: Prospective evidence from the Tecumseh community health study. Am J Epidemiol 1982; 116: 123-140.
4. Zuckerman DM, Kasl SV, Ostfeld AM. Psychosocial predictors of mortality among the elderly poor. Am J Epidemiol 1984; 119: 410-423.
5. Oxman TE, Freeman DH Jr., Manheimer ED. Lack of social participation or religious strength and comfort as risk factors for death after cardiac surgery in the elderly. Psychosomatic Medicine 1995; 57: 5-15.
6. Strawbridge WJ, Cohen RD, Shema SJ i wsp. Frequent attendance at religious services and mortality over 28 years. Am J Public Health 1997; 87: 957-961.
7. Oman D, Reed D. Religion and mortality among the community-dwelling elderly. American Journal of Public Health 1998; 88: 1469-1475.
8. Koenig HG, Larson DB. Use of hospital services, religious attendance and religious affiliation. Southern Med J 1998; 91: 925-932.
9. Hummer RA, Rogers RG, Nam CB i wsp. Religious involvement and US adult mortality. Demography 1999; 36: 273-285.
10. Koenig HG, Hays JC, Larson DB i wsp. Does religious attendance prolong survival? A six-year follow-up study of 3,968 older adults. J Gerontol 1999; 54A: M370-M377.
11. Pargament KI, Koenig HG, Tarakeshwar N i wsp. Religious struggle as a predictor of mortality among medically ill elderly patients: A two-year longitudinal study. Arch Int Med 2001; 161: 1881-1885.
12. Oman D, Kurata JH, Strawbridge WJ i wsp. Religious attendance and cause of death over 31 years. Int J Psychiatr Med 32: 69-89.
13. Musick MA, House JS, Williams DR. Attendance at religious services and mortality in a national sample. J Health Soc Behavior 2004; 45: 198-213.
14. Teinonen T, Vahlberg T, Isoaho R i wsp. Religious attendance and 12-year survival in older persons. Age Ageing 2005; 34: 406-409.
15. la Cour P, Avlund K, Schultz-Larsen K. Religion and survival in a secular region. A twenty year follow-up of 734 Danish adults born in 1914. Soc Sci Med 2006; 62: 157-164.
16. Dupre ME, Franzese AT, Parrado EA. Religious attendance and mortality: Implications for the black-white mortality crossover. Demography 2006; 43: 141-164.
17. Yeager D, Glei DA, Au M i wsp. Religious involvement and health outcomes among older persons in Taiwan. Soc Sci Med 2006; 63: 2228-2241.
18. Litwin H. What really matters in the social network-mortality association? A multivariate examination among older Jewish-Israelis. Eur J Ageing 2007; 4: 71-82.
19. Schnall E, Wassertheil-Smoller S, Swencionis C i wsp. The relationship between religion and cardiovascular outcomes and all-cause mortality in the Women’s Health Initiative Observational Study. Psychology and Health 2010; 25: 249-263.
20. Darviri C, Artemiadis A, Tigani X i wsp. Religiosity as a predictor of mortality: A retrospective cohort study in 1519 rural citizens in Greece. Psychol Health 2016; 31: 1080-1090.
21. Ironson G, Kremer H, Lucette A. Relationship Between Spiritual Coping and Survival in Patients with HIV. J Gen Intern Med 2016; 31: 1068-1076.
22. Li S, Stamfer M, Williams DR, VanderWeele TJ. Association between religious service attendance and mortality among women. JAMA Internal Medicine 2016; 176: 777-785.
23. VanderWeele TJ, Yu J, Cozier YC i wsp. Religious service attendance, prayer, religious coping, and religious-spiritual identity as predictors of all-cause mortality in the Black Women’s Health Study. Am J Epidemiol 2017; 185: 515-522
24. McCullough ME, Hoyt WT, Larson DB i wsp. Religious involvement and mortality: A meta-analytic review. Health Psychology 2000; 19: 211.
25. Koenig HG. Religion and medicine IV: religion, physical health, and clinical implications. Int J Psychiatr Med 2001; 31: 321-336.
26. Chida Y, Steptoe A, Powell LH. Religiosity/spirituality and mortality. A systematic quantitative review. Psychotherapy and Psychosomatics 2009; 78: 81-90.
27. Jan Paweł II. List Apostolski Salvifici Doloris, 6. Ewangelia cierpienia, pkt. 27, 11 lutego 1984.
28. Codou M. Niewidzialny Klasztor Jana Pawła II. Flos Carmeli, Poznań 2010; 42-61.
29. Hall DE. Religious Attendance: More Cost-Effective Than Lipitor? J Am Board Fam Med 2006; 19: 103-189.