Artykuł oryginalny
Wpływ treningu słuchowego Tomatisa na poziom funkcjonowania poznawczego u dzieci z dysfunkcjami mowy

Od pierwszych chwil życia aż po jego kres towarzyszą nam różnego rodzaju dźwięki. Powodują one, że do naszego systemu poznawczego docierają informacje ze świata zewnętrznego, na które możemy adekwatnie odpowiadać, a tym samym odnajdywać się i uczestniczyć w rzeczywistości. Ponadto wszelkie informacje dźwiękowe stale do nas napływające stymulują nasz system poznawczy, pozwalając na jego rozwój i właściwe działanie. Być może z tego względu ludzie od wieków interesowali się, rozpoznawali i wreszcie starali się naśladować bodźce słuchowe, co w konsekwencji doprowadziło do rozwoju muzyki. Muzyka ma duże znaczenie w wielu dziedzinach życia, przebadany jest także związek pomiędzy intensywnym słuchaniem muzyki a poprawą funkcjonowania pacjentów poddanych leczeniu.

Na oddziaływaniu muzyki opiera się metoda Tomatisa, zwana inaczej stymulacją audiopsycholingwistyczną (SAPL) lub treningiem słuchowym. Metoda ta została wynaleziona w latach 50. XX w. (Allison 1999) przez francuskiego otolaryngologa Alfreda Tomatisa. Pracując z muzykami operowymi oraz pracownikami fabryki amunicji, Tomatis studiował przyczyny i możliwości rehabilitacji utraty słuchu u osób z wymienionych wyżej grup zawodowych. Jego prace doprowadziły do przełomowych wniosków – ucho i głos są połączone, a słuch odgrywa znaczącą rolę przy tworzeniu i wydawaniu głosu (Thompson i Andrews 2000). Odkrycie to przyczyniło się do sformułowania trzech praw wyjaśniających wpływ słyszenia i wydawania głosu na zachowanie oraz prezentowane umiejętności (Thompson i Andrews 2000; tomatis.com):

• głos zawiera jedynie te częstotliwości, które słyszy ucho (krtań może produkować jedynie głos słyszalny przez ucho); ta prawidłowość wiąże się z budową układu nerwowego, a mianowicie: ucho i krtań stanowią części tej samej neuronalnej pętli;

• modyfikacja w sposobie słyszenia (szczególnie w wypadku osób z błędną percepcją słuchową) prowadzi do zmian w głosie;

• zastosowanie treningu słuchowego pozwalającego zniwelować deficyty w obrębie słyszanych częstotliwości prowadzi do trwałej zmiany w obrębie głosu.

Owe zmiany w zakresie głosu związane ze zmianą sposobu słyszenia zostały nazwane efektem Tomatisa.

Podstawowe założenie metody Tomatisa stanowi rozróżnienie pomiędzy słuchaniem (listening) a słyszeniem (hearing) (Allison 1999). Słyszenie jest prostą, pasywną percepcją dźwięku, niewymagającą naszego świadomego zaangażowania. Słuchanie natomiast to aktywny proces, umiejętność, pragnienie i intencja skupiania uwagi na dźwięku, który chcemy zanalizować, przetworzyć. Zaburzenia słuchania są ściśle powiązane z procesami zachodzącymi w ośrodkowym układzie nerwowym, jednak ich deficyty mogą wynikać nie z organicznych uszkodzeń tych okolic, lecz z nieprawidłowego funkcjonowania pewnych struktur (Wolnowska i Sudoł). Słuchanie jest zdolnością, która może ulegać zaburzeniom, zostać utracona, ale również odzyskana. Niezdolność do słuchania może wynikać z przyczyn medycznych i społecznych, takich jak zapalenie ucha, uszkodzenie ciała, stres czy trauma. Wreszcie ucho i głos są powiązane z funkcjonowaniem psychicznym, a zatem wpływanie na nie poprawia funkcjonowanie poznawcze i psychiczne osoby (Tomatis 2001).

