Wpływy z opłaty cukrowej i od alkoholu ►

Wpływy z opłaty cukrowej i opłaty od napojów alkoholowych nie zwiększyły nakładów na finansowanie świadczeń zdrowotnych, w porównaniu z latami poprzedzającymi wprowadzenie tych opłat. Wydatki na te świadczenia – po uwzględnieniu wskaźnika wzrostu przychodów ze składki zdrowotnej – były na porównywalnym poziomie bądź tylko nieznacznie wyższe – to wynika z kontroli NIK.

Przepisy regulujące opłatę cukrową i tę od napojów alkoholowych od momentu ich wprowadzenia do porządku prawnego wywołują wiele wątpliwości interpretacyjnych, w tym również co do charakteru tych opłat.

Opłatę od środków spożywczych (od napojów z dodatkiem cukrów, kofeiny lub tauryny) wprowadzono 1 stycznia 2021 r. NFZ może przeznaczać środki z tej opłaty (które w wysokości 96,5 proc. stanowią jego przychód) na działania edukacyjno-profilaktyczne oraz na leczenie pacjentów z nadwagą i otyłością – chorobami, które powstają najczęściej na tle niewłaściwych zachowań zdrowotnych.

Od 1 stycznia 2021 r. wprowadzono też nowy rodzaj opłaty od napojów alkoholowych w opakowaniach o pojemności do 300 ml. Wpływy z tej opłaty w 50 proc. zasilają dochody gmin, które mogą je przeznaczać na działania mające na celu realizację lokalnej międzysektorowej polityki przeciwdziałania negatywnym skutkom spożywania alkoholu. Pozostałe 50 proc. stanowi przychód Narodowego Funduszu Zdrowia, który zobowiązany jest przeznaczać środki na działania o charakterze edukacyjnym i profilaktycznym oraz na świadczenia zdrowotne w zakresie opieki psychiatrycznej i leczenia uzależnień oraz innych następstw zdrowotnych spożywania alkoholu. 

O tym mówiono podczas posiedzenia Podkomisji stałej do spraw zdrowia publicznego, które odbyło się 24 kwietnia – omówiono wtedy pracę urzędników z Najwyższej Izby Kontroli, z której wynikało, że w latach 2021–2023 wpływy z opłaty cukrowej wyniosły łącznie 4633,8 mln zł, z tego 4471,3 mln zł (96,5 proc.) stanowiło przychód NFZ, a 162,5 mln zł (3,5 proc.) dochód budżetu państwa. Z kolei wpływy z opłaty od napojów alkoholowych w latach 2021–2023 wyniosły łącznie 1519,4 mln zł i stanowiły w 50 proc. dochód gmin i w 50 proc. przychód funduszu.

Nagranie z posiedzenia poniżej.

Wideo pochodzi ze strony internetowej: www.sejm.gov.pl/4C2D36.

Anna Dejk-Chojnacka, wicedyrektor delegatury NIK w Szczecinie, podkreśliła, że wyniki kontroli dotyczącej realizacji i zadań związanych z poborem i wydatkowaniem opłat od środków spożywczych oraz od napojów alkoholowych. Celem kontroli było sprawdzenie, czy właściwie i rzetelnie były realizowane zadania dotyczące poboru i wydatkowania wskazanych opłat.

Najważniejsze wnioski z kontroli to:

• Działania organów i instytucji państwa w zakresie poboru i wydatkowania opłat od środków spożywczych i od napojów alkoholowych nie były realizowane w sposób rzetelny i prawidłowy. Wyjątek w tym zakresie stanowiły skontrolowane gminy, które dochody z opłat wykorzystywały zgodnie z przeznaczeniem.
• Ustanowienie nowych mechanizmów pozyskiwania środków nie przyczyniło się do realnego wzrostu wydatków na świadczenia wskazane w ustawie wprowadzającej opłaty, które pozostawały na porównywalnym poziomie w stosunku do innych wydatków funduszu, a ich wzrost kwotowy odpowiadał co do zasady wzrostowi przychodów ze składki zdrowotnej.
• Realizacja zadań dotyczących poboru opłaty cukrowej i opłaty od napojów alkoholowych przez organy podatkowe nie była w pełni prawidłowa, choć zapewniała regularne wpływy tych środków. Stwierdzone nieprawidłowości dotyczyły nieustalania i w konsekwencji zaniechania poboru dodatkowych opłat na łączną kwotę 217,4 tys. zł.
• Krajowe Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom nie zawsze prawidłowo wykorzystywało środki pochodzące z opłaty od napojów alkoholowych. Z kwoty 28,7 mln zł, tj. 57 proc. środków zaplanowanych na ten cel, aż 1,1 mln zł (3,7 proc.) wydatkowano z naruszeniem kryterium legalności.
• Ponadto KCPU skontrolowało jedynie 3,8 proc. zadań zleconych do realizacji w latach 2022–2023, co nie pozwalało na ich rzetelną weryfikację. W ocenie NIK brak zakazu łączenia pracy urzędników instytucji publicznej z dodatkową pracą zarobkową w podmiocie, któremu przyznano dofinansowanie, a także mankamenty kontroli i nadzoru stanowią potencjalne mechanizmy korupcjogenne.
• W ocenie NIK wprowadzone opłaty miały jednak w istocie charakter fiskalny i stanowiły faktycznie podatek będący kolejnym źródłem finansowania ogółu świadczeń przez NFZ.