Odkrycia i eksperymenty Tomatisa umożliwiły mu wynalezienie nowego urządzenia do rehabilitacji, zwanego elektronicznym uchem (Allison 1999). Według założeń urządzenie to poprzez bezpośrednie oddziaływanie na ucho środkowe adaptuje je do optymalnej wydajności, pozwalając tym samym na otwarcie odpowiedniego dla przetwarzania, określonego pasma częstotliwości (Wolnowska i Sudoł). Ucho ma wpływ na działanie mózgu poprzez jego stymulowanie i pobudzanie, co jest podstawą m.in. dla kontroli postawy, koordynacji wzrokowo-ruchowej czy integracji informacji i słuchu (Andrews 2009).

Według Tomatisa pierwszym miejscem działania metody jest wzgórze, część międzymózgowia szczególnie ważna dla naszego funkcjonowania, ponieważ stanowi punkt przecięcia dróg doprowadzających i przesyłających informacje. Każde z jąder wzgórza posiada połączenia zarówno między sobą, jak i z konkretnymi częściami mózgu, szczególnie z korą, móżdżkiem, prążkowiem i podwzgórzem (Gołąb i Jędrzejewski 1984; Andrews 2009). Pod względem czynnościowym stanowi bardzo złożony ośrodek, mający szeroki zakres działania. Różne napływające informacje są tutaj ze sobą scalane, zestawiane, mogą na siebie wzajemnie wpływać, otrzymując ponadto zabarwienie emocjonalne. W zakres funkcji wzgórza wchodzi również kontrola stanu snu i czuwania oraz funkcje uwagi (Gołąb i Jędrzejewski 1984; Sadowski 2001).

Trening rozpoczyna się od indywidualnej oceny funkcjonowania osoby, co pozwala dobrać odpowiedni dla jednostki program (Allison 1999; www.tomatis.com). Właściwa terapia obejmuje sesje słuchania materiału muzycznego wraz ze stałą oceną audiopsychofonologiczną. Sesje, trwające ok. 2 godzin, odbywają się codziennie przez ok. 14–15 dni. Po tym okresie następuje 4–6-tygodniowa przerwa (Wolnowska i Sudoł). Po zakończeniu podstawowego treningu następuje ewaluacja postępów i funkcjonowania pacjenta. Jeśli izolowane problemy są nadal obserwowane, procedurę należy zaktualizować i dostosować do występujących nadal problemów (Allison 1999; www.tomatis.com; Kwolek-Jewdokimow).

Metoda Tomatisa stanowi, głównie ze względu na częstość i długość prowadzonych sesji, dość intensywny trening. Dzięki niemu jednak zauważalne efekty po zastosowaniu omawianej metody pojawiają się relatywnie szybko. Początkowe sesje polegają na pasywnym słuchaniu dźwięków, specjalnie zmodyfikowanych przez elektroniczne ucho. Wykorzystuje się w nich elementy muzyki Mozarta, chorału gregoriańskiego oraz przefiltrowany głos matki pacjenta. W chwili gdy u pacjenta pojawia się motywacja i chęć do poznawania oraz stosowania języka, włączane są sesje aktywne. Polegają one na powtarzaniu różnego rodzaju dźwięków (mruczenie, powtarzanie słów, zdań) i czytaniu odpowiednio dobranych tekstów. Do urządzenia podłącza się mikrofon, dzięki czemu pacjent może zwrotnie słuchać swojego głosu. W trakcie sesji pacjent jest zachęcany do podejmowania różnych aktywności, takich jak rysowanie czy układanie puzzli (Allison 1999; www.atotalapproach.com).

Stymulacja audiopsycholingwistyczna służy poprawie funkcjonowania osób w różnym wieku. Szczególnie zalecana jest w:

• zaburzeniach uczenia, takich jak: dysleksja, dyskalkulia, dysgrafia;

• zaburzeniach uwagi, m.in. ADHD;

• zaburzeniach emocjonalnych – obniżona samoocena, nadmierna lękliwość, nieradzenie sobie ze stresem;

• zaburzeniach porozumiewania się, tj. w jąkaniu się, opóźnionym rozwoju mowy, wadach wymowy;

• globalnych zaburzeniach rozwojowych – zespół Retta, zespół Aspergera, autyzm (Wolnowska i Sudoł; www.tomatis.com; Allison 1999; Madaule 2004).

Materiał i metody

W badaniu wzięło udział 47 dzieci (36 chłopców i 11 dziewcząt) w wieku od 3 do 15 lat (średnia wieku 8,08 roku) (tab. 1.). Dane zebrano w poznańskim Centrum Treningu Uwagi Słuchowej metodą Tomatisa. Na realizację badań uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej przy Uniwersytecie Medycznym im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu (uchwała nr 882/10). Prawnych opiekunów dzieci poproszono o wyrażenie zgody na przeprowadzenie badań, a następnie wykorzystanie uzyskanych wyników do celów badawczych. W grupie badawczej stwierdzono różne zaburzenia rozwojowe, w tym m.in. specyficzne zaburzenia artykulacji (19% badanych dzieci), dyspraksję rozwojową (12%), autyzm dziecięcy (10%), ADHD (u niespełna 9% badanych) i inne. U wszystkich dzieci z grupy badawczej występowały zaburzenia funkcji mowy, obserwowane przez osoby z otoczenia i zgłaszane przez rodziców.

Badane dzieci zostały scharakteryzowane pod względem mózgowej lateralizacji słuchu. Przedstawione dane wskazują, iż u znacznej części dzieci z grupy badawczej wyróżniono lewouszną lateralizację (63,8%), lateralizację prawouszną zdiagnozowano u 21,3% badanych, natomiast nieustaloną u 6,5%. U około 8,5% dzieci nie udało się ustalić rodzaju lateralizacji (ryc. 1.).

Przed zastosowaniem treningu słuchowego Tomatisa dzieci zostały przebadane za pomocą testu matryc Ravena (wersja standard). Rozpiętość osiągniętych wyników kształtowała się na poziomie 11–84% prawidłowych odpowiedzi, średnia wyników wynosiła 53,12%, przy odchyleniu standardowym 18,59% (tab. 1.).

Grupę badawczą przebadano pod względem ryzyka występowania dysleksji. Z uwagi na niekompletność uzyskanych informacji wynik sumaryczny stanowi średnią wartość dla udzielonych odpowiedzi na skali 1–4 (ryc. 2.). Na podstawie zebranych danych ryzyko dysleksji w grupie badanych dzieci oceniono na 1,94 ±0,5 (na skali 1–4).

Na podstawie sumy punktów uzyskanych w 4 próbach obliczono średnią dla poziomu umiejętności fonologicznych, która dla grupy badawczej wynosiła 33,64 ±11,04 (ryc. 3.).

Wyniki

Do analizy wyników badań zastosowano ogólny model liniowy z powtarzanymi pomiarami. Wyniki pomiarów dla skal: wyrazy na literę k, nazwy zwierząt, nadwrażliwość, szybkość reakcji, poprawność lokalizowania, przedstawiono w tabelach 2. i 3. Zaobserwowano ogólny istotny spadek nadwrażliwości (wyższe wartości oznaczają wyższą nadwrażliwość), F (1) = 168,00, p < 0,001. Siła efektu jest duża, 2 = 0,78. Istotne są również różnice pomiędzy poszczególnymi etapami. Istotny spadek nastąpił po pierwszym etapie, F (1) = 73,31, p < 0,001, 2 = 0,61. Nastąpił również dalszy istotny, choć słabszy (umiarkowany) spadek po drugim etapie, F (1) = 19,76, p < 0,001, 2 = 0,30 (ryc. 4.).

Zaobserwowano ogólny istotny wzrost szybkości reakcji (niższe wartości oznaczają szybszą reakcję), F (2) = 52,95, p < 0,001. Siła efektu jest duża, 2 = 0,53. Istotne są również różnice pomiędzy poszczególnymi etapami. Istotny wzrost nastąpił po pierwszym etapie, F (1) = 54,48, p < 0,001, 2 = 0,54. Nastąpił również dalszy istotny, choć słabszy wzrost po drugim etapie, F (1) = 19,76, p < 0,002, 2 = 0,19 (ryc. 5.).