Pozostałe wyniki kontroli:

• Niejasne przepisy dotyczące opłaty od napojów alkoholowych. Wśród problemów związanych ze stosowaniem przepisów ustalających opłatę od napojów alkoholowych wymieniano brak instrumentów pozwalających podmiotom nabywającym takie napoje alkoholowe na weryfikację u dostawcy, czy taka opłata została faktycznie uiszczona. Wskazywano, że opłata od napojów alkoholowych powinna być uiszczana przez producentów i importerów, a nie przez hurtowników.
• Brak zwiększenia nakładów na świadczenia zdrowotne. W latach 2021–2023 wpływy z opłaty od środków spożywczych, w porównaniu z latami 2018–2020, gdy nie było tej opłaty, nie zwiększyły nakładów na finansowanie świadczeń zdrowotnych, określonych w art. 12c ust. 2 ustawy o zdrowiu publicznym, gdyż wydatki na te świadczenia, po uwzględnieniu wskaźnika wzrostu przychodów ze składki zdrowotnej, były na porównywalnym poziomie bądź tylko nieznacznie wyższe. Wpływy z opłaty od napojów alkoholowych również nie zwiększyły wydatków na finansowanie świadczeń określonych w art. 93 ust. 5 ustawy o przeciwdziałaniu alkoholizmowi.
• Przychody z opłat w miejsce środków ze składki zdrowotnej. Środki z opłaty cukrowej w łącznej kwocie 4 471 321,7 tys. zł i opłaty od napojów alkoholowych w łącznej kwocie 709 170,5 tys. zł zastąpiły środki przeznaczane na świadczenia zdrowotne ze składki zdrowotnej w latach poprzedzających wprowadzenie tych opłat. Tymczasem zgodnie z założeniami ustawy wprowadzającej te opłaty środki z tych opłat miały być wzmocnieniem dotychczasowych działań. Pieniądze pochodzące z opłaty cukrowej i opłaty od napojów alkoholowych pozostawały identyfikowalne jedynie po stronie przychodów, natomiast po stronie kosztów pozostawały niewydzielone, co w praktyce uniemożliwiało ustalenie kierunku i zakresu ich wydatkowania. Prezes Narodowego Funduszu Zdrowia nie utworzył adekwatnego do potrzeb wynikających ze sprawowanego nadzoru systemu monitorowania, ewidencji i rozliczania faktycznie wydatkowanych środków z opłaty cukrowej i od napojów alkoholowych. NFZ ewidencjonował bowiem przychody z tych opłat i finansowane z nich koszty realizacji zadań na zasadach ogólnych, mających zastosowanie do przychodów ze składek na ubezpieczenie zdrowotne oraz kosztów świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych z tych składek.

Do wystąpienia NIK, podczas posiedzenia, odniósł się przedstawiciel resortu zdrowia. Kuba Sękowski, zastępca dyrektora Departamentu Zdrowia Publicznego w MZ wskazał, że dzięki pozyskanym środkom z opłaty cukrowej został osiągnięty efekt zdrowotny.

– Konsumpcja napojów słodzonych wśród dzieci spada, a producenci dokonują reformulacji, czyli jeśli coś oferują, to z mniejszą ilością dodanego cukru i z wykorzystaniem składników naturalnych, więc ten efekt zdrowotny osiągamy – powiedział. 

– Z tego, co widzimy, jednak nie do końca – wtrąciła przewodnicząca Joanna Wicha z Lewicy.

Przeczytaj także: „Słodka porażka”.