Zaobserwowano ogólny wzrost poprawności lokalizowania źródła dźwięku (niższe wartości oznaczają trafniejsze reakcje), F (2) = 9,90, p < 0,001. Siła efektu jest jednakże niska, 2 = 0,17. Istotne są również różnice pomiędzy poszczególnymi etapami. Istotny wzrost nastąpił po pierwszym etapie F (1) = 5,62, p < 0,022, 2 = 0,11. Nastąpił również dalszy istotny wzrost po drugim etapie, F (1) = 4,67, p < 0,036, 2 = 0,09 (ryc. 6.).

Nastąpił nieistotny statystycznie wzrost liczby podawanych wyrazów na literę k ze średnio 5,45 przed badaniem do 6,00 po drugim etapie, F (1, 33) = 1,28, p = 0,26. Wzrost liczby podawanych nazw zwierząt ze średnio 10,36 przed badaniem do 11,13 po drugim etapie również okazał się nieistotny statystycznie, F (1, 35) = 1,17, p = 0,28.

Wnioski

1. U osób badanych uczestniczących w treningu metodą Tomatisa uzyskano istotne statystycznie zmiany w funkcjonowaniu w zakresie nadwrażliwości, szybkości reakcji i poprawności lokalizacji.

2. Zarówno po pierwszym, jak i drugim etapie stosowania metody zaobserwowano spadek nadwrażliwości, zwiększenie szybkości reakcji oraz poprawności lokalizacji.

3. Uzyskane wyniki i istotna statystycznie poprawa wybranych funkcji poznawczych po zastosowaniu metody Tomatisa pokazują, że stymulacja z wykorzystaniem dźwięków może wpływać na czynność ośrodkowego układu nerwowego.

4. Trening Tomatisa może stanowić przydatną metodę we wspomaganiu rozwoju i leczeniu zaburzeń funkcji mowy u pacjentów z rozwojowymi zaburzeniami procesu komunikatywnego.

Piśmiennictwo

 1. Allison N. The Illustrated Encyklopedia of Body-Mind Disciplines. The Rosen Publising Group, New York, 1999.  

2. Andrews S. The Thalamus, Neuropsychology, and why the Tomatis method does what it does. IARCTC Convention, Dublin, May 2009.  

3. Gołąb BK, Jędrzejewski K. Anatomia czynnościowa ośrodkowego układu nerwowego. PZWL, Warszawa 1984.  

4. Kwolek-Jewdokimow A. Metoda Tomatisa. Pobrano z: www.sosw.sanok.pl/metody/tomatis.pdf, dnia 29.03.2011.  

5. Madaule P. The Tomatis Metod for Singers and Musicians. W: Gilmour MT, Madaule P, Thompson B (red.). About Tomatis Metod. The Listening Center, Toronto 1988.

6. Madaule P. Objawy zaburzeń uwagi słuchowej. W: Audio-psycho-fonologia dla śpiewaków i muzyków. Wyd. UMCS, Lublin 1995.  

7. Madaule P. Listening Therapy for Children with Autism. Pobrano z: www.thefriscolisteningcenter.com dnia: 30.03.2011.  

8. Sadowski B. Biologiczne mechanizmy zachowania się ludzi i zwierząt. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.  

9. Thompson BM, Andrews SR. An historical commentary on the physiological effects of music: Tomatis, Mozart and neuropsychology. Integr Physiol Behav Sci 2000; 35: 174-188.

10. Tomatis AA. The ear and the voice. Editions Robert Laffont SA, Paris 2001.

11. Tomatis Method. History. Pobrano z: www.tomatis.com dnia: 29.03.2011.

12. Tomatis Sound Therapy Training. Pobrano z: www.atotalapproach.com dnia: 31.03.2011.

13. Wolnowska B, Sudoł A. Trening uwagi słuchowej metodą Tomatisa w terapii osób z zaburzeniami przetwarzania słuchowego